Charakterystyka dyslali

Charakterystyka dyslalii

Termin dyslalia ( z greckiego dys -zaburzenie; lalia - mowa) to ogólne pojęcie stosowane przy określeniu różnych postaci wad wymowy.
Według Ireny Styczek dyslalia ( alalia ) to opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych.
Inną definicje przedstawia Genowefa Demelowa: dyslalia to nieprawidłowość w realizacji jednej głoski, kilku głosek, a nawet wszystkich lub niemal wszystkich od razu, tzw. bełkot. Zachowane są rytm, melodia, akcent, ale mowa jest zatarta, mało zrozumiała lub zupełnie niezrozumiała.
Termin dyslalia wywodzi się z foniatrii i najczęściej stosowany jest w klasyfikacjach zaburzeń mowy.
Przyczyn powstawania tej wady wymowy jest wiele. H. Spionek (1981) uważa, że dyslalia nie jest jednostką chorobową, lecz zespołem objawów wywołanych różnymi czynnikami.
PRZYCZYNY DYSLALII
Zgodnie z założeniami H. Spionek przyczynami dyslalii mogą być:
1. Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:
- nieprawidłowa budowa języka ( język zbyt długi, za duży makroglosja, za krótki, zbyt gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe);
- nieprawidłowa budowa podniebienia ( zbyt mocno wysklepione, wąskie podniebienie twarde, tzw. gotyckie podniebienie: rozszczep podniebienia);
- zniekształcenie zgryzu ( zgryz otwarty, gdy zęby dolnej szczęki nie schodzą się z zębami szczęki górnej w odcinku środkowym lub bocznym: przodozgryz { syn.progenia, prognacja} wysunięcie dolnej szczęki do przodu w stosunku do górnej; tyłozgryz cofnięcie dolnej szczęki, w stosunku do szczęki górnej);
- anomalie zębowe ( trwałe: diastema szpara między pierwszymi siekaczami, protruzja - czyli wychylenie korony górnych zębów przednich na zewnątrz jamy ustnej, retruzja, czyli wychylenie górnych zębów przednich do wewnątrz jamy ustnej; oraz anomalie zębowe przejściowe, jak w czasie wymiany uzębienia);
- przerost trzeciego migdałka;
- polipy;
- skrzywienie przegrody nosowej;
- przerost śluzówki nosa.
2. Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy, czyli:
- Niska sprawność języka, warg;
- Trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady;
- Zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe;
- Nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego;
- Brak pionizacji języka, tzw. infantylne połykanie ( prowadzące do wsuwania języka między zęby).
3. Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:
- Zaburzenie analizy i syntezy słuchowej;
- Wybiórcze upośledzenie słuchu; obniżenie słyszalności ( niedosłuch, głuchota);
- Zaburzenie słuchu fonematycznego.
4. Warunki niesprzyjające uczeniu się mowy ( dyslalia związana z czynnikiem społecznym):
- Nieprawidłowe wzorce wymowy; nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania i postawy rodziców;
- Brak stymulacji rozwoju mowy.
5. Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego dyslalia ośrodkowa; dyslalia centralna, występujące w przypadku afazji i dyzartrii.
6. Psychiczne podłoże dyslalii ( brak zainteresowania mową innych; odczuwanie własnych wypowiedzi jako czegoś trudnego, męczącego i w związku z tym ograniczanie ich, co nie sprzyja normalnemu rozwojowi mowy dyslalia asocjacyjna).
7. Opóźniony rozwój psychomotoryczny ( dyslalia rozwojowa) i emocjonalny dziecka.

PODZIAŁ DYSLALII WEDŁUG KRYTERIUM OBJAWOWEGO
Według klasyfikacji zaproponowanej przez L. Kaczmarka (1966), wyróżniamy trzy rodzaje dyslalii:
dyslalię jednoraką - kiedy tylko jeden fonem jest realizowany odmiennie. Dyslalia jednoraka może być:
a) prosta - zniekształcenie tylko jednej cechy dystynktywnej fonemu (np. dźwięczności czy miejsca artykulacji, lub też jest realizowana cecha, której on nie posiada - s - ),
b) złożona - jednoczesne zniekształcenie kilku cech dystynktywnych fonemu (np. miejsca artykulacji, miękkości i dźwięczności, jak w wypadku zamiany ż - ś);
dyslalię wieloraką - wadliwa realizacja fonemów w obrębie dwu i więcej stref artykulacyjnych, kiedy kilka lub kilkanaście fonemów realizowanych jest niezgodnie z tradycyjną normą. Dyslalia wieloraka może być :
a) prosta - wadliwa realizacja fonemów w obrębie jednej strefy artykulacyjnej; zniekształceniu ulega jedna cecha dystynktywna fonemów (np. dźwięczność, w przypadku zamieniania g na k , d na t ).
b) złożona - jednoczesne zniekształcenie kilku cech dystynktywnych (np. g zamieniane na t, czyli brak realizacji dźwięczności i zamiana miejsca artykulacji);
dyslalia całkowita wadliwa wymowa w obrębie kilku sfer artykulacyjnych; wypowiedź realizowana jest za pomocą elementów prozodycznych- rytm, melodii, akcentu, bełkot obejmuje około 70% systemu fonetycznego.
PODZIAŁ DYSLALII NA POSZCZEGÓŁNE WADY WYMOWY
W obrębie dyslalii G. Jastrzębowska wyodrębniła następujące wady wymowy:
sygmatyzm - nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych (ś,ź,ć,dź ; s,z,c,dz ; sz,ż,cz,dż );
rotacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski r ;
kappacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski k ;
gammacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski g ;
lambdacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski l ;
betacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski b ;
mowa bezdźwięczna - wymawianie głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięczne odpowiedniki (np. - g, jak - k)
inne odchylenia od normalnej artykulacji.
Z dyslalii wyodrębniły się oddzielne jednostki:
rynolalia - nosowanie
dysartria - zaburzenie mowy spowodowane porażeniem centralnego i obwodowego systemu nerwowego.









Charakterystyka wad wymowy zaliczanych do dyslalii

PRZYCZYNY I OBJAWY WAD WYMOWY
1) Mowa bezdźwięczna polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, bez drgań wiązadeł głosowych.
Przyczyną bezdźwięczności jest zwykle zaburzenie słuchu fonematycznego tj. nieróżnicowanie dźwięków o tym samym miejscu artykulacji.
Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie, głos jest cichy, monotonny, bezbarwny.
2) Kappacyzm i gammacyzm to wady wymowy polegające na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych: k , g , k`, g`. Głoski te najczęściej albo w ogóle nie są realizowane albo zastępują je głoski przednio językowo- zębowe t i d.
Przyczyną tych wad jest niska sprawność ruchowa języka oraz zła praca języka głównie jego tylnej części.
3) Lambdacyzm to wada wymowy polegająca na złej artykulacji spółgłoski l lub zastępowaniu jej przez i niezgłoskotwórcze.
Przyczyną jest zwykle niska sprawność narządów artykulacyjnych biorących udział w wymowie l, czyli języka.
4) Przyczyną betacyzmu są trudności w rozróżnianiu obu rodzajów dźwięków słuchem, a także złe oddychanie i mało sprawne narządy artykulacyjne głównie wargi.
Spółgłoska b różni się tylko jedną cechą artykulacyjną od spółgłoski p, mianowicie dźwięcznością. Podobne stosunki zachodzą między b` i p`.
Dlatego też głoski b, b` najczęściej są zastępowane przez głoski bezdźwięczne p, p`.
5) Nosowanie zachodzi wówczas gdy głoski nosowe wymawiane są jak ustne lub odwrotnie gdy głoski ustne łączą się z rezonansem nosowym.
W pierwszym wypadku mówimy o nosowaniu zamkniętym, w drugim o nosowaniu otwartym.
Przyczyną nosowania zamkniętego jest niedrożność jamy nosowo - gardłowej, spowodowana przerostem śluzówki nosa, obrzękiem przy ostrych i przewlekłych stanach kataru, przerostem trzeciego migdała, polipami, skrzywieniem przegrody nosa itp.
Przyczyną nosowania otwartego jest zwykle rozszczep podniebienia, krótkie podniebienie, a także nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego. Poprawa wymowy jest możliwa tylko poprzez zlikwidowanie przyczyny czyli zabieg operacyjny, leczenie stanów kataru.
6) Do najczęściej spotykanych zaburzeń artykulacji należy sygmatyzm (syn. seplenienie, szeplenienie), czyli nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, jednego, dwóch lub wszystkich trzech szeregów tj. s,z,c,dz; ś,ź,ć,dź ; sz,ż,cz,dż. Zaburzeniu może ulec artykulacja jednej, kilku lub nawet kilkunastu głosek.
Charakterystyka głosek dentalizowanych
Głoski te można podzielić na trzy grupy, w zależności od miejsca artykulacji:
- głoski przedniojęzykowo- zębowe - s , z , c , dz .
- głoski przedniojęzykowo- dziąsłowe - sz , ż , cz , dż,
- głoski środkowojęzykowo- prepalatalne - ś , ź , ć , dź
Wspólną cechą wymienionych głosek, jest zbliżenie szczęk do siebie, na skutek czego wychodzące powietrze trze o brzegi środkowych siekaczy, wytworzony szmer ulega wzmocnieniu, stąd nazwa dentalizowane.

Spółgłoski s , z , c , dz
Wargi są lekko rozchylone, kąciki ich cofnięte nieznacznie. Układ ten jest modyfikowany, w zależności od samogłosek występujących przed spółgłoskami s , z , c , dz i po nich. Szczęki zbliżone są do siebie w ten sposób, że górne siekacze nieznacznie zachodzą na dolne. Prawidłowość tego układu ma duże znaczenie dla poprawnego brzmienia wymienianych głosek.
Spółgłoski szczelinowe s i z wymawiane są podobnie, różnią się tylko dźwięcznością, gdyż s jest głoska bezdźwięczną, a z - dźwięczną.
Przy artykulacji głosek s , z przednia część grzbietu języka unosi się do górnych siekaczy i do tej części dziąseł, która jest w najbliższym ich sąsiedztwie, tworząc przy nich wąską szczelinę. Czubek języka znajduje się zazwyczaj przy dolnych siekaczach. Boki języka wznoszą się do góry i przylegają do wewnętrznej strony górnych zębów i dziąseł, na skutek czego w linii środkowej powstaje wąska rynienka rowek języka. Skoncentrowany strumień powietrza wydechowego przechodzi rynienką i wydostaje się przez opisaną szczelinę. Uzyskany efekt syczenia wzmocniony jest tarciem powietrza o krawędzie siekaczy.
Przy artykulacji spółgłosek zwarto- szczelinowych c i dz w początkowym momencie powstaje zwarcie przodu języka z górnymi siekaczami, a dopiero w następnym momencie tworzy się szczelina taka sama jak przy spółgłosce s i z .

Spółgłoski sz ż cz dż
Wargi są nieco zaokrąglone i wysunięte do przodu. Artykulacja spółgłosek szczelinowych , polega nz wytworzeniu szczeliny między czubkiem języka a najbardziej wystającą częścią dziąseł (tzw. wałkiem dziąsłowym). Boki języka przylegają do dziąseł i zębów górnych. Zbliżone do siebie siekacze i wysunięte do przodu wargi wzmacniają szum powstający przy przechodzeniu powietrza przez szczelinę. Wiązadła głosowe drgają w czasie wymawiania spółgłoski ; ( jest spółgłoską bezdźwięczną.) Przy wymowie obu głosek podniebienie miękkie jest uniesione i cofnięte, powietrze wydostaje się przez jamę ustną.
W początkowej fazie artykulacji spółgłosek zwarto- szczelinowych , dż czubek języka przywiera do wałka dziąsłowego, w następnej fazie zwarcia to stopniowo przechodzi w szczelinę.
Podniebienie miękkie zamyka przejście do jamy nosowej. Wiązadła głosowe przy są rozsunięte, przy dż wytwarzają ton krtaniowy.

Spółgłoski ś , ź , ć , dź
Wargi są lekko uchylone. Przy spółgłoskach szczelinowych - ś , ź - środkowa część języka wznosi się do przedniej części podniebienia twardego, aż do wytworzenia szczeliny. Szczelina jest nieco węższa, niż przy , , ale szersza niż przy s , z ; jest długa, gdyż ciągnie się przez całe podniebienie. Obie spółgłoski są ustne; ś jest spółgłoską bezdźwięczną, ź - dźwięczną. W czasie wymawiania spółgłosek zwarto- szczelinowych ć , dź - wytworzenie szczeliny poprzedzone jest zwarciem środkowej części języka z przednią częścią podniebienia twardego. Podniebienie miękkie zamyka przejście do jamy nosowej. Wiązadła głosowe przy ć są rozsunięte, przy dź wprawione w drgania wytwarzają ton krtaniowy.
Formy realizacji dźwięków w sygmatyzmie
W sygmatyzmie wyróżnia się następujące sposoby realizacji dźwięków:
1. deformacje (mówimy wtedy o sygmatyzmie właściwym), polegają na nieprawidłowej wymowie spółgłosek zębowych ( s,z,c,dz ) , dziąsłowych (,,,dż ) , palatalnych ( ś,ź,ć,dź ) ; deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia. W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja, wyróżnia się różne typy seplenienia ( np. międzyzębowe, boczne, przyzębowe, wargowo -zębowe itd.
2. substytucje (parasygmatyzm), czyli zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo. Najczęściej obserwuje się następujące substytucje:
spółgłoski sz , ż , cz , dż zastępowane szeregiem łatwiejszym s , z , c , dz
szeregi s , z , c , dz ; sz , ż , cz , dż zastępowane ś , ź , ć , dź
spółgłoski dentalizowane szczelinowe s , z , ś , ź , sz , ż mogą też być zastępowane przez zwarto- szczelinowe c , dz , ć , dź , cz , dż
spółgłoski dentalizowane dźwięczne mogą być zastępowane przez odpowiednie bezdźwięczne (np. koza ’ kosa, żyto ’ szyto itp.)
pewne głoski dentalizowane mogą być mylone z innymi (zazwyczaj z tymi, przez które były zastępowane we wcześniejszej fazie rozwoju); są to objawy sygmatyzmu fizjologicznego, rozwojowego.
3. elizje (mogisygmatyzm), czyli opuszczanie dźwięku; głoski dentalizowane mogą być opuszczane lub w ogóle nie realizowane.
G. Demelowa wyróżnia następujące rodzaje seplenienia:
- seplenienie międzyzębowe, polegające na tym, że przy wymowie głosek s,z,c,dz język wsuwa się między zęby w linii środkowej lub bocznej, dolna szczęka jest opuszczona, brak zwarcia zębów. Język jest spłaszczony ( brak rowka ) i dlatego powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni. Brzmienie jest wtedy tępe, podobne do angielskiego th. Wymowa ta może dotyczyć jednego, dwóch lub nawet wszystkich trzech szeregów. Inna forma seplenienia międzyzębowego charakteryzuje się tym iż język wysuwa się między wargi; powstaje wtedy dźwięk między s i f. Czasem spotyka się też seplenienie międzyzębowe boczne, charakteryzujące się tym, że brzeg języka jednostronnie wsuwa się pomiędzy zęby trzonowe. Jest to boczna lewo lub prawostronna wymowa głosek dentalizowanych.
- seplenienie boczne, charakteryzujące się nieprzyjemnym brzmieniem głosek dentalizowanych zbliżonym bezdźwięcznego l lub l`. Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka. Szczelina tworzy się nie wzdłuż linii środkowej języka, lecz z boku. Szczelina może być poprzedzona zwarciem. Niesymetrycznie układają się również wargi, rozchylając się w miejscu wypływania powietrza.
Barwa głosek lateralnych jest w pewnym stopniu zależna od miejsca szczelin, ich wielkości i występowania, bądź też braku dentalizacji.
Uwzględniając wymienione czynniki można wyodrębnić dwie zasadnicze grupy spółgłosek bocznojęzykowych:
a) ze zwarciem przednim
b) ze zwarciem tylnym
W pierwszym przypadku język układa się tak, jak przy spółgłosce l , tzn. czubek języka wznosi się ku dziąsłom, a z jednej lub z obu stron między zębami bocznymi i brzegami języka powstaje otwór, przez który wychodzi powietrze.
W drugim wypadku czubek języka znajduje się na dole jamy ustnej, a środek wznosi się ku podniebieniu i zwiera się z nim z jednej lub z obu stron.
Niesymetryczność kontaktów i w związku z tym przesunięcie szczelin z linii środkowej ku bokom jamy ustnej nie zawsze powoduje zaburzenia w brzmieniu spółgłosek dentalizowanych. Przyczyną utrwalenia się nawyków artykulacyjnych, charakteryzujących się asymetrycznością szczelin może być mniejsza sprawność mięśni lewej czy prawej połowy języka.
Zniekształceniu mogą ulec wszystkie głoski trzech szeregów. Rozróżniamy seplenienie boczne lewostronne, prawostronne, obustronne. Spotyka się także sygmatyzm boczny międzyzębowy, który jest połączeniem objawów sygmatyzmu bocznego i międzyzębowego.
- seplenienie wargowo zębowe, polega na tworzeniu się szczeliny pomiędzy dolną wargą i krawędzią górnych siekaczy.
- seplenienie przyzębowe, powstaje przy płaskim ułożeniu przodu języka. Wzdłuż języka nie tworzy się rowek i powietrze przechodzi szerokim strumieniem.
- seplenienie nosowe, układ języka jest nieprawidłowy gdyż styka się z podniebieniem i powietrze uchodzi ustami i nosem.
- seplenienie krtaniowe, powstaje w wyniku rozszczepu podniebienia oraz wiotkości mięśni krtani i nagłośni
- seplenienie podniebienne, występuje ono najczęściej przy zgryzie otwartym.
- seplenienie przydechowe polega na tworzeniu dźwięków syczących w takiej formie, że przypominają one chuchający szmer.
- seplenienie wargowe gdy szczelina tworzy się między wargami, a język pozostaje bierny. Jest to przejściowe zniekształcenie głosek dentalizowanych spowodowane niestałą umiejętnością wymowy lub chwiejnością stanów psychicznych.
- seplenienie świszczące, przy diastemii i nieregularnym ustawieniu zębów.
- seplenienie szumiące - wymowa głosek dentalizowanych jest szmerowa i charcząca.
- seplenienie gardłowe głoski dentalizowane są wymawiane gardłowo w wyniku rozszczepów podniebienia i nieaktywnego podniebienia.
Przyczynami sygmatyzmu są:
1. Nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych:
języka ( język zbyt duży, zbyt gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe),
zniekształcenie zgryzu
anomalie zębowe
rozszczep podniebienia.
2. Niska sprawność narządów artykulacyjnych zwłaszcza języka, brak pionizacji języka.
3. Upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich, które decydują o barwie głosek dentalizowanych
4. Obniżenie słyszalności.
5. Częste choroby górnych dróg oddechowych i niedrożność nosa.
6. Naśladowanie nieprawidłowych wzorców, wadliwych artykulacji.
7. Zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem

7) Rotacyzm ( reranie), jest to nieprawidłowa wymowa głoski r. R jest spółgłoską przedniojęzykowo- dziąsłową, dźwięczną, drżącą. Przy jej wymowie wibruje koniec języka. Boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł.
Artykulacja głoski r polega zazwyczaj na jednym bardzo szybkim oraz delikatnym dotknięciu czubkiem języka do dziąseł przy jednoczesnym drganiu wiązadeł głosowych. Dotknięcie to trwa od 0,01 do 0,03 sekundy. Spółgłoska r wymówiona mocniej i dłużej zawiera 2-3 wibracje języka, natomiast przy wyjątkowo energicznej artykulacji głoski 5-7 wibracji Wibracje te można zaobserwować, wymawiając r przed lustrem.
Głoska r może być deformowana, zastępowana lub opuszczana.
Wyróżniamy trzy formy wadliwej realizacji tej głoski:
1. deformacja ( rotacyzm właściwy ) tworzenie dźwięku nie występującego w systemie fonetycznym danego języka. Na skutek zmiany miejsca artykulacji [głoska r powstaje m.in. w wyniku drgań języczka, warg, policzków ] brzmienie r jest zdeformowane. W zależności od miejsca, w którym dźwięk powstaje, rozróżnia się liczne odmiany rotacyzmu właściwego;
2. substytucja ( pararotacyzm ) zastępowanie głoski r innymi głoskami, wymawianymi prawidłowo np. j, l, ł, d,- ( rotacyzm rozwojowy )
3. elizje ( mogirotacyzm )- opuszczenie głoski r , jako jednego ze składników wyrazu.
Najczęściej spotykamy taki rodzaje rotacyzmu:
reranie języczkowe, r wymawiane poprzez drgania języczka znajdującego się za podniebieniem miękkim a język nie bierze udziału w artykulacji.
reranie boczne -boczna, nieprawidłowa artykulacja głoski r.
reranie wargowe (dwuwargowe, gdy drgają dwie wargi lub wargowo- zębowe, gdy dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy.
reranie międzyzębowe polegające na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby.
rerenie policzkowe lub boczne, występujące poprzez skierowanie prądu powietrza w bok i wprawieniu w drgania policzki.
reranie podniebienne - r wymawiane poprzez wibracje podniebienia miękkiego.
reranie gardłowe - r wymawiane gardłowo z wibracją języczka i podniebienia miękkiego ( zbliżone do wymowy francuskiej dźwięku r)
reranie nosowe - realizacja nosowa głoski r ( r zbliżone do ng )
reranie krtaniowe polega na wadliwej, krtaniowej wymowie głoski r.
reranie językowo wargowe polega na wadliwej wargowo językowej wymowie r.
reranie językowo boczne polega na wadliwej często jednouderzeniowej artykulacji głoski r.
reranie świszczące wymowa jest przedłużona i wzmocniona.
Przyczynami rotacyzmu są:
1. Nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych:
głównie języka za dużego, za grubego lub zbyt krótkiego wędzidełka podniebiennego.
anomalie podniebienia twardego podniebienie gotyckie (podniebienie zbyt mocno wysklepione, zbyt wysokie),
anomalie zgryzowe przy bardzo otwartym zgryzie może wystąpić rotacyzm interdentalny
2. Niska sprawność języka, (ograniczona ruchliwość języka na skutek wad anatomicznych zbyt krótkie wędzidełko); zbyt mocne lub zbyt słabe napięcie języka.
3. Naśladowanie nieprawidłowych wzorców.
4. Niedostateczne słuchowe różnicowanie dźwięków.
Bibliografia:

1. I.Styczek , Logopedia, PWN, Warszawa, 1981r
2. Red. T. Gałkowski , G. Jastrzębowska , Logopedia, pytania i odpowiedzi, podręcznik akademicki , Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego , Opole , 1999r.
3. G. Demelowa , Elementy logopedii , WSiP , Warszawa , 1979r.
4. G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa, 1978r.
5. D. Antos, G. Demel, I. Styczek, Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa, 1971
6. J. Strutyński , Język polski, gramatyka i ortografia , wyd. II , WSiP , Warszawa 1991r.