M. K. Sarbiewski O poincie i dowcipie

W załączniku tekst plus kilka ilustracji z tekstu Sarbiewskiego

Sarbiewski, O poincie i dowcipie
Seneka i Marcjalis
Na pożytek tych, którzy pragną pisać i mówić w sposób pointowany

Wśród rozpraw zebranych w tomie Wykłady poetyki (wyd. 1958, ed. dwujęzyczna, tłum. Stanisław Skimina) wybitny i nowatorski jest esej De acuto et arguto (O poincie i dowcipie), ukazujący oksymoron, paradoks jako "zgodną niezgodność" (concors discordia), tj. przykład jedności treści i formy, zarazem poznawczej, zaskakującej mocy języka poetyckiego. Esej ten stanowi teoretyczne zaplecze estetyki barokowego konceptyzmu - z Wikipedii

RÓŻNE OPINIE O POINCIE
1) Pointa to nie sentencja.
Sentencja – ogólne powiedzenie
Pointa – wokół szczegółowej treści
Gnoma – zdanie, sentencja, aforyzm.

2) Ojca Dionizjusza Petawiusza
„cos spada nieoczekiwanie i nadzwyczajnie” odpowiada rzeczywistości - z punktu widzenia skutków, nie istoty
Pointa nie zależy od czytelnika, jest „płodem mówiącego”.
„śmiejemy się i dziwujemy, że rozumiemy”
Pointa jest „ściśle związana z przedmiotem, o który idzie”

3) Rader, niektórzy autorzy prac o epigramie
Pointa zawiera metaforę/alegorię/hiperbolę.

4) Biderman
Pointa – porównanie większych, mniejszych i równych rzeczy.
Wg Sarbiewskiego - jest masa point, które nie zawierają jakiegokolwiek porównania

5) Sarbiewski
Pointa to pewnego rodzaju sofizmat, czyli błędne dowodzenie (ukryta argumentacja, szyderstwo).
Patrząc pod kątem inwencji - pointa to nie sofizmat.

POINTA
I. Pointa to mowa, w której zachodzi zetkniecie się czegoś niezgodnego i zgodnego, czyli jest w słownym wypowiedzeniu zgodna niezgodnością lub niezgodna zgodnością.
Porównanie pointy do miecza
Pointa retoryczna – zjednoczenie czegoś zgodnego i niezgodnego

II. skutki i właściwości pointy  wzbudzenie zdziwienia i przyjemności - niespodzianka
„zdziwienie powstaje z nieznajomości przyczyn” - Arystoteles
Zdziwienie rodzi się z niezgodności
Przyjemność rodzi się ze zgodności

Jedna rzecz znana
Druga rzecz nieznana

Niespodzianka zachodzi formalnie i aktualnie, wirtualnie i fundamentalnie (połączenie się zgodności i niezgodności)

ojciec Bahuzjusz, o. Rader, o. Caussin, o. Kameliusz Hugo, o. Petricius, Famian Strada, Jan Baptysta Serranus, Aleksander Donatus, Franciszek Guinisius.

ZBIJANIE ZARZUTÓW
1) Pointa zaczerpnięta ze schematu kontrastów - pointa polega na zgodzie niezgodności ze zgodnością

Zetkniecie się zgodnego i niezgodnego może być wzięte ze wszystkich schematów

Cycero / Valla, Platonius, Strebeaus
Można porównać definicję z definicją, porównanie z porównaniem, poprzednik z poprzednikiem

2) Dowcipy nie mające połączenia niezgodnej zgodności - wiele tego rodzaju dowcipów nie zalicza się do właściwych point - Cycero, O mówcy

Trzeba odróżnić pointę od dowcipu:
Pointa - niezgodna zgodność
Dowcip - humor
Dowcip to „strój” pointy.

3) Pointy, które sprawiają przyjemność z ornamentem słownym
Suknia – ciało = dowcip – pointa
powierzchowne przyozdobienie
Cyceron, Przeciw Werresowi


SPOSOBY ZNAJDOWANIA POINTY
1) Zestawienie danego tematu ze schematami retorycznymi, śledzenie, jaka jest definicja badanego schematu
Seneka, Kula ziemska - punkt, wyliczenie części

2) Porównanie schematów danego tematu z innymi schematami nie tego samego rodzaju, np. duch i ciało (Lukrecja, Waleriusz Maksymus)

3) Porównanie schematu danego tematu z innymi schematami retorycznymi tego samego rodzaju, np. definicja z definicją (Seneka, O Lucjuszu, O królu, O Tybrze)

SPOSOBY WYNAJDYWANIA DOWCIPÓW
Etymologiczny – szukanie w etymologii wyjaśnienia nazwy celem pochwalenia lub zganienia czegoś
Arytmetyczny – z liczby głosek i liter wyprowadza się coś dowcipnego i nieoczekiwanego o przedmiocie, z którego nazwy się żartuje
Geograficzny – rozważanie nad przydomkiem wywodzącym się z prowincji, np. Scypion Azjatycki, tytułem nadanym sławnym mężom, np. Pompejusz Wielki
Prozodyczny – z iloczasu sylab wydobywa się zgodność i niezgodność w żarcie z imienia lub czasownika
Sofistyczny – wprowadzanie imion mających te same sylaby i litery, ale dwuznaczne znaczenie
Nomenklator – nadanie czemuś nie jego własnej nazwy, lecz całkiem odmiennej z powodu obyczajów/czynności
Poetycki – gra słów, miły tok sylab, zestawienie podobnych liter, np. epigram na królowa polską Bonę
Gramatyczny – żart z liczby imienia/rodzaju/sposobu wymawiania/litery
Alfabetyczny – żart zawarty w dwóch literach
Anagramatyczny – wiele znaczeń z jednego, poprzestawianego imienia
Obrazowy – annominacje, tradukcje, antytezy, kontrasty itp. Tych samych wyrazów
Retoryczny – gra epitetów, np. człowiek chory – żywy nieboszczyk
Krasomówczy – gra wyrazów związanych ze sobą pokrewieństwem etymologicznym