Okres klasyczny

Jeśli przyjąć, że utwory Johana Sebastiana Bacha reprezentują szczytowe osiągnięcia muzyki baroku,to dzieła jego synów, zwłaszcza Carla Philippa Emanuela oraz Johanna Chrystiana, można uznać za pomost łączący epokę zwaną dość nieprecyzyjnie klasycyzmem. Był to czas reformy opery, rozwoju formy symfonii i koncertu,czas narodzin kwartetu smyczkowego i sonaty fortepianowej. Wiedeń, stolica austriackiego imperium Habsburgów,za sprawą czołowych ówczesnych kompozytorów Franza Josepha Haydna Wolfganga Amadeusa Mozarta i działającego później Ludwika van Beethovena, stał się ośrodkiem rozwoju muzyki.Twórczość reprezentanta następnej generacji, Franza Schuberta pozwoliła na utrzymanie muzycznej dominacji Wiednia. Zarówno Beethoven jak i Schubert rozbudowali klasyczne formy muzyczne i napełnili je wrażliwością zwiastującą dobę romantyzmu. Wymienieni wyżej kompozytorzy określani są jako „pierwsza szkoła wiedeńska” w odróżnieniu od „drugiej szkoły wiedeńskiej”.
Około 1790 i Haydn i Mozart byli mieszkańcami Wiednia. Urodzony w Salzburgu Mozart pojawił się w Wiedniu po zatargu ze swym pracodawcą, arcybiskupem Salzburga natomiast 58-letni Haydn przyjechał tam,gdy został zwolniony ze stanowiska nadwornego kompozytora rodu Esterhazych.W pałacu Esterhazych Haydyn miał sprzymierzające warunki do spokojnej pracy, równocześnie jednak stawał się słynny w całej Europie. Urodzony w Bonn Beethoven zamieszkał w Wiedniu dwa lata po śmierci Mozarta, ( który zmarł wieku 35 lat).

Klasycyzm w muzyce

Klasycyzm w muzyce określany jest jako styl wykorzystujący określone konwencje formalne i strukturalne, które tworzyły naturalne ramy wyrażania idei muzycznych.W przeciwieństwie do muzyki romantycznej, wywodzącej się przecież z klasycyzmu, styl ten nie starał się łamać ustalonych reguł, chociaż jego najwybitniejsi przedstawiciele w dyskretny sposób częściej wykraczali poza jego konwencje,niż się do nich stosowali.
Tylko w dziełach swych przekonanych wyznawców klasycyzm trzymał się ustalonych reguł budowy utworu. Siła klasycyzmu wywodziła się ze zdolności kompozytorów do zamykania twórczej wizji w obrębie narzuconych ram formalnych oraz z niezwykle wyrazistej ekspresji, osiąganej przez pełne umiaru wykorzystywanie środków.Okres klasyczny był również świadkiem rozwoju symfonii a przez to i orkiestry symfonicznej jako formy jednoczącej przeciwstawne myśli muzyczne.

Symfonia

Słowo „symfonia” pochodzi od greckiego wyrazu oznaczającego „współbrzmienie”. W epoce baroku nazwą sinfonia określano preludium lub interludium.Trzyczęściowa struktura wczesnej symfonii przeznaczonej do wykonywania koncertowego wywodzi się z symfonii uwertury operowej. Trzy krótkie, zazwyczaj powiązane z sobą części, zaczęły się rozrastać i usamodzielniać; z czasem dołączyła do nich 4 część.
Klasyczna orkiestra symfoniczna była nieco większa od orkiestry czasów Bacha, lecz zdecydowanie mniejsza od tych z okresu późnego romantyzmu.Nowe było brzmienie udoskonalonych instrumentów dętych drewnianych (wykorzystywanych parami: fletów, obojów, fagotów i wówczas nowych klarnetów), uzupełnione waltorniami oraz „podniosłym” brzmieniem trąbek,puzonów i kotłów. Większość tych instrumentów była już wykorzystywana u Bacha i Handla rzadko jednak pojawiały się wszystkie razem. Haydn,który prowadził u Esterhazych własną orkiestrę, znalazł idealne warunki,by formę symfonii doprowadzić do perfekcji. Ostatecznie napisał przeszło 100 symfonii, niezrównanych pod względem zawartości struktury, pełnej życia harmonii i rytmu, lecz pełnych wyrazu.
Także i poza Wiedniem coraz częściej tworzono symfonie. Kompozytorzy szkoły mannheimskiej jak Jan Vaclav Stamic i jego syn Karl wzbogacił orkiestrę, stosując wirtuozowskie biegniki i popularyzujące kontrasty dynamiczne. Byli też prekursorami orkiestrowego crescendo i decrescendo (stopniowego zwiększania lub zmniejszania dynamiki brzmienia). Młody Mozart zapoznał się z ich dokonaniami, co miało niewątpliwy wpływ na jego twórczość. Mozart twórczo wykorzystał również „styl paryski”, z jego młodym premier coup d’archet (otwarcie symfonii mocnym pociągnięciem smyczka), z którym zetknął się podczas swojej wizyty we Francji w 1778 i upamiętnił w 31 Symfonii D-dur „Paryskiej” KV 297.
Ważniejszym od tych nowatorskich elementów symfonicznych była forma symfonii. Chociaż jej struktura może się wydawać bardzo rygorystyczna, symfonie klasyczne oferowały kompozytorom bogate możliwości samoekspresji. Ostatnie 6 z41 symfonii Mozarta i ostatnie 12 ze 104 symfonii Haydna to przykłady szczytowych osiągnięć stylu klasycznego. Beethoven w 9 symfoniach rozbudował dorobek swoich poprzedników, poszerzając ramy symfonii i przygotowując ją na nadejście romantyzmu. Podobne były osiągnięcia Schuberta w jego ostatnich 2 z 9 symfonii.


Inne formy


Rozwój symfonii znalazł swoje odbicie w ewolucji koncertu, kwartetu smyczkowego, tria fortepianowego i sonaty fortepianowej. Mozart wyjeżdżając z Salzburga, który gwarantował mu bezpieczeństwo finansowe, zaczął działać w Wiedniu jako „wolny strzelec” prowadząc nieco awanturnicze życie. Do tego czasu kompozytorzy zatrudniani byli na stałych posadach przez świeckich lub kościelnych mecenasów. Mozart próbował zarabiać na życie, dając pierwsze tego typu koncerty na subskrypcje, podczas których wykonywał napisane dla siebie lub swoich uczniów nowe koncerty fortepianowe. Choć samo przedsięwzięcie było często komercyjne, dzieła te stały się podstawą repertuaru pianistycznego, a ich perfekcja może być porównywana jedynie z utworami Beethovena.
Osiągnięcia Mozarta na gruncie koncertu można przyrównać z osiągnięciami Haydna na gruncie kwartetu smyczkowego ( kompozycji na zespół składający się z 2 skrzypków, altowiolisty i wiolonczelisty). Haydn tworzył cykle kwartetów przez całe życie. Dziś stanowią one wraz z kwartetami Mozarta, Beethovena i Schuberta podstawę repertuaru kameralistów. Podobnie tria fortepianowe Haydna ustanowiły pewien standard, który następcy gorliwie naśladowali, ponad który jednak nigdy się nie wznieśli. Haydnowskie i Mozartowskie sonaty fortepianowe przygotowały grunt dla 32 niezrównanych sonat Beethovenowskich.
Istotnym składnikiem muzycznego dziedzictwa klasyków wiedeńskich była również podobnie jak w czasach Bacha i Handla muzyka kościelna. Mszom oraz innym kompozycjom chóralnym zarówno Haydn jak i Mozart nadali modne wówczas w Australii operowe niemal brzmienie niepodobne do Bachowskiego. Już wkrótce jednak opera i to również za sprawą Mozarta również odmieniła swoje oblicze. ·


Klasyczne struktury muzyczne



Forma koncertu składającego się z trzech części (w tempie wolnym- szybkim-wolnym) uformowała się jeszcze w epoce baroku. W klasycyzmie podobną budowę trzyczęściową posiadała sonata na 1 lub 2 instrumenty solowe. Klasyczna symfonia składała się jednak z 4 części, z których każda posiadała ściśle określoną budowę: 1 część w formie sonatowej (z wolnym wstępem lub bez) 2 część w tempie wolnym w formie wariacji lub formie ABA następnie 3 menuet z triem i 4 finałowe rondo. Czteroczęściowa budowa była stosowana również w niektórych sonatach koncertowych i innych kompozycjach.



Forma sonatowa
(Allegro sonatowe)



Forma sonatowa (nazwana tak, dlatego, że powszechnie stanowiła część pierwszą sonat) wywodzi się z formy kołowej typu ABA, którą można znaleźć w wielu suitach barokowych. I tu i tam mamy fragment będący modulacją od tonacji toniki do dominanty (lub do pokrewnej lub do pokrewnej tonacji durowej, gdy utwór napisany jest w tonacji molowej).Później po znaku powtórzenia następuje przejście przez kilka bardziej odległych tonacji i z kolei powraca cały początkowy fragment (do znaku powtórzenia) jednak bez zmiany tonacji dzięki temu ta część kończy się znów w tonacji toniki. Fragment początkowy nazwano później ekspozycją jego powtórzenie bez modulacji repryzą, a odcinek środkowy przetworzeniem. Formę sonatową zazwyczaj otwierał charakterystyczny temat (temat pierwszy)lub motyw, następnie pojawiały się inne tematy lub epizody wyznaczające kolejne etapy rozwoju oddzielane łącznikami. Temat pierwszy pojawiał się w tonacji toniki, łącznik modulował do tonacji dominanty, w której pojawiał się temat drugi, a po nim epilog kończący ekspozycję. Czasami dołączono dodatkowy fragment końcowy zwany coda. Najbardziej charakterystyczną cechą formy sonatowej jest jej wyraźna okresowość, czyli tendencja do zamykania każdego odcinka kadencją oraz kontrastowanie faktury i nastroju sąsiadujących fragmentów....


Temat z wariacjami


Forma ta pozwala na wszechstronne (melodyczne, harmoniczne, rytmiczne i ornamentalne), ciągłe przekształcanie tematu zaprezentowanego zwykle, (choć nie zawsze) na początku utworu. przykładem utworu z wariacjami jest część wolna Haydnowskie symfonii D-dur „ Surprise ”, która w niezwykle pomysłowy sposób opracowuje melodię kołysanki.

Menuet i trio


Menuet i trio miały zazwyczaj dodawać utworowi lekkości. Oparte były na metrum starofrancuskiego tańca i tworzyły formę trzyczęściową: menuet wiódł do kontrastującego trio ( nazwanego tak, ponieważ początkowo grane było przez 3 muzyków), a następnie do skróconej powtórki menueta. Czasami pojawiało się drugie trio, co doprowadziło do powstania nietanecznego scherza z triem, które spotykamy już u Haydna, a które stało się zasadą u Beethovena. Ten ostatni zachował metrum ¾, jednak stosując znacznie szybsze tempo, podniósł napięcie i dramatyzm tej części, jednocześnie nadając jej charakter żartobliwy ( scherzo po włosku znaczy „żart”).


Rondo


Rondo również przydawało kompozycji polotu i lekkości. Jego istotą jest cykliczne powtarzanie głównego tematu ( refrenu) na przemian z kontrastującymi epizodami (kupletami).Wyrazista forma ronda bywała komplikowana przez połączenie jej z formą sonatową, co doprowadziło do powstania ronda sonatowego.