Zintegrowany Model Pomocy Dziecku i Rodzinie

Aleksandra Karasowska
Wojewódzka Przychodnia Odwykowa w Gdańsku

Zintegrowany Model Pomocy Dziecku i Rodzinie

Dziecko z rodziny alkoholowej potrzebuje pomocy w zrozumieniu tego, co się w niej dzieje, w uporaniu się ze skutkami bolesnych doświadczeń, w wyrażaniu uczuć, które musiało tłumić, i zaspokojeniu potrzeb, na które nie było miejsca w jego domu, wreszcie w przełamaniu wstydu i poczucia obcości, utrudniającego wychodzenie do świata zewnętrznego. Dziecko, które nie otrzyma pomocy, ma mniejsze szansę zbudowania dojrzałej tożsamości i ułożenia sobie szczęśliwego życia w przyszłości, jest też zagrożone alkoholizmem.

Część z tych dzieci w swoim dorosłym ży¬ciu trafia na terapię DDA, terapię dla współuzależnionych lub dla alkoholików. Czy moż¬na takim dzieciom pomóc wcześniej, gdy jeszcze żyją w swoich rodzinach? Czy moż¬na zwiększyć ich szansę na satysfakcjonu¬jące życie w przyszłości? Przedstawię tu swoje propozycje w postaci Zintegrowane¬go Modelu Pomocy Dziecku i Rodzinie.

Model Pomocy Rodzinie
Założenia modelu. Pomoc dziecku musi być zintegrowana z pomocą rodzinie. Jeśli ma być skuteczna, wymaga współpracy i ko¬ordynacji działania różnych służb i insty¬tucji: medycznych, prawnych, socjalnych, oświatowych, psychologicznych. Podstawą stworzenia planu pomocy jest diagnoza, uwzględniająca wszystkie aspekty sytuacji dziecka i jego rodziny111. Rodzinie potrzeb¬na jest pomoc:
 w integrowaniu zmian zachodzących w pro¬cesie leczenia u poszczególnych jej członków,
 w przywróceniu jej prawidłowego funk¬cjonowania oraz możliwości rozwoju.
Podstawowym celem jest przywrócenie funkcjonalności rodziny jako systemu relacji pomiędzy jej członkami. Cele szczegółowe to:
 powstrzymanie patologicznych zjawisk uszkadzających funkcjonowanie rodziny (przemoc, nadużywanie alkoholu);
 poprawa sytuacji bytowej rodziny;
 przywrócenie prawidłowego funkcjonowa¬nia poszczególnych osób w rodzinie poprzez leczenie i pomoc w rozwiązywaniu ich problemów osobistych (uzależnienia, współuzależnienia i innych);
 pomoc rodzinie w integrowaniu zmian za¬chodzących u jej członków;
 przywrócenie prawidłowego funkcjonowa¬nia rodziny jako całości — zdrowych reguł i zdrowych relacji wewnątrzrodzinnych -oraz dalszy rozwój rodziny.
Cele te są realizowane w kolejnych fazach procesu zdrowienia rodziny. Są to:
- faza picia (kończy się w momencie podjęcia leczenia przez którąś z osób w rodzinie),
- faza leczenia (alkoholik leczy się, inne osoby korzystają z terapii),
- faza odbudowy rodziny i jej dalszego rozwoju.
Dalej przedstawię zadania, które powinny być realizowane w procesie pomocy rodzinie.
W fazie picia
Zadanie 1. Diagnoza:
- problemów występujących w rodzinie (przemoc, alkoholizm, problemy bytowe);
- funkcjonowania poszczególnych osób w ro¬dzinie (indywidualnych problemów każde¬go jej członka);
- funkcjonowania systemu rodzinnego (okreś¬lenie, w jakim stopniu przemoc i alkoholizm wpłynęły na zaburzenia w spełnianiu przez rodzinę jej funkcji — w układzie małżeńskim oraz w relacjach rodziców z dziećmi);
- zasobów rodziny (wspólne wartości, cele, więzi pomiędzy członkami).
Na tym etapie podstawowym zadaniem jest zbieranie informacji o rodzime, co może być robione w różnych instytucjach i przez różne osoby (pedagog szkolny, kurator sądowy, pracownik socjalny, pracownik poradni od¬wykowej).
Zadanie 2. Stworzenie Planu Pomocy Rodzinie w zakresie:
- rozwiązywania problemów występujących w rodzinie (przemocy, alkoholizmu, proble¬mów bytowych),
- rozwiązywania problemów poszczegól¬nych osób (Indywidualne Plany Terapii i Rozwoju dla każdego z członków rodziny),
- przywrócenie prawidłowego funkcjonowa¬nia rodziny jako całości.
Zadanie 3. Podjęcie działań:
- interwencja w rodzinie w kierunku umoty¬wowania jej członków do podjęcia terapii i roz¬wiązywania problemów osobistych;
- działania w kierunku powstrzymania prze¬mocy w rodzinie i zapewnienia ochrony ofia¬rom (działania prawne dla powstrzymania sprawcy, praca z matką nad zwiększeniem jej możliwości ochrony siebie i dzieci, ewentual¬nie praca ze sprawcą nad przyjęciem odpo¬wiedzialności za własne zachowania i zwięk¬szeniem możliwości ich kontrolowania;
- działania zmierzające do poprawy sy¬tuacji bytowej rodziny (różne formy pomo¬cy socjalnej).
Podczas realizacji zadania 2 i 3 konieczna jest współpraca pracowników różnych instytucji, wymiana informacji, wspólne opracowanie Pla¬nu Pomocy Rodzinie, skoordynowanie działań.
W fazie leczenia
Zadanie 1. Praca terapeutyczna z po¬szczególnymi członkami rodziny - realizowa¬nie Indywidualnych Planów Terapii (może się to odbywać w różnych instytucjach).
Zadanie 2. Organizowanie sesji rodzin¬nych w celu pomocy rodzinie w lepszym funk¬cjonowaniu w okresie leczenia i integrowaniu zmian zachodzących u poszczególnych jej członków pod wpływem terapii: ustalanie wspólnych celów, podział obowiązków, wyjaś¬nianie przyczyn pojawiających się trudności.
W fazie odbudowy rodziny i jej dalszego rozwoju
Zadanie: praca z całą rodziną lub poszcze¬gólnymi jej członkami nad przywróceniem zdrowych relacji wewnątrzrodzinnych i dal¬szym rozwojem rodziny. Formy tej pracy za¬leżą od potrzeb, może to być na przykład od¬dzielna praca z rodzicami nad podjęciem przez nich w adekwatny sposób ról rodzicielskich, warsztaty umiejętności wychowawczych dla rodziców121, warsztaty komunikacji małżeń¬skiej, sesje terapii rodzinnej.

Model Pomocy Dziecku
Założenia. Model Pomocy Dziecku stano¬wi część Zintegrowanego Modelu Pomocy Dziecku i Rodzinie. Ta pomoc musi być do¬stosowana do potrzeb dziecka - działania po¬winny być podejmowane w kolejności wyzna¬czonej przez hierarchię tych potrzeb:
Formy pomocy:
- pomoc medyczna;
- pomoc socjalna - wyżywienie, ubranie, sty¬pendium i inne (szkoła, pomoc społeczna);
- interwencje prawne, mające na celu ochro¬nę dziecka (sąd, policja, prokuratura);
- zapewnienie dziecku bezpieczeństwa i od¬działywania wychowawcze (instytucje zapew¬niające dzienny lub stały pobyt: świetlice socjoterapeutyczne, ogniska wychowawcze, po¬gotowie opiekuńcze, domy dziecka, ośrodki wychowawcze);
- oddziaływanie na sytuację szkolną dziecka
- pomoc w radzeniu sobie z zadaniami szkol¬nymi i funkcjonowaniu w środowisku rówieś¬niczym (pedagog szkolny, zajęcia reedukacyjne w poradni psychologiczno-pedagogicznej);
- oddziaływania wspierające rozwój dziecka: kółka zainteresowań, drużyny harcerskie, za¬jęcia sportowe (szkoły, domy kultury, kluby osiedlowe);
- oddziaływania wpływające na sytuację psy¬chologiczną dziecka.
Plan Pomocy Dziecku powinien uwzględ¬niać różne formy oddziaływań.
Pomoc psychologiczna
Założenia:
 mechanizmy przystosowawcze, które dziecko wykształciło, są funkcjonalne, do¬póki sytuacja w rodzinie nie ulegnie zmia¬nie, jednak mogą je narażać na niepowodze¬nia w świecie zewnętrznym,
 dziecko nie może zmienić sytuacji w rodzinie;
 przełamanie zaprzeczania rodziców - przyjęcie innej wersji rzeczywistości niż obo¬wiązująca w rodzinie -jest dla dziecka trud¬ne i zagrażające (zagraża więzi z rodzicami);
 pomoc psychologiczna adresowana do dziecka musi być dostosowana do sytuacji w rodzinie (fazy, w jakiej się ona znajduje) oraz do jego potrzeb wynikających z okresu rozwojowego. Ustalając kierunki pracy z dziec¬kiem należy także wziąć pod uwagę urazy, jakich doznało, i ich konsekwencje.
W fazie picia
Sytuacja w rodzinie: rodzice nie leczą się, trwa zaprzeczanie, dziecko może dozna¬wać urazów. Sposoby przystosowania, któ¬re wykształciło, wciąż je chronią.
Ograniczenia, które trzeba uwzględ¬nić w planowaniu pomocy:
 nie można naruszać mechanizmów przy¬stosowawczych dziecka;
 dziecko nie ma wpływu na sytuację ro¬dzinną (zmianę mogą przynieść dopiero podjęte działania interwencyjne);
 złamanie tabu i podważenie przekonań ro¬dziców stanowi dla dziecka zagrożenie więzi.
Możliwości pomocy (kierunki pracy):
- wspieranie mechanizmów przystosowaw¬czych dziecka do życia w rodzinie,
- wspieranie rozwoju dziecka poprzez po¬moc w korzystaniu z konstruktywnych wpływów środowiska poza rodziną.
Uważam, że planując pomoc dziecku w ta¬kiej sytuacji rodzinnej, trzeba się oprzeć na naturalnych źródłach wsparcia istniejących w jego środowisku. Dzieci te bez wsparcia rodziców nie zidentyfikują się z problemem alkoholowym. Dotyczy to zwłaszcza młod¬szych, bo nastolatki czasem same poszukują pomocy w swoich problemach. W przypadku młodzieży powyżej 16 roku życia kierunkiem pracy może być wspieranie w przygotowaniu ich do samodzielnego życia i odejścia z rodzi¬ny. Z młodzieżą można też pracować nad roz¬wiązywaniem ich problemów osobistych, gdy rodzina nie leczy się: ponieważ mają już dość znaczny wpływ na swoją sytuację życiową, mogą zidentyfikować się z problemem alko¬holowym nawet bez wsparcia rodziny.
Niekiedy rodzina alkoholowa deleguje dziecko do terapii. W takim przypadku -gdy matka przychodzi do terapeuty ze swo¬im „trudnym dzieckiem" nie dostrzegając, że prawdziwą przyczyną problemów jest al¬koholizm męża - przyjęcie dziecka do tera¬pii bez skonfrontowania jej i zmotywowania do pracy nad problemami rodziny sta¬nowi potwierdzenie zaprzeczeń.
W fazie leczenia
Jedno lub oboje rodzice leczą się czy ko¬rzystają z terapii współuzależnienia. Powoli przełamują zaprzeczanie i zmieniają swoje zachowania (alkoholik podejmuje abstynen¬cję). Sytuacja w rodzime jest wciąż niepew¬na: zachowania rodziców są chwiejne i nieugruntowane, są oni skoncentrowani na własnych problemach i mają małe możli¬wości dania wsparcia dziecku. Ono czuje się zagrożone i niepewne, nadal może być na¬rażone na urazy, ma też trudności z przy¬stosowaniem się do nowej sytuacji.
Ograniczenia: wciąż trudna sytuacja dziec¬ka w rodzinie, oraz małe możliwości wsparcia ze strony rodziców i współpracy z nimi.
Mechanizmy przystosowania dziecka do życia w rodzinie zaczynają być nieadekwat¬ne, zmiana sytuacji może spowodować ich naruszenie. Dzieci w tej fazie albo chętnie korzystają z terapii razem z rodzicami i cie¬szą się ze zmian w rodzinie albo wręcz od¬wrotnie - stają się nieufne, zamknięte w so¬bie, pogarsza się ich zachowanie. Dla mło¬dzieży radykalne zmiany przekonań i wartości w rodzinie są szczególnie zagraża¬jące, ponieważ utrudniają ukształtowanie własnej tożsamości.
Możliwości pomocy (kierunki pracy). Przede wszystkim trzeba dziecku pomóc:
 w przystosowaniu się do nowej sytuacji, - w zrozumieniu tego, co działo się w rodzi¬nie podczas picia i zachodzących zmian,
 wesprzeć je w rozwoju.
Można pracować z dzieckiem nad zmianą patologicznych wzorców zachowań według koncepcji socjoterapii opisanej przez Jacka Strzemiecznego[3], diagnozując urazy dziecka oraz przekonania wynikające z tych urazów i dostarczając mu korektywnych dc świadczeń emocjonalnych, wpływających n zmianę jego przekonań i zachowań. Taki sposób przepracowania urazów wydaje się naturalny dla dziecka i bezpieczny nawet w sytuacji, gdy rodzice w niewielkim stop¬niu współpracują z osobą prowadzącą zaję¬cia. Młodzieży szczególnie potrzebna jest po¬moc w rekonstrukcji historii rodziny, ponie¬waż ciągłość i spójność historii własnego życia ma podstawowe znaczenie dla kształ¬towania swojego Ja.
Specyficzne problemy pojawiają się, gdy tylko jedno z rodziców podda się terapii, a drugie trwa w zaprzeczaniu. Wtedy dziec¬ko jest rozdarte pomiędzy oboje, co utrud¬nia mu skorzystanie z pomocy. Takiemu dziecku trzeba pomóc w zrozumieniu i wy¬rażeniu konfliktów, jakie przeżywa.
Uważam, że na tym etapie należy współ¬pracować z rodzicami na tyle, na ile jest to możliwe, ustalać z nimi sposób postępowania wobec dziecka tak, aby zmiany zacho¬dzące w rodzinie nie były dla niego zbyt szokujące.
W fazie odbudowy i rozwoju rodziny
Sytuacja w rodzinie: rodzice zakończyli pracę nad swoimi podstawowymi problema¬mi i mogą więcej uwagi poświęcać dziecku, mogą też zacząć przebudowywać swoją re¬lację z dzieckiem i doskonalić swoje umie¬jętności wychowawcze — sytuacja w rodzi¬nie stabilizuje się, zaczyna ona spełniać swoje funkcje.
Ograniczenia: uważam, że na tym eta¬pie możliwe są wszelkie formy pomocy te¬rapeutycznej, dostosowanej do wieku oraz do problemów i potrzeb dziecka.
Kierunki pracy: mogą być indywidual¬ne dla każdego dziecka. Jeżeli sposoby prze¬trwania, które ono wykształciło, stają się nieadekwatne do nowej sytuacji, można mówić o zaburzeniach zachowania czy za¬burzeniach emocjonalnych, które są skut¬kiem przebytych urazów. W takim przypad¬ku można stosować oddziaływanie socjoterapeutyczne lub psychoterapeutyczne, szczególnie gdy u dziecka występują obja¬wy PTSD[4].
Koncepcja leczenia dzieci z urazami psy¬chicznymi Beverly JamesC5] wskazuje na nowe możliwości pracy psychoterapeutycznej z dziećmi. Terapia polega na przebiciu się przez mechanizmy obronne, bezpośred¬nim dotarciu do traumatycznych doświad¬czeń i przepracowaniu ich (na poziomie po¬znawczym, emocjonalnym i struktury Ja) oraz pomocy w nauczeniu się efektywnych sposobów radzenia sobie z trudnymi aspek¬tami rzeczywistości.
Beverly James określa jednak bardzo wy¬raźnie warunki takiej pracy: dziecko musi znajdować się w stosunkowo bezpiecznym otoczeniu, gotowym do dość daleko idącej współpracy z terapeutą, który musi mieć wyszkolenie z psychoterapii, kliniczne do¬świadczenie w pracy z dziećmi, być kompe¬tentny w zakresie współpracy z rodzicami i mieć możliwość wieloletniej współpracy z dzieckiem i rodziną. Ma to być osoba, która potrafi radzić sobie z własnymi reakcjami emocjonalnymi na często skrajne formy cier¬pienia dziecka. Ponadto samo dziecko musi mieć względnie silną strukturę psychiczną (terapeuta musi mieć pewność, że aktual¬ny obraz problemów dziecka jest efektem przeżytych urazów, a nie poważniejszych za¬burzeń osobowości). Takie warunki ograni¬czają stosowanie tego podejścia do bardzo wąskiego grona dzieci i młodzieży z rodzin alkoholowych i to przez bardzo wąskie gro¬no specjalistów.
W tej fazie bardzo dobre efekty - szcze¬gólnie jeśli dzieci nie chcą skorzystać z po¬mocy - daje praca z rodzicami. Z moich do¬świadczeń wynika, że (poza cięższymi przy¬padkami zaburzeń u dzieci) rodzice współ¬pracujący z terapeutą są w stanie realizo¬wać strategie pomocy dziecku z bardzo do¬brymi efektami.

Propozycje pomocy w różnych okresach rozwojowych
DZIECI W WIEKU DO 7 ROKU ŻYCIA
Charakterystyka rozwojowa: dziecko w tym wieku nie dysponuje jeszcze myśleniem racjonalnym (przyczynowo-skutkowym). Two¬rzy mapę rzeczywistości w oparciu o informa¬cje uzyskane od rodziców - zniekształcone przez zaprzeczanie - a to, czego nie rozumie, wypełnia fantazją. Ponieważ ma tendencje do widzenia siebie jako głównego sprawcy zda¬rzeń, może czuć się winne problemów rodzin¬nych. Jego kontakty z otoczeniem poza rodzi¬ną są jeszcze ograniczone.
Ograniczenia: całkowita zależność dziecka od rodziców nie pozwala na podję¬cie jakichkolwiek oddziaływań bez współ¬pracy z nimi.
Możliwości pomocy: sądzę, że praca z tak małym dzieckiem jest możliwa dopiero wtedy, gdy przynajmniej jedno z rodziców upora się ze swoimi problemami i będzie w stanie dać dziecku wsparcie i współpraco¬wać z terapeutą. Dobrą metodą pracy z ta¬kimi dziećmi jest program ruchu według Weroniki Sherborne[6]. W zajęciach takich mogą uczestniczyć matki z dziećmi.
DZIECI W WIEKU 7-11 LAT
Charakterystyka rozwojowa: dziecko w tym okresie kształtuje własne poczucie kom¬petencji - dąży do opanowania wiedzy i umie¬jętności, realizowania swoich celów i osiąga¬nia sukcesów. Coraz ważniejsza staje się dla niego grupa rówieśnicza. Dysponuje już myś¬leniem przyczynowo-skutkowym i wzrastają jego możliwości wyjaśniania rzeczywistości. Zapewne jednak to, co jest niezrozumiałe i zagrażające (alkoholizm i jego skutki), nadal wyjaśnia za pomocą fantazji.
Ograniczenia: dziecko nie jest jeszcze w stanie zakwestionować przekonań swoich rodziców - tworzy wizję świata wyłącznie w oparciu 0 to, co mówią rodzice, sprzeczne z tym informacje odrzuca.
W fazie picia

Zajęcia w grupie rówieśniczej. Uważam, że gdy rodzice się nie leczą, najbezpieczniejsze jest zaproponowanie dziecku udziału w zaję¬ciach, które są organizowane dla wszystkich dzieci, w szkole, świetlicy, domu kultury, w koś¬ciele. Powinny to być zajęcia nastawione na rozwijanie zdolności i zainteresowań dziecka oraz realizację wspólnych celów poprzez na przykład działanie kółka zainteresowań, zaję¬cia plastyczne, muzyczne, drużyny harcerskie, zajęcia sportowe, turystyczne, prowadzone przez osoby, które rozumieją potrzeby dzieci i mają z nimi dobry kontakt. Udział w takich zajęciach daje dziecku szansę na budowanie systemu wsparcia w jego naturalnym środo¬wisku, na uczenie się współpracy z rówieśni¬kami i przestrzeganiu reguł, rozwoju własnych kompetencji. Jest to zgodne z rozwojowymi po¬trzebami dziecka, nie budzi oporu ani jogo sa¬mego, ani rodziców, a więc nie zagraża więzi.
Uważam, że tworzenie specjalnych grup dla dzieci z rodzin alkoholowych, na przykład w szkołach, zwiększa tylko ich poczucie obcości i napiętnowania (często spotykałam się z taką praktyką- przypomina to tworzenie getta dla tych dzieci). Jeżeli ich rodzice nie leczą się, nie ma szans na zidentyfikowanie się ż pro¬blemem alkoholowym (do grupy tworzonej pod takim hasłem nie zgłosi się dobrowolnie żadne dziecko), a podawanie przez dorosłych nie¬prawdziwych powodów zakwalifikowania dziecka na zajęcia wzbudza nieufność i lęk.
Ponadto bardzo ważny jest cel tych zajęć -powinien być jasny dla dzieci i związany z ich potrzebami rozwojowymi, to znaczy ze wspól¬nym działaniem w grupie rówieśniczej lub roz¬wijaniem kompetencji. Doświadczenia z takich zajęć są dla nich łatwiejsze do zintegrowania niż z zajęć socjoterapeutycznych. Dzieci w tym wieku bardziej potrzebują relacji społecznych opartych na współdziałaniu niż na otwartości i zaufaniu. Nie są skłonne do dzielenia się swoimi uczuciami i doświadczeniami, zwłasz¬cza w grupie. Oczywiście może się zdarzyć, że to zrobią, ale wzrost otwartości i zaufania nie jest dobrym celem takich zajęć ani też warun¬kiem skuteczności oddziaływania na dziecko.
Prowadzący nie powinien realizować spe¬cjalnych celów terapeutycznych: oczekiwać, że dzieci będą się otwierać czy pracować nad zmianą zachowań. Natomiast powinien umieć radzić sobie z trudnymi zachowania¬mi dzieci (agresja, manipulowanie), ustano¬wić jasne reguły i konsekwentnie, ale życz¬liwie je egzekwować, zachęcić dziecko do współpracy i docenić jego osiągnięcia.
Indywidualna relacja z osobą wspie¬rającą. Dzieciom żyjącym w rodzinach czyn¬nych alkoholików najbardziej potrzebne jest wsparcie w przetrwaniu. Zaproponowany kie¬runek pracy jest sprzeczny z zasadami socjoterapii czy psychoterapii, zakłada bowiem nie zmianę czy przebijanie się przez mechanizmy obronne dziecka, ale raczej ich wzmocnienie czy wykorzystanie naturalnych możliwości obronnych tak, żeby zmniejszyć jego cierpie¬nie i inne koszty, które ponosi żyjąc w swojej rodzinie. Wymaga to od osoby wspierającej uznania ograniczeń: ani ona sama, ani dziec¬ko nie jest w stanie zmienić sytuacji rodzin¬nej, dopóki działania interwencyjne nie przy¬niosą skutku lub dziecko nie zostanie zabra¬ne z rodziny. Jest to trudne emocjonalnie dla tej osoby i może budzić sprzeciw, ale sądzę że tylko takie podejście daje szansę na pomoc dziecku, dostosowaną do jego potrzeb.
Łatwo jest ulec pokusie zajęcia się tylko funkcjonowaniem dziecka na przykład w szkole - pomijając jego sytuację rodzinną - ale takie działanie naraża je na jeszcze większe konflikty wewnętrzne, samotność i poczucie wyobcowania. Z kolei zajęcie się sytuacją rodzinną dziecka, której nie moż¬na zmienić, też wydaje się trudne i ryzykow¬ne, jednak myślę, że po przyjęciu ograni¬czeń, o których napisałam, jest możliwe.
Kto mógłby być taką osobą wspierającą? Ktoś, do kogo dziecko trafiło w związku ze swoimi problemami, na przykład pedagog szkolny, pracownik socjalny, nauczyciel, pracownik Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej lub osoba prowadząca zajęcia, na które ono uczęszcza. Jeżeli taka osoba stanie się ważna dla dziecka i powstanie silna więź, to ma ona szczególne możliwości pomocy.
Pomoc dzieciom w przetrwaniu czy radzeniu sobie w trudnych bądź niebez¬piecznych sytuacjach rodzinnych. Dzieci często muszą stawiać czoła bardzo trudnym czy zagrażającym sytuacjom, na przykład zostają same w domu bez opieki, matka leży pijana i nie daje znaku życia, ojciec jest agresywny. Można im pomóc opracowując wspólnie z dzieckiem takie strategie zacho¬wania, które umożliwią wyjście w jak naj¬lepszy sposób z tych sytuacji.
Wsparcie emocjonalne dla dziecka. W kontakcie z taką osobą może się ono zdecydo¬wać na ujawnienie swoich przeżyć w rodzinie i wyrażenie trudnych uczuć - lęku, bólu, po¬czucia winy. Osoba wspierająca może mu w tym towarzyszyć, ale powinna podążać za dzieckiem nie naciskając go, szanując jego me¬chanizmy obronne. Jeżeli samo zacznie mó¬wić o piciu rodziców, można mu pomóc zrozu¬mieć sytuację. Trzeba to jednak robić ostroż¬nie, żeby nie naruszać więzi z rodzicami (dziecku trudno przyjąć przekonania inne niż obowiązujące w rodzinie). Dlatego edukacja dotycząca uzależnienia może być dla dziecka, którego rodzice nie leczą się, zagrażająca.
Sądzę, że bezpieczniejsze jest skontakto¬waniem się z dzieckiem na poziomie fanta¬zji - można stosować bajki i metafory. Ko¬munikacja metaforyczna:
 jest mniej zagrażająca - dziecko odbiera tyl¬ko te znaczenia, które jest w stanie przyjąć;
 omija „tabu", nie atakuje wprost przeko¬nań rodziców;
 jest łatwiejsza do odebrania przez dziec¬ko, które tłumaczy sobie to, czego nie rozu¬mie, używając fantazji.
Oczywiście stosowanie bajki ma jeszcze wiele innych zalet. Sądzę, że jeżeli osoba pracująca z dzieckiem jest kompetentna w pra¬cy z metaforą, może wejść w świat fantazji dziecka, zrozumieć, jakie znaczenie nadaje ono swoim przeżyciom i przekazać mu ważne in¬formacje: na przykład nie jest winne temu, że ojciec pije, ale i sam ojciec też nie jest winien, „zaczarowała go zła wróżka". Fantazja u dzie¬ci pełni funkcje obronne. Osoba pracująca z dzieckiem może mu pomóc przetrwać chwile bólu, lęku, samotności - wprowadzając w świat jego fantazji postać wspierającą. Oczywiście taka praca jest możliwa tylko dla wykwalifi¬kowanych psychologów.
Dziecko może też przeżywać konflikty zwią¬zane z wychodzeniem do świata zewnętrzne¬go, zaspokajaniem w nim swoich potrzeb, może nie dawać sobie prawa do zabawy, przeżywa¬nia radości, kiedy w rodzinie jest źle. Rolą oso¬by wspierającej może być pomoc dziecku w wy¬rażeniu i zrozumieniu tego, co przeżywa, przy zastosowaniu rysunku, bajki, metafory. Może też budować wraz z dzieckiem system wspar¬cia zewnętrznego (bezpieczne miejsca i osoby).
W fazie leczenia
Formy pomocy dziecku:
• zajęcia wspierające rozwój,
• zajęcia socjoterapeutyczne (w świetlicy socjoterapeutycznej),
• zajęcia terapeutyczne (prowadzone w ośrodkach związanych z terapią uzależnień),
• indywidualna relacja z terapeutą lub oso¬bą Wspierającą,
• praca z rodzicami.
Dziecko może uczestniczyć w specjalnych zajęciach dla dzieci z rodzin alkoholowych, prowadzonych na zasadzie socjoterapii. W cza¬sie ich trwania można dzieciom pomóc w zrozumieniu tego, co działo się w ich rodzi¬nach, i w przystosowaniu się do nowej sy¬tuacji, używając rysunku, bajki, metafory. Warto też proponować kontakt indywidual¬ny, można wtedy pomóc w zintegrowaniu zmian zachodzących w rodzinie, w zacho¬waniu rodziców, w przepracowaniu konflik¬tów, które przeżywa dziecko (jest to szcze¬gólnie potrzebne wtedy, gdy tylko jedno z rodziców przełamało zaprzeczanie).
W grupie małych dzieci niewielkie są możli¬wości indywidualnego kontaktu na forum gru¬py, dlatego potrzebne są osobne spotkania. Bar¬dzo ważna jest też współpraca z rodzicami.
W fazie odbudowy rodziny
Jeżeli jest to konieczne, można podjąć pracę nad leczeniem urazów, na przykład według koncepcji Beverly James.
DZIECI W WIEKU 12-16 LAT
Charakterystyka rozwojowa: dziecko wkracza w okres kształtowania własnej toż¬samości. Ważną rolę odgrywają wpływy śro¬dowiska poza rodziną - zaczyna ono kwe¬stionować wartości i przekonania rodziców i próbuje zintegrować inne wpływy (przyj¬muje „na krótko" inne ideologie i wartości, by równie szybko je odrzucić). Próbuje zna¬leźć odpowiedź na pytanie: „Kim jestem?", Jednak w rodzime alkoholowej musi się ograniczyć do pytania: „Kim mam być w mojej rodzinie?" Poziom rozwoju myślenia dziecka w większym stopniu umożliwia in¬tegrowanie sprzeczności. Pojawiają się nowe możliwości pracy związane z otwarciem na wpływy świata zewnętrznego.
W fazie picia

Zajęcia powinny być prowadzone w opar¬ciu o jakąś ideologię, wartości, na przykład drużyny harcerskie, sportowe, oazy czy inne grupy młodzieżowe przy Kościele - dostar¬czające dziecku konstruktywnych wzorów do identyfikowania się.
W fazie leczenia i odbudowy rodziny
Cele i metody pracy mogą być podobne jak w przypadku dzieci młodszych - z uwzględ¬nieniem specyfiki okresu rozwojowego.


[1 j Wg schematu proponowanego w moim artykule na s.4-11.
[21 Program zajęć prowadzonych przeze mnie - zob. Alek¬sandra Karasowska i Edyta Kołodziej-Szmid: Gdańska Szkoła dla Rodziców. Świat Problemów, nr 7(42), lipiec 1996,;s.36-40.
'3^ Jacek Strzemieczny: Zajęcia socjoterapeutyczne. Ze¬szyt II Ośrodka Rozwoju Umiejętności Psychologicznych PIP, Warszawa 1988.
141 PTSD - Zespół Stresu Pourazowego powstaje w wy¬niku długotrwałego wpływu silnych urazów.
t51 Beverly James: Leczenie dzieci z urazami psychiczny¬mi. Rozdz.1-5 (maszynopis przekładu).
^ M.Bogdanowicz, B.Kisiel, M.Przesnyska: Metoda Veroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu dziecka. Warszawa 1997.

MODEL MODEL POMOCY RODZINIE MODEL POMOCY DZIECKU MODEL POMOCY DZIECKU DO LAT 7 MODEL POMOCY DZIECKU W WIEKU 7-11 LAT MODEL POMOCY DZIECKU W WIEKU 12-16 LAT
Założenia Rodzinie potrzeb¬na jest pomoc: w integrowaniu zmian zachodzących w pro¬cesie leczenia u poszczególnych jej członków, w przywróceniu jej prawidłowego funk¬cjonowania oraz możliwości rozwoju. Stano¬wi część Zintegrowanego Modelu Pomocy Dziecku i Rodzinie; musi być do¬stosowana do potrzeb dziecka - działania po¬winny być podejmowane w kolejności wyzna¬czonej przez hierarchię tych potrzeb Dziecku potrzebna jest pomoc: ponieważ ma tendencje do widzenia siebie jako głównego sprawcy zda¬rzeń, może czuć się winne problemów rodzin¬nych powinno się pomóc mu w tworzeniu mapy rzeczywistości a nie zniekształceń i zaprzeczeń jakie dają mu rodzice. Dziecku trzeba pomóc zrozumieć rzeczywistość, pomóc w realizowaniu celów i osiągania sukcesów, a rzeczy niezrozumiałe i zagrażające przedstawić jako przyczynę i skutek. (bo nadal wyjaśnia je za pomocą fantazji). Dziecku trzeba pomóc w kształtowaniu własnej tożsamości. Ważną rolę odgrywają wpływy śro¬dowiska poza rodziną; próbuje zna¬leźć odpowiedź na pytanie: „Kim jestem?",

POMOC Przywrócenie funkcjonalności rodziny jako systemu relacji pomiędzy jej członkami, powstrzymanie patologicznych zjawisk, poprawa sytuacji bytowej rodziny; przywrócenie prawidłowego funkcjonowa¬nia poszczególnych osób w rodzinie pomoc medyczna; pomoc socjalna, interwencje prawne, zapewnienie dziecku bezpieczeństwa i oddziaływania wychowawcze; oddziaływanie na sytuację szkolną dziecka; pomoc w radzeniu sobie z zadaniami szkol¬nymi i funkcjonowaniu w środowisku rówieś¬niczym; oddziaływania wspierające rozwój dziecka; oddziaływania wpływające na sytuację psy¬chologiczną dziecka; pomoc psychologiczna Praca z tak małym dzieckiem jest możliwa dopiero wtedy, gdy przynajmniej jedno z rodziców upora się ze swoimi problemami i będzie w stanie dać dziecku wsparcie i współpraco¬wać z terapeutą.
Ograniczenia: całkowita zależność dziecka od rodziców nie pozwala na podję¬cie jakichkolwiek oddziaływań bez współ¬pracy z nimi.
Ograniczenia: dziecko nie jest jeszcze w stanie zakwestionować przekonań swoich rodziców - tworzy wizję świata wyłącznie w oparciu o to, co mówią rodzice, sprzeczne z tym informacje odrzuca.
Ograniczenia: zaczyna ono kwestionować wartości i przekonania rodziców i próbuje zintegrować inne wpływy, poziom rozwoju myślenia dziecka z rodziny alkoholowej w większym stopniu umożliwia integrowanie sprzeczności.
FAZA PICIA Zadanie 1. Diagnoza: problemów i funkcjonowania rodziny jej poszczególnych osób
Zadanie 2. Stworzenie Planu Pomocy Rodzinie w zakresie: rozwiązywania problemów występujących w rodzinie, rozwiązywania problemów poszczegól¬nych osób; przywrócenie prawidłowego funkcjonowa¬nia rodziny jako całości.
Zadanie 3. Podjęcie działań: działania zmierzające do poprawy sy¬tuacji rodziny Sytuacja w rodzinie: rodzice nie leczą się, trwa zaprzeczanie, dziecko może dozna¬wać urazów.
Ograniczenia:
 nie można naruszać mechanizmów przy¬stosowawczych dziecka;
 dziecko nie ma wpływu na sytuację ro¬dzinną (zmianę mogą przynieść dopiero podjęte działania interwencyjne);
 złamanie tabu i podważenie przekonań ro¬dziców stanowi dla dziecka zagrożenie więzi.
Możliwości pomocy
- wspieranie mechanizmów przystosowaw¬czych dziecka do życia w rodzinie,
- wspieranie rozwoju dziecka

----- Formy Pomocy: Zajęcia w grupie rówieśniczej: Cele- wsparcie rozwoju dziecka poprzez: stworzenie szansy na zidentyfikowanie się z grupą rówieśniczą i wspólnie realizowanymi celami i stworzenie okazji do uczenia się, współpracy w grupie oraz do rozwoju własnych kompetencji.
Indywidualne relacje z osobą wspierającą: Cele: Stworzenie więzi z ważną osobą dorosłą; pomoc w zintegrowaniu doświadczeń grupy; pomoc w przetrwaniu w trudnej sytuacji rodzinnej.
Formy Pomocy: Zajęcia w grupie rówieśniczej: Cele- wsparcie rozwoju dziecka poprzez: stworzenie grupy społecznego odniesienia (alternatywy dla nieformalnych grup rówieśniczych); dostarczenie konstruktywnych wzorów do utożsamiania się, związanych ze zdrowym stylem życia, z pozytywnymi wartościami.
Indywidualne relacje z osobą wspierającą: Cele: stworzenie więzi z ważną dorosłą osobą, pomoc w przetrwaniu w trudnej sytuacji rodzinnej poprzez:
-opracowanie wspólnie z dzieckiem strategii radzenia sobie w trud¬nych sytuacjach; pomoc w radzeniu sobie z lękiem, bólem, samotnością, poczuciem winy, w zrozumieniu co się dzieje
FAZA LECZENIA Zadanie 1. Praca terapeutyczna z po¬szczególnymi członkami rodziny
Zadanie 2. Organizowanie sesji rodzin¬nych w celu pomocy rodzinie w lepszym funk¬cjonowaniu w okresie leczenia. Sytuacja w rodzinie: Jedno lub oboje rodzice leczą się czy ko¬rzystają z terapii współuzależnienia. Powoli przełamują zaprzeczanie i zmieniają swoje zachowania; sytuacja w rodzime jest wciąż niepew¬na.
Ograniczenia: wciąż trudna sytuacja dziec¬ka w rodzinie, oraz małe możliwości wsparcia ze strony rodziców i współpracy z nimi.
Możliwości pomocy: pomoc w przystosowaniu się do nowej sytuacji, w zrozumieniu tego, co działo się w rodzi¬nie podczas picia i zachodzących zmian, wesprzeć je w rozwoju.


----- Formy pomocy dziecku:
 zajęcia wspierające rozwój,
 zajęcia socjoterapeutyczne
 zajęcia terapeutyczne
 indywidualna relacja z terapeutą lub oso¬bą Wspierającą,
 praca z rodzicami. Formy pomocy dziecku:
 zajęcia wspierające rozwój,
 zajęcia socjoterapeutyczne
 zajęcia terapeutyczne
 indywidualna relacja z terapeutą lub oso¬bą wspierającą,
 praca z rodzicami. (z uwzględ¬nieniem specyfiki okresu rozwojowego).
FAZA ODBUDOWY RODZINY I JEJ DALSZEGO ROZWOJU Praca z całą rodziną lub poszcze¬gólnymi jej członkami nad przywróceniem zdrowych relacji wewnątrzrodzinnych i dal¬szym rozwojem rodziny. Formy tej pracy za¬leżą od potrzeb. Sytuacja w rodzinie: rodzice zakończyli pracę nad swoimi podstawowymi problema¬mi i mogą więcej uwagi poświęcać dziecku
Ograniczenia: nie ma; możliwe są wszelkie formy pomocy te¬rapeutycznej, dostosowanej do dziecka.



----- Jeżeli jest to konieczne, można podjąć pracę nad leczeniem urazów Jeżeli jest to konieczne, można podjąć pracę nad leczeniem urazów (z uwzględ¬nieniem specyfiki okresu rozwojowego).