Teofil Nowosielski

Teofil Stanisław Nowosielski urodził się 20.XII.1812 roku w Radomsku. Był synem Franciszka i Wiktorii z Wilamowskiech. Uczył się w wojewódzkiej szkole pijarów w Kaliszu, następnie w brzegu na Śląsku. W 1835 roku mieszkał w Warszawie, gdzie zawarł bliższą znajomość ze Stanisławem Jachowiczem, który pomógł mu zdobyć posadę urzędnika skarbowego w byłej Rządowej Komisji Przychodów i Skarbu. Zaprzyjaźnił się również z filantropem Teofilem Janikowskim i zaczął interesować się pedagogiką. Zamiłowanie Nowosielskiego „do pióra i ołówka” wyraziło się w próbach literackich oraz rysunkach. Swoje wiersze drukował w „Magazynie dla Dzieci” Glcksberga, a potem poetyckie wynurzenia w noworocznikach: „Wianek” (1836) w „Niezapominajkach” wydawanych przez Karola Korwella (1832-1839), oraz w „Panoramie Literatury Krajowej i Zagranicznej” H. Lewestama. W 1838 roku został wysłany przez Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności za granicę w celu zbadania ochronek dla ubogich dzieci, dla sierot. Zwiedził interesujące go zakłady m.in. w Berlinie, Wiedniu, Dreźnie (gdzie poznał Fryderyka Frbla), jak również we Wrocławiu. W Pradze ochronki kierowane przez Jana Swobodę uznał za wzorowe po powrocie w 1839 roku zorganizował podobną placówkę z Warszawie, gdzie został współorganizatorem wychowania przedszkolnego. Lata w których pisał Nowosielski to okres dydaktyczno-moralizatorski poezji dla dzieci. Kierował nią do 1843 roku i w tym samym roku powrócił na dawne stanowisko w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, gdzie w 1870 roku dosłużył się emerytury. Poza pracą zawodową z zamiłowania uprawiał literaturę dziecięcą. Zmarł w Warszawie 25.XII.1888 roku i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Był żonaty, dzieci nie pozostawił.
Jego twórczość ukierunkowało doświadczenie zdobyte na stanowisku kierownika pierwszej warszawskiej ochronki. Wydał takie zbiorki jak: „Gwiazdka dla dobrych dzieci” (64 utwory) (1840) – który poświęcony jest hrabiemu Adamowi Ożarowskiemu – rosyjskiemu generałowi kawalerii, „Krzyżyk dla dobrych dzieci” (30 utworów) (1841) - to tomik poświęcony Piotrowi Hrabiemu Lubieńskiemu, prezesowi dyrekcji szczegółowej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, Prezesowi wydziału ochrony warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, „Bajki i powiastki oryginalne i naśladowane” (81 utworów) (1842), „Świat dziecięcy, czyli zbiór nauczek, powiastek i wierszyków”- zbiorek napisany w charakterze podręcznika (1842), „Życie Jezusa Chrystusa w krótkości ułożone dla dzieci bogobojnych” (1842). Dla dorosłych wydał takie utwory jak: „Humoreski” (1841), „Piosnki, niepiosnki” (1843), „Trochę śmiechu, trochę płaczu” (1843)„Oryginalne poezje” (1843). Do najważniejszych tomików wydawanych dla dzieci należy „Towarzysz domowy dla pilnych dzieci, czyli początki czytania i innych pożytecznych wiadomości do pojęcia młodocianego wieku zastosowanych”. Nowosielski dbał o szatę graficzną i wydawniczą swoich książek, sam bowiem posiadał plastyczne umiejętności. W 1847 roku ukazała się „Nagroda dla dobrych dzieci, czyli książeczka wieczorna, obejmująca w sobie pożyteczne nauczki, bajeczki i inne moralne wierszyki”. Następnie ukazał się tomik „Złote nasionka, czyli wiązarek dla dzieci, zawierające w sobie drobne utwory pisane wierszem lub prozą, oryginalne lub przełożone z obcych autorów (1851). Po książeczce pt. „Mała gosposia” (1857) w roku 1862 opracował elementarz pt. „Ilustrowany abecadlnik historyczny dla dzieci polskich” uzupełniony w drugim nakładzie wiadomościami z historii polskiej, wyjątkami z historii świętej oraz początkowymi informacjami z geografii. Następne pozycje to: zebrane „Bajki, powiastki i rozmaite wierszyki” (1868), „Mali ludzie i ich świat” (98 utworów) (1868) – przesycone treściami religijnymi, „Skarbonka umysłowa dla grzecznych dzieci”, zwierająca: bajeczki, powiastki, nauczki i rozmaite wierszyki (1871), „Podarek dla grzecznych i pilnych dzieci” – odznaczał się bogatą stroną ilustracyjną, „Książeczka abecadłowa” (1876). W tomikach do czytania i elementarzykach, mimo moralistycznych tendencji, podążał za wzorami obranymi w swej twórczości pedagogicznej. Nowosielski opracował również „Pokój dziecinny” oraz „Podręcznik w duchu freblowskim do użytku matek” (1877) wzorowane na opracowaniu T. Nareau, utwory te wiązały się z twórca wychowania przedszkolnego – Frblem. Bolesław Prus uznał je za „symptom zwiastujący lepsze czasy”.
Z opracowań o tematyce historycznej warto wymienić: „Dzieje Polski w obrazkach, wierszem i prozą dla dzieci napisane, z dodatkiem historii i geografii dawnej Polski treściwie zebranej”, zawierające prezentacje licznych drzeworytów w tekście o charakterze rysunkowym, wykonanym przez Fałata, Gersona, Kossaka, Krzesza, Pilastego, Tegazza (1882 – współautorka Maria Ilnicka). Drugi tomik wydano pt. „Historia polska dla dzieci, treściwie napisana, ozdobiona w tekście dwunastoma portretami znakomitych królów polskich”.
Nowosielski zajmował się także przekładami. Dał tzw. ‘wolny przekład’ dramatu F. Halama pt. „Kamoens” (1845), dla dzieci przetłumaczył z j. niemieckiego m.in. A. Wintera „Rodzinę poczciwego Petro, czyli związki przyjaźni pomiędzy dziećmi i zwierzętami” (1851), E.J. Arnolda „Krótkie powiastki dla wprawy młodzieży w polskim i niemieckim języku do odczytywania” (1852), F. Hoffmanna „ Złotą kaczkę, czyli zbiór ciekawych nauczających powiastek” (1853) oraz powieści cenionej w owych czasach autorki T. Gurnpert „ Mały żebrak, czyli: Módl się i pracuj” (1854). Z francuskiej beletrystyki dla dzieci wybrał do przekładu opowieść E.Foa „Mały Robinson paryski” (1857). Nowosielski opracował także „Wybór bajek i przypowieści oryginalnych i tłumaczonych, zebranych i wydanych z dawniejszych i tegoczesnych pisarzy polskich” 2t. (1848). Przełożył również wydane w języku angielskim dziełko pt. „ Paris after donk” na „Paryż o zmierzchu, czyli nocne życie paryskie” (1881).

W utworach Teofila Nowosielskiego występuje wiele motywów literackich, np. pojawia się
• motyw religijny w zbiorku pt. „Gwiazdka dla dobrych dzieci” , który rozpoczynają dwa utwory – modlitwy.

„Modlitwa poranna” „Modlitwa wieczorna”
„O dziękuję Ci w pokorze, „Boże! Ty w każdej godzinie,
Za sen zdrowy, dobry Boże! Pamiętasz o Twej dziecinie;
Wszystko co dziś dobrze zrobię, Ty mi dałeś ciało zdrowe,
Wszystko ofiaruje Tobie; Ty mi dołeś rozum, mowę!
Chcę być dobrym bez ustanku, Po pracy odpocznę śmiało:
Od poranka do poranku!” W Twej mocy dusz i ciało!”

Wiersze pt. „Modlitwa poranna” i „Modlitwa wieczorna” to utwory, które dziecko może wykorzystać jako modlitwę wieczorną i poranną. To dziękczynne słowa skierowane do Boga Stwórcy czyli Bóg ukazany jest tu jako hojny dawca wszelkich dóbr: zdrowia, rozumu, mowy, które otrzymuje człowiek, a za które winien jest Bogu hołd i wdzięczność, dziękuje Bogu za zdrowy sen, pragnie być dobrym człowiekiem. Wiersze te są ciągłe, sylabiczne (8-zgłoskowe), występują rymy końcowe, parzyste, podmiotem jest dziecko, mają charakter modlitewny co zasugerowane jest już w tytułach. W wierszach występują powtórzenia, epitety „dobry Boże”, apostrofa, autor zwraca się do Boga. W całym utworze znajdziemy wskazujące na adresata zaimki osobowe "Ci, Ty, Tobie" i dzierżawcze "Twej". Wszystkie są pisane wielką literą, co potwierdza, że adresatem jest właśnie Bóg. Autor stosuje zdania wykrzyknikowe, aby wyrazić wzniosłość myśli.
Innym przykładem , gdzie występuje motyw religijny jest wiersz pt. „Zbawiciel pomiędzy dziatkami”, czy wiersz „Krzyżyk” , które zawierają się w zbiorku pt. „Krzyżyk dla dobrych dzieci”, innym przykładem jest wiersz pt. „Jezus Chrystus przyjaciel dzieci” występuje on w zbiorku pt. „Mali ludzie i ich świat”,

• utwory związane ze świętami, np. powiastka pt. „Gwiazdka”(Gwiazdka dla dobrych dzieci) – związana jest ściśle ze świętami Bożego Narodzenia. Bohaterami są: Michaś, Antoś i Wandzia, którzy z utęsknieniem czekają na Gwiazdkę. W dzień Bożego Narodzenia otrzymują wymarzone prezenty, za które pokorą dziękują rodzicom. Powiastkę kończy stwierdzenie: „W niebie jest także Gwiazdka, co na dobrych czeka” – czyli ta Gwiazdka w niebie jest nagrodą za pozytywne, dobre zachowania dzieci,
• utwory o pogodzie, zjawiskach atmosferycznych, naturze np. „Deszcz i pogoda”, „Tęcza”, „Echo”, „Grzyby”, „Kasztany”, „Żołądź i dynia”. Czytelnik poznaje wartość zmian pór roku, pogody, wie, ze tak samo jak słonce potrzebny jest też deszcz. Bohaterami utworów Nowosielskiego są przeważnie dzieci, a polski krajobraz i obyczaj tworzą tło jego uroczych opowieści, gdzie splatają się ze sobą liryzm, baśniowość i rzeczywistość. Prosty język, zrozumiała treść, pouczające morały – to wszystko tworzy klimat bliskości dzieci ze światem natury.

Swoboda i naturalność z jaką tworzył Nowosielski wynika z jego talentu twórczego i zasługuje na uwagę. Pisarz w swoich utworach podkreśla wartość dobrego zachowania, ludzkiej pracy, wzajemnej pomocy i solidarności. Utwory jego sugerują miłość do całego świata i w zwykły, prosty sposób ukazują codzienność życia.
Na uwagę zasługują utwory, w których bohaterami są ojciec i syn. Ojciec tłumaczy synowi ważne sprawy, np. w wierszu pt. „Głuchoniemy” wyjaśnia kto to jest głuchoniemy i radzi, by takiemu człowiekowi współczuć i pomagać – występuje tu element dysfunkcji, motyw współczucia i rodziny oraz relacje między dzieckiem a rodzicem.
Inny wiersz pt. „Co to jest sierota?” to dialog na temat dzieci – sierot. Ojciec – jako ten, który wie wszystko najlepiej – opowiada o tym, ze sierota nie ma nikogo na świecie. Syn wówczas dostrzega, że tak dużo zawdzięcza rodzicom, ze może chodzić do szkoły, że go żywią i kochają. To utwory, z których wypływa życiowa mądrość, umiejętność doceniania rodziny, zdrowia, ale także uczy okazywania współczucia ludziom chorym, upośledzonym i samotnym.
• Motyw posłuszności występuje w powiastkach zawartych m.in. w zbiorku pt.”Mali ludzie i ich świat”, gdzie każda powiastka kończy się pouczeniem skierowanym do dzieci, np.

„Kto w cierpliwość się uzbroi,
Siły swoje wnet podwoi”

„Rozum i praca
Ludzi wzbogaca”

„Opatrzności Boże oko
Widzi w serduszku głęboko”

„Szacowne ziółko”
Bohaterami są dwie małe ogrodniczki, Anna i Elżbieta, które wybrały się razem do miasta. Każda z nich niosła ciężki koszyk z owocami na sprzedaż. Anna po kilku krokach zaczęła narzekać na ciężar, natomiast Elżbieta przeciwnie – śmiała się. Anna rzekła do swej towarzyszki, ze jej koszyk jest lżejszy i dlatego jeszcze ma ochotę na żarty. Elżbieta odpowiedziała, ze włożyła do swojego koszyka cudowne ziółko, które nazywa się cierpliwość. Powiastka ta sugeruje, że cierpliwość w życiu jest potrzebna i nie należy nigdy narzekać, bo to tylko powoduje, że tracimy siłę i nadzieję. (motyw cierpliwości).

„Dziadunio i wnuczek”
Pewien staruszek nie mógł już chodzić, Gdy jadł strawę wylewał na obrus, ponieważ trzęsły mu się ręce. Syn i synowa brzydzili się staruszkiem. Siedział samotny i często głodny. Pewnego razu stłukł swoją miseczkę. Synowa złajała o i kupiła mu drewnianą miskę. Ich syn w zabawie zaczął budować korytko. Gdy ojciec zapytał co robi, syn odpowiedział, że robi sobie korytko, z którego da rodzicom jeść jak dorośnie. Od tego czasu staruszek jadł przy stole i nikomu nie przeszkadzało, ze czasami rozlał zupę.
Morał kończący te powiastkę:
„Kto serduszko ma poczciwe,
Ten szanuje główki siwe” – to prawda, która jest wciąż żywa. (motyw szacunku dla starszego człowieka).
Bohaterami powiastek T. Nowosielskiego są dzieci i dorośli, którzy prezentują swoim zachowaniem cenne wartości: szacunek do starszych, wiarę w Boga, prawdomówność, posłuszeństwo, pracowitość. Przyroda zawsze jest obecna w tych scenkach, jest świadkiem przygód bohaterów, wokół niej dzieją się rzeczy ważne i prawdziwe.
• Innym motywem, który często się pojawia w utworach Nowosielskiego jest motyw zwierząt, np. „Gołąbek i pszczółka”
To powiastka, którą kończy morał:
„Na dobroci nikt nie traci, litość się wdzięcznością płaci”
Bohaterami są gołąb i pszczoła. Kiedy pszczółka miała utonąć, gołąbek zrzucił listek z drzewa, który posłużył jej jako łódeczka. Wkrótce, gdy w to miejsce przyszedł strzelec i chciał zastrzelić gołąbka, na pomoc przyfrunęła mu pszczółka, która ukłuła strzelca w rękę. Gołąbek uciekł szczęśliwie.



Innym utworem jest „Lew i osioł”
„Raz osioł w głupim zapale,
Na lwa zaryknął zuchwale.
Wspaniały zwierz leżąc pod drzewem,
Z razu z gniewem,
Pokazał śmiałkowi zęby;
Lecz potem z uczuciem wzniosłem,
Rzekł: Szkoda gęby!
Ciesz się ośle, żeś jest osłem.”

Jest to krytyka zuchwałości i gniewu. Bohaterami wielu utworów Nowosielskiego są zwierzęta co wynika z konwencji bajkowej. Na zasadzie kontrastu przedstawia w nich pochwałę cnót i zalet, a krytykuje wady i przywary ludzkie.

„Świat dziecięcy czyli zbiór nauczek, powiastek i wierszyków”
Nauczka I – przedstawia zewnętrzne i wewnętrzne części domu
Nauczka II – przedstawia przedmioty w domu
Nauczka III – przedstawia rozpoznawanie pojedynczych rzeczy
Nauczka IV – przedstawia gatunki przedmiotów i ich nazwy.

Autor twierdzi, że nauki w początkowym okresie życia dziecka nie należy rozgraniczać z wychowaniem wg prawd Bożych, moralnością i prawdą.
Teofil Nowosielski umie trafić do wyobraźni dziecka przede wszystkim dlatego, że poznał zwyczaje i obrzędy ludzi. Jego utwory są poetyckie i ukazują piękno zwykłego krajobrazu. Szczerze wyznaje miłość do tego, co go otaczało. Często bohaterami wierszy są dzieci o swojskich imionach: Rózia, Franusia, Jadwinia, Marysia, Antoś. Mają one swoje obowiązki np. zrobienie zakupów, karmienie zwierząt, czy chodzenie do szkoły lub pomoc rodzicom. Towarzyszą im zwierzęta: kot, wróbelek, kurczęta.
W wierszach T. Nowosielskiego przebija wyraźny religijny ton. W swoich wierszach opartych na tematach związanych z mówieniem paciorka, czy z postacią Chrystusa wykorzystuje inspiracje katolickie, element spontaniczności (wiersz pt. „Zbawiciel pomiędzy dziatkami”). Treść wierszy i powiastek, łączy w sobie klimat serdeczności, czułości, dobroci, pojawiają się obrazy bliskie „dobremu wychowaniu dziecka”, nasycone liryzmem. Z ludowej poezji zaczerpnął najwyraźniej typ zdrobnień, jak „ Franuś”, „Romanek”, „kościółek”, „siostrunia”, dziecina”. Zwykły układ rymów w utworach sprawia, że wiersze staja się melodyjne i płynne, a rymujące się wyrazy dziecko lepiej rozumie i pamięta, np. (imieniny-dzieciny, uśmiecha-pociecha, lata-przeplata, Ludmiła-lubiła, podłogę-nogę).
Nowosielski prezentuje w swoich utworach treści takie, które są bliskie wyobraźni dziecka, w których zawsze zwycięża dobro, uczciwość, pracowitość. Utwory napełniają czytelnika optymizmem i przekazują prawdy moralne.
Oryginalna twórczość Nowosielskiego: prozatorska i wierszowana mieściła się w konwencji krajowego romantyzmu lat międzypowstaniowych. Wprowadził on ton uczuciowy do swoich utworów, motywy i rytm ludowy, język potoczny czasem nawet gwarę środowiskową. Sięgał po motywy często do obcej twórczości, ale odświeżał je naszym kolorytem. Mimo przeciążenia treści dydaktyzmem i moralistyką religijną – potrafi rzucić czasem wierszyk pełen świeżości i uroku poetyckiego, uchwycić rytm zabawy dziecięcej w wersie naturalnie podchwytującym gry ludowe.
Nowosielski prezentuje w swoich utworach treści takie, które są bliskie wyobraźnie dziecka, w których zawsze zwycięża dobro, uczciwość, pracowitość. Utwory napełniają czytelnika optymizmem i przekazują prawdy moralne. Nieliczne utwory Teofila Nowosielskiego mają już wartość historyczną.