Totalitaryzmy europejskie XX wieku

Według encyklopedii PWN totalitaryzm to system rządów (oraz wspierającą go ideologię) charakterystyczny dla XX-wiecznych państw, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe szły w parze z rozczarowaniem do demokracji, jej kryzysem lub niedostatkiem; w tym sensie totalitaryzm jest uważany za skrajną i specyficzną postać rządów autorytarnych, nowoczesną odmianę tyranii i despotyzmu zapewniającą rządzącym o wiele skuteczniejszą kontrolę nad społeczeństwem. Państwo totalitarne charakteryzuje się m.in. takimi cechami: autokratyzm, powszechna indoktrynacja za pomocą centralnie kierowanej propagandy, całkowite podporządkowanie społeczeństwa przez wprowadzenie systemu kontroli policyjnej opartego na terrorze, uniformizacja (ujednolicenie) form życia społeczeństwa, wprowadzenie monopolu oficjalnej ideologii, zmonopolizowanie władzy państw, która jest skupiona w rękach jednej partii (np. partii komunistycznej) lub masowego ruchu politycznego (np. faszystowskiego), centralne sterowanie gospodarką. Państwo totalitarne odrzuca idee demokracji i wszelkie przejawy pluralizmu, a interes państwa i jego cele dominują nad interesem jednostki i jej życiem osobistym. W stosunkach międzynarodowych dąży do stałego rozszerzania stref swoich wpływów. Które to z państw?

Państwem o ustroju totalitarnym był niewątpliwie Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Utworzony został na mocy konstytucji z grudnia 1922 roku. W myśl tego dokumentu ustrój opierał się na tzw. radach. W rzeczywistości władza w ZSRR należała do Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), która w 1925 roku została przemianowana na Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię (bolszewików) - WKP(b). Wcześniej, bo w 1922 roku stanowisko sekretarza generalnego partii objął Józef Stalin. Dwa lata później zmarł Włodzimierz Lenin i rozpoczęła się walka o przywódcze stanowisko. Rywalizowali o nie Lew Trocki i wspomniany już Stalin, który ostatecznie wyszedł zwycięsko z tego starcia. Zaczął też organizować państwo radzieckie.
Gospodarka indywidualna została praktycznie zlikwidowana. Podobnie czyniono z własnością prywatną. Ponadto rządzący starali się zlikwidować klasy społeczne. Niezwykle ważne miejsce w kształtowaniu ustroju zajmował terror. Używano go zarówno wobec przeciwników politycznych jak i poszczególnych klas społecznych. W latach 1935-1938 przeprowadzono tzw. Wielką Czystkę. Stalin bał się o swoje życie i był przekonany, że jego wrogowie bezustannie przygotowują na niego zamachy. Obawiał się także, że ci, którzy zbyt długo z nim współpracowali, mogą stać się dla niego niebezpieczni. Dlatego w szeregach służb specjalnych, partii i wojska oraz w społeczeństwie służby bezpieczeństwa tropiły faktycznych i urojonych przeciwników Stalina oraz państwa. Największe rozmiary akcja ta przybrała w latach 1936-38 (w armii stracono 3 z 6 marszałków, 13 z 19 dowódców armii, 110 ze 135 dowódców dywizji, a liczbę straconych oficerów trudno nawet oszacować, podobnie jak liczbę zamordowanych członków partii).
Szacuje się, że w trakcie jej trwania aresztowano w sumie około 7 milionów osób (z czego część zmarła), a zamordowano około miliona. Organizowano procesy mające charakter pokazowych rozpraw. Celem było także zwalczanie dawnych współpracowników Lenina czyli przedstawicieli partii bolszewickiej. Im stawiano zarzuty szpiegostwa, dywersji czy sabotażu. Ponadto rządzący chcieli, aby społeczeństwo było ślepo oddane ustrojowi komunistycznemu.
Pod zarzutem zdrady wymierzano karę śmierci nawet 12-letnim dzieciom, tortury w czasie śledztwa były normalnym tokiem postępowania, stosowano też odpowiedzialność zbiorową. Funkcjonowały specjalne obozy pracy (łagry) umieszczane za kołem podbiegunowym i na dalekiej Syberii. katorżnicza praca miała nawrócić na komunizm przeciwników tego ustroju. Współzawodnictwo w łagrach podsycano celowo, bo niszczono solidarność między poszczególnymi skazanymi. Doprowadzono do wzajemnej kontroli, donosów, wydawania słabszych. Tak więźniowie bali się zaniżania normy brygadzie.
Powstanie faszyzmu we Włoszech
Faszyzm powstał na podstawie ogólnego kryzysu kapitalizmu, kiedy wzrost fali rewolucyjnej zagroził bezpośrednio panowaniu burżuazji, wśród której zarysowała się tendencja do przejścia od form ustrojowych demokracji parlamentarnej do jawnej dyktatury terrorystycznej. Przybierał specyficzne formy, wynikające ze społeczno-gospodarczej struktury danego kraju. We Włoszech związany głównie z kapitałem finansowym, w Niemczech z przedstawicielami przemysłu ciężkiego, w Hiszpanii ze sferami feudalno-obszarniczymi. Początkowo terminem tym określano wyłącznie ruch rozwijający się we Włoszech pod przywództwem B. Mussoliniego, którego zawiązką stały się stowarzyszenia żołnierzy frontowych (Fasci di Combattimento), założone 23 III 1919. W dniu 6 VI tego samego roku Mussolini ogłosił manifest faszystowski. Organizacja zdominowana przez elementy syndykalistyczno-rewolucyjne głosiła walkę o utworzenie Zgromadzenia Ustawodawczego, głosowanie powszechne od 21 roku życia, ustanowienie prawa do głosowania dla kobiet, reprezentację proporcjonalną, autonomię lokalną, referendum z inicjatywy ludu, zniesienie policji politycznej, tajnej dyplomacji, armię wyłącznie obronną, konfiskatę dóbr kongregacji, zakaz spekulacji na giełdzie, emeryturę od 55 roku życia, ośmiogodzinny dzień pracy, prawne zagwarantowanie minimum płac, podatku od kapitału utworzonego z zysków wojennych, dochodzącego do 85% itp. We wrześniu 1921 na żądanie B. Mussoliniego ruch faszystowski we Włoszech przeobraził się w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista), której od 28 X 1922 przewodził B. Mussolini jako Duce.
Powstanie faszyzmu w Niemczech
Do wzorów włoskich nawiązywał początkowo faszyzm w Niemczech, zwany też hitleryzmem, nazizmem, nacjonalsocjalizmem. Już dwudziestopięciopunktowy program Niemieckiej Partii Robotniczej, ogłoszony 24 II 1920, a opracowany przez A. Dexlera i A. Hitlera, miał charakter nacjonalistyczny i silnie antysemicki. Rozprawiał się z kapitalistami i właścicielami ziemskimi. W styczniu 1923 partia narodowych socjalistów, zwołująca dotąd tylko zebrania członków, zorganizowała I Kongres w Monachium. Pomimo stanu wyjątkowego, dzięki dobrym stosunkom F. von Eppa i kapitana E. Rhma z policją monachijską i szefem okręgu wojskowego w Bawarii, generałem O. von Lossowem, odbyła się tam defilada oddziałów SA, a A. Hitler z trybuny kongresu zażądał anulowania traktatu pokojowego z Wersalu. W wyborach do Reichstagu w maju 1928 hitlerowcy uzyskali dwanaście mandatów, w dwa lata później partia faszystowska, na drodze legalnych wyborów, stała się najsilniejszą partią w Niemczech. W styczniu 1933 prezydent Niemiec, marszałek P. von Hindenburg powierzył Hitlerowi stanowisko kanclerza, który w lutym i marcu 1933 rozprawił się z opozycją komunistyczną, a następnie z socjaldemokracją i innymi kołami demokratycznymi. W marcu 1933 Reichstag udzielił Hitlerowi pełnomocnictw, które oddały mu w ręce prawie nieograniczoną władzę, odtąd faszyzm niemiecki sam wywierał znaczny wpływ na inne kierunki.
Totalitaryzm we Włoszech i w Niemczech (faszyzm)
Nazwa pochodzi z włoskiego fascio - wiązka, związek. Jest kierunkiem politycznym powstałym po I wojnie światowej, jako opozycyjny wobec działalności socjalistów i komunistów. Głoszący hasła skrajnie nacjonalistyczne, antydemokratyczne i antyliberalne, zmierzający do stworzenia państwa totalitarnego i monopartyjnego. Skupiał w swoich szeregach nie tylko tzw. warstwy średnie (średnia burżuazja miejska i wiejska, drobnomieszczaństwo, drobni kupcy, byli wojskowi), ale także najbardziej zacofane grupy klasy robotniczej (zwłaszcza w Niemczech). Ideologia faszyzmu nie stanowiła jednolitego systemu światopoglądowego, lecz była wybiórczym połączeniem różnych, czasem wręcz wykluczających się, elementów czerpanych z filozofii irracjonalistycznych XIX w., nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu społecznego i antydemokratycznych teorii socjologicznych, które miały teoretycznie uzasadniać idee etnocentryzmu, elitaryzmu i rasizmu. Łącząc te elementy ideologowie faszyści tworzyli całkowicie nierealny pogląd na świat, oparty na micie "misji dziejowej", wyższości własnego narodu nad wrogiem, sprawcą wszelkiego zła społecznego. Wróg ten w każdym kraju jawił się inaczej, dla faszyzmu włoskiego był to "zgniły liberalizm", dla faszyzmu niemieckiego "twór żydowski" (zarówno komunizm, jak i "międzynarodowa plutokracja"). Owa misja dziejowa własnego narodu miała uzasadniać pełną instytucjonalizację życia społecznego i całkowite podporządkowanie jednostki interesowi państwa, mit wroga stanowił uzasadnienie ciągłego terroru. W tych warunkach uzasadniony stawał się faszystowski kodeks moralny, głoszący zasadę bezwzględnej wierności i posłuszeństwa wodzowi, którego wola wyznaczała granice obowiązujących norm etycznych. Na tym fundamencie rozwijały się idee państwa totalitarnego, prowadzące do utożsamiania narodu z państwem, państwa z rządem, rządu z jego szefem, a szefa z wodzem faszystowskim. Metodę oddziaływania propagandowo-ideologicznego faszyzmu stanowiła demagogia społeczna w najszerszym rozumieniu, podsycając rozczarowanie rządami demokratyczno-parlamentarnymi, niezadowolenie mas ukierunkowano na antysemityzm i antykomunizm, odwracając je od prawdziwych przyczyn nędzy i pauperyzacji społeczeństwa. Faszyści dochodzili do władzy różnymi drogami, zależnie od warunków wewnętrznych poszczególnych krajów, albo siłą (Hiszpania), albo na drodze legalnego ustanowienia dyktatury (Włochy, Niemcy). Partie faszystowskie zdobywały silne wpływy jeszcze przed zdobyciem władzy. Z chwilą jej przejęcia podporządkowywały sobie aparat państwowy, a ich bojówki tworzyły trzon nowych organów terroru i ucisku. Ustanowienie dyktatury faszystowskiej w miejsce systemu wielopartyjnego wprowadzało system monopartyjny, władza wykonawcza i ustawodawcza przechodziła w ręce wodza partii, którego gabinet stawał się jedynym ośrodkiem dyspozycyjnym. Wszystkie stanowiska obsadzano faszystami, a organa władzy państwowej podporządkowywano odpowiednim ogniwom aparatu partyjnego, poddając jego kontroli. Nad całokształtem życia publicznego i prywatnego panowała policja polityczna, która eliminowała faktycznych i potencjalnych przeciwników reżimu. System bezpieczeństwa oparty na kilku rodzajach policji mundurowej i tajnej (niemieckiego Gestapo, włoskiego OVRA). Dla przyspieszenia masowej izolacji i wyeliminowania przeciwników politycznych faszyzm stworzył sieć obozów koncentracyjnych. Metodami terroru i donosicielstwa wytwarzano atmosferę strachu, zarówno wśród przeciwników, jak i zwolenników faszyzmu. Szczególną uwagę przywiązywały władze faszystowskie do wychowania młodzieży, tworząc w tym celu specjalne organizacje (włoskie Avanguardia Balilla, niemieckie Hitlerjugend). Głosząc pogardę i nienawiść do innych narodów faszyści od początku swego powstania świadomie przygotowywał się do wojny i podbojów. Niebezpieczeństwo agresji ze strony państw faszystowskich wzrosło w 1933, po objęciu rządów niemieckich przez A. Hitlera, gdzie do potrzeb wojennych przystosowywano całą gospodarkę kraju. Pomimo terroru w państwach faszystowskich działały, choć w ograniczonym zakresie, nielegalne partie i organizacje antyfaszystowskie, które w obliczu narastania groźby wojny w latach trzydziestych konsolidowały siły postępowe poszczególnych krajów w antyfaszystowskich frontach ludowych. Tradycje te kontynuowano podczas II wojny światowej w ruchu oporu i frontach narodowych. Zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej faszyzm stanowił jeden z najbardziej wstecznych kierunków w dziejach ludzkości. Ograniczając elementarne prawa człowieka hamował rozwój kultury, oświaty i wartości duchowych swoich narodów, jednocześnie spowodował masowe zbrodnie i wyginięcie milionów ludzi. Po II wojnie światowej faszyzm skompromitowany zbrodniami hitlerowskimi nie odrodził się już w dawnej formie, ale w wielu krajach istnieją partie, które w swoich programach nawiązują bezpośrednio do tradycji faszyzmu włoskiego i niemieckiego (neofaszyzm).

Opisując totalitaryzm XX wieku nie sposób pominąć Hiszpanii i działalności w tym kraju generała Franco. Po wyborach w 1931 roku państwo opuszcza król Alfons XIII, a Rząd Tymczasowy utrzymuje się zaledwie parę miesięcy. Władza zostaje przejęta przez socjalistów i lewicowych republikanów, którzy szybko wprowadzają reformy m.in. konfiskatę dóbr kościelnych oraz wprowadzają nowa konstytucję. Rządy ich utrzymują się przez dwa lata i do władzy dochodzi prawica. Po zawiązaniu przez siły lewicowe "Republikańskiego Frontu Ludowego" przejmuje on większość w Kortezach (parlamencie hiszpańskim) i dokańcza podjęte wcześniej reformy. Te posunięcia rządu hiszpańskiego nie pasują jednak pięciu generałom stacjonującym w Maroku i podejmują oni próbę stworzenia państwa narodowego na czele z Francisco Franco, który otrzymuje poparcie partii faszystowskiej Hiszpanii. W ten oto sposób w Hiszpanii rozgorzała wojna domowa, w której dzięki pomocy uzbrojonych robotników przewagę przejmował rząd. Wówczas gen. Franco poprosił o pomoc Niemcy i Włochy. Ten pierwszy kraj wysłał specjalną formację lotniczą tz. Legion Condor, natomiast Mussolini wsparł siłami lądowymi. Z obawy przed eskalacją konfliktu Francja i Anglia nie poparły rządu lewicowego, który zwrócił się o pomoc do Stalina. Moskwa natomiast nie chciała oficjalnie angażować się w konflikt na Półwyspie Iberyjskim, dlatego wspierała lewice hiszpańską organizując tajną komunistyczna partyzantkę i wysyłając broń, za którą Hiszpania uruchomiła swe rezerwy budżetowe prawie 140 mln funtów w złocie. Stalin jednak nie chciał współpracować z legalnym rządem Hiszpanii tylko przez swoich agentów z tajnej policji GPU pragną rozszerzyć działalność ZSRR na terenach Europy południowo-zachodniej. Ta sytuacja wyraźnie nie sprzyjała stabilizacji na terytorium Hiszpanii. Dzięki swemu zaangażowaniu jednak Stalin był bliski celu i wszystko szło po jego myśli, aż do chwili kiedy to Japonia zaatakowała Chiny. W wyniku tej sytuacji siły komunistyczne zostały przerzucone na Daleki Wschód. W tym czasie pomoc Włoch i Niemiec nasilała się, a Franco zwyciężył republikanów w dwóch bitwach o Jaramę i Gudalajarę. W marcu 1939 roku gen. Franco wkroczył do głodującego Madrytu i faszyści przejęli rządy na kilka dziesięcioleci.

Opisane wyżej kraje był największymi wśród totalitarnych na świecie i miały duży udział w historii. Na tych krajach nie kończy się jednak lista reżimów XX wieku. Sąsiada Hiszpanii na Półwyspie Iberyjskim, czyli Portugalię, także możemy zaliczyć do grupy krajów, gdzie życie ludzkie nie było szanowane. Wprawdzie rządy Antonio Salazara (1932-1968) nie odsunęły Portugalii na margines dyplomatyczny, ale daleko było tam do swobód demokratycznych. Podobna sytuacja utrzymywała się w Argentynie za Juana Peróna (1946-1955), czy Chile pod rządami Pinocheta. Dobrze się zastanawiając obecnie takie państwa jak Syria, Egipt, Libia można określić autorytarnymi. Typowymi jednak przedstawicielami totalitaryzmu po II wojnie światowej był i są : Chiny Mao Zedonga, Korea Północna Kim Ir Sena, a później jego syna (aż do dzisiaj) Kim Dzong Ila. Nie możemy także zapominać o Kubie, gdzie od czasów rewolucji kubańskiej w 1959 roku rządzi niepodzielnie Fidel Castro.
Na cały świecie jest jeszcze wiele narodów, które czekają na demokratyzacje życia społecznego, jak długo ?... tego nie wie nikt.

„Szerokie masy są ślepe i głuche”- Adolf Hitler