Od tyranii do demokratycznej przebudowy

Pomimo wysiłków Solona zmierzających do uspokojenia wewnętrznej sytuacji konflikt rozgorzał na nowo niedługo po wprowadzeniu w życie reform i trwał do połowy VI wieku p.n.e. Jego źródłem była rywalizacja o urzędy i wpływy pomiędzy członkami elity, a także utrzymujące się niezadowolenie najbiedniejszych mieszkańców Aten. Ten przedłużający się okres niepokojów zaowocował pierwszą w dziejach Aten tyranią. Pizystrat, Ateńczyk wybitnego rodu, wspierany przez zamożnych przyjaciół oraz biedaków, w których obronie występował, dwukrotnie próbował przejąć władzę, zanim wreszcie, za trzecim razem, powiodło mu się i w 546 roku p.n.e. został tyranem Aten. Pizystrat dbał o utrzymanie poparcia, jakiego udzielali mu ludzie biedni i przeznaczał dla nich spore środki. Dzięki temu chłopi mogli nabywać niezbędne wyposażenie do swoich gospodarstw, a biedota znajdowała zatrudnienie przy robotach publicznych, takich jak naprawianie sieci dróg, wznoszenie wielkiej świątyni Zeusa i budowa nowych fontann mających poprawić zaopatrzenie miasta w wodę pitną. Podatek, jaki Pizystrat nałożył na produkcję rolną - jeden z rzadkich w dziejach ateńskiej polis przykładów podatku bezpośredniego - umożliwiał finansowanie kosztownych projektów budowlanych oraz udzielanie pożyczek rolnikom. Pizystrat stworzył także instytucję sędziów objazdowych, którzy przemierzali attyckie wioski i osady, dzięki czemu żyjący tam chłopi nie musieli opuszczać swych domostw, aby dochodzić sprawiedliwości w miejskim trybunale. Wzorem tyranów, którzy wcześniej władali Koryntem, Pizystrat dbał o gospodarczy i kulturalny rozwój Aten, był mecenasem sztuki i architektury. To właśnie w okresie jego władzy ceramika attycka zaczęła wypierać koryncką.
W 527 roku p.n.e., gdy po śmierci Pizystrata władzę przejął jego najstarszy syn, Hippiasz, odnoszono wrażenie, że wyższe urzędy w państwie zajmują tylko jego krewni i przyjaciele. Przynajmniej w pewnym okresie nie było to prawdą - Hippiasz dopuszczał do funkcji archontów także swoich rywali wywodzących się ze społecznej elity, częściowo rozładowując w ten sposób napięcia wywoływane ich zazdrością o władzę. Wreszcie jednak bogatemu i wpływowemu rodowi Alkmeonidów udało się namówić Spartan do wysłania armii i wygnania Hippiasza. W sytuacji politycznej pustki, która zapanowała po obaleniu tyranii, Alkmeonida Klejstenes zdobył poparcie ludu, obiecując mu radykalne reformy demokratyczne. Jednocześnie jego największy rywal, także potomek świetnej rodziny, Isagoras został wybrany archontem na 508 rok p.n.e. Kiedy Isagoras podjął próbę zablokowania reform Klejstenesa i wezwał ponownie wojska spartańskie, lud ateński zjednoczył swe siły, zmuszając do opuszczenia miasta spartański garnizon i samego archonta. Ten konflikt pomiędzy Atenami a Spartą wprawdzie szybko się zakończył, zdążył jednak zasiać pomiędzy obu państwami ziarno nieufności.
Poparcie ludu dało Klejstenesowi siłę wystarczającą do zbudowania systemu demokratycznego, z którego już niebawem Ateny miały słynąć w całym greckim świecie. Znaczenie reform przeprowadzonych przez Klejstenesa spowodowało, że w okresie późniejszym Ateńczycy uważali go za najważniejszego spośród twórców demokracji okresu klasycznego. Podstawową jednostką politycznej organizacji Attyki uczynił Klejstenes demy (demoi), respektując tradycyjną sieć osadniczą. Demami stały się wsie wraz z otaczającymi je terytoriami, a w Atenach - dzielnice z przylegającymi do miasta obszarami. Przypisani do swojego demu obywatele mieli bezpośredni udział we władzy. W wieku lat osiemnastu byli wpisywani na listę demu - od tej chwili zyskiwali prawo uczestniczenia w zgromadzeniu oraz głosowania nad ustawami i w sprawach publicznych. Każdy dem był z kolei przypisany, zgodnie ze swoim położeniem, do jednej z trzydziestu jednostek zwanych "trzecimi" (trittyes), które utworzono w taki sposób, by reprezentowały wszystkie trzy strefy terytorialne Attyki: każdą strefę - miasto, wybrzeże i wnętrze kraju - podzielono na dziesięć "trzecich". Wreszcie utworzono dziesięć administracyjnych jednostek zwanych fylami (fylai), z których każda składała się z trzech "trzecich" wziętych z trzech różnych stref, przy czym starano się, aby nie sąsiadowały one ze sobą.
Wprowadzając ten skomplikowany system, który zastąpił wcześniejszy podział na cztery fyle, powołano do życia dziesięć fyl1), których członkowie często żyli z dala od siebie i nie łączyło ich nic poza tą polityczną przynależnością. W wyniku przemian, jakie do politycznej mapy Attyki wprowadził Klejstenes, lokalni notable utracili możliwość wpływania na wynik wyborów poprzez wywieranie nacisku na biedotę zamieszkującą podległy im teren. Niewykluczone, że Klejstenes stworzył ów nowy system właśnie po to, by ograniczyć wpływy swoich, wywodzących się z kręgów oligarchii, nieprzyjaciół. W każdym razie system dziesięciu fyl, z których każda składała się z demów rozrzuconych po całej Attyce, przyczynił się w znacznym stopniu do rozszerzenia kręgu ludzi biorących czynny udział w sprawowaniu władzy w Atenach. Co roku z każdej fyli losowano pięćdziesięciu przedstawicieli, którzy stawali się członkami Rady Pięciuset (zastąpiła ona Solonową Radę Czterystu). Liczba przedstawicieli poszczególnych demów była proporcjonalna do liczby mieszkańców. Również raz w roku wybierano dziesięciu strategów (strategoi), po jednym z każdej fyli. Byli to urzędnicy posiadający najwyższą władzę wojskową i cywilną.2) Także według fyl zorganizowana była armia o charakterze obywatelskiej milicji. Reformy Klejstenesa miały charakter złożony i służyły zapewne rozmaitym celom. Nie jest łatwo rozstrzygnąć, jakie motywy kierowały jego działalnością, z całą pewnością można jednak powiedzieć, że ich skutkiem było osłabienie istniejących wcześniej więzów politycznych, stworzonych przez członków elity, oraz przyśpieszenie rozwoju systemu demokratycznego, a także wzmocnienie politycznej stabilności.
Około roku 500 p.n.e. Klejstenes zakończył tworzenie systemu sprawowania rządów opartego na bezpośrednim w nim uczestnictwie tak wielkiej liczby obywateli, jak tylko to było możliwe. To, że taki ustrój mógł powstać w czasach obfitujących w społeczne niepokoje i że okazał się on trwały, świadczy o tym, iż już wcześniej musiały istnieć warunki sprzyjające rozwojowi demokracji. Jako członek społecznej elity, zabiegający o poparcie mas ludowych, Klejstenes miał istotny powód, by przeprowadzić takie reformy, jakich w jego mniemaniu oczekiwali zwykli ludzie. To, że podstawą swojego systemu uczynił demy, z których większość miała charakter wiejski, może sugerować, że niektóre demokratyczne idee wyrosły z tradycji życia wiejskiego. Niewykluczone, że sama idea szerokiego udziału w rządzeniu państwem zrodziła się z charakterystycznego dla mieszkańców wsi egalitaryzmu. W sprawach dotyczących lokalnej społeczności każdy miał prawo do swojego zdania i raczej przekonywał innych o słuszności swojego poglądu, niż narzucał go siłą. Wewnątrz niewielkich wspólnot, w codziennych sprawach życiowych, szczególnie przy organizowaniu i celebrowaniu świąt religijnych i składaniu ofiar, mieszkańcy wsi należących do wszystkich społecznych warstw, od najbiedniejszych chłopów do najzamożniejszych właścicieli ziemskich, często szli sobie wzajemnie na ustępstwa i starali się ugodowo załatwiać wszelkie spory. Co więcej, ponieważ w tym okresie wielu bogatych posiadaczy ziemskich wolało, jak się zdaje, mieszkać w mieście (nawet jeśli posiadali też domy na wsi), nie mogli oni dłużej odgrywać wiodącej roli w dyskusjach ani wywierać znaczącego wpływu na decyzje podejmowane w wiejskich demach. W każdym razie charakterystyczne dla początków ateńskiej demokracji przekonanie, że to słowa, a nie status i siła, powinny mieć największy wpływ na mechanizmy podejmowania politycznych decyzji, było zgodne z duchem intelektualnych przemian, jakie zachodziły u schyłku epoki archaicznej. Pogląd, że ludzie dla przekonania innych do własnego zdania muszą przedstawić poważne argumenty, mieścił się w nowym sposobie myślenia charakterystycznym dla okresu przełomu epoki archaicznej i okresu klasycznego. Ten nowy sposób myślenia miał się stać jednym z najważniejszych elementów spuścizny po greckiej cywilizacji.

1) Fyla to "grupa ludzi zjednoczonych przez wspólne więzy krwi i pochodzenia, plemię" (przyp. tłum.).
2) Powstanie kolegium dziesięciu strategów wybieranych w fylach było konsekwencją reform Klejstenesa, z całą pewnością jednak to nie on powołał je do życia. W jego systemie początkowo najważniejszą rolę sprawowali archonci, teraz w liczbie dziesięciu (do dziewięcioosobowego kolegium dodano jeszcze jednego, archonta-sekretarza, tak aby każda fyla mogła mieć swojego reprezentanta (przyp. tłum.).