Wieloletnie rośliny energetyczne - inz P.J.Kołodziej

Spis treści:
1. Wstęp???????????????????????????????str. 2
2. Charakterystyka wieloletnich roślin energetycznych????????????...str. 3
2.1 wierzba energetyczna???????????????????????str. 3
2.2 ślazowiec pensylwański??????????????????????.str. 6
2.3 słonecznik bulwiasty???????????.????????????.str. 7
2.4 miskant olbrzymi i inne gatunki traw?????.????????????str. 9
2.5 róża wielokwiatowa??????????..?????????????str. 11
3. Podsumowanie??????????????.?????????????str. 12
4. Spis literatury???????????????.????????????..str. 13


1. Wstęp.

Rośliny energetyczne to grupa roślin cechująca się dużymi rocznymi przyrostami biomasy,. wysoką wartością opałową, niewielkimi wymaganiami glebowymi, oraz dużą odpornością na choroby i szkodniki. W innych krajach do celów energetycznych proponuje się wykorzystać topolę (Belgia) czy kasztanowce (Francja). Grupę tą, dzieli się na gatunki jednoroczne i na gatunki wieloletnie. Do wieloletnich roślin energetycznych zalicza się takie gatunki jak: wierzba energetyczna, ślazowiec pensylwański, topinambur, miskant olbrzymi, czy róża wielokwiatowa.

2. Charakterystyka wieloletnich roślin energetycznych.
2.1 Wierzba energetyczna.
Spośród wyodrębnionych 300 gatunków wierzb, najlepiej do celów energetycznych nadaje się wierzba wiciowa Salix wiminalis zwana także konopianą. Wyodrębniono kilka klonów wierzby wiciowej, są to:
1) Salix viminalis 082,
2) Salix viminalis var. Gigantea,
3) Salix viminalis 052,
4) Salix viminalis 051,
5) Salix viminalis "Piaskówka" ;
Wierzba wiciowa osiąga wysokość do 8m a roczny przyrost długości w sprzyjających warunkach wynosi 2-3m. Roślinę tą rozmnaża się w sposób wegetatywny z krótkich 20-22cm sadzonek tzw. strobów powstających z jednorocznych pędów. Zagęszczenie roślin na jednostce powierzchni jest duże i wynosi 20-100tys sztuk/ha (fot 1). Roczny przyrost biomasy może wynieść 30-100t/ha.

Fot 1. Plantacja wierzby wiciowej.
Wierzba wiciowa ma nieduże wymagania siedliskowe, może być uprawiana na glebach kompleksów IIIa, IIIb, IVa, IVb, lub lepszych a ph gleby powinno oscylować w granicach
5,5-7. Przed wysadzenie Strobów wykonuje się orkę i bronowanie. Zaleca się stosowanie nawożenia w następujących dawkach: 30 kg/ha N, 20 kg/ha P2O5
i 40 kg/ha K2O2. Sadzonki sadzi się w odległości od siebie o 30-35 cm w rozstawie 70-80cm. na wiosnę lub jesienią. W drugim roku uprawy zaleca się nawożenie 90 kg/ha N,
30 kg/ha P2O5 i 90 kg/ha K2O2. W drugim roku uprawy należy odchwaścić plantację mechanicznie lub chemicznie. Do chemicznego zwalczania chwastów po założeniu uprawy poleca się preparaty:
a) do zwalczania perzu i trawy - Targa Super 5 EC, Fusilade Super EC,
b) do zwalczania rumianku, rumianu i pokrzywy - Lontrel 300,
Natomiast po opadnięciu liści zaleca stosowanie:
a) przeciwko chwastom dwuliściennym wiosną przed puszczeniem liści wierzby ? Azotop,
b) przeciwko chwastom dwuliściennym zimą i wiosną przed puszczeniem liści wierzby - Bladex 50 WP, Bladex 500 S.C.,
c) Casaron (granulat);
W późniejszych latach na plantacji wierzby nie wykonuje się zabiegów agrotechnicznych
i można ją użytkować nawet przez 30lat. Zbiór biomasy odbywa się od 15listopada i trwa do drugiej połowy marca. Może on być dokonywany przy pomocy adoptowanych kosiarek z listwowo-palcowym zespołem tnącym lub przy pomocy specjalnych aczkolwiek drogich kombajnów.
Na rozwój plantacji wierzbowej negatywnie mogą wpływać:
1) czynniki klimatyczne: niedobór lub nadmiar wody;
2) choroby: parch wierzby, smołowata plamistość wierzby, guzowatość korzeni, rdze,
szkodniki: Niekreślanka wierzbówka, Pryszczarek liściowiec, Miodownica wierzbowa, Błotniarka łozówka, Jątrewki, Szarynka wiklinówka, Naliściak pączkojad, Zieleńczyk zielony,
Założenie plantacji wierzby wiąże się z nakładami finansowymi. Największy udział
w kosztach ma zakup sadzonek. Całkowity koszt przedsięwzięcia wynosi 6-7tys zł. (tabela 1).
Rodzaj kosztu Wartość kosztu
w złotych Struktura procentowa
Przygotowanie powierzchni do sadzenia 1125,0 16,8
Zakup sadzonek 4200,0 62,9
Sadzenie ręczne 750,0 11,2
Zabiegi pielęgnacyjne 607,0 9,1
RAZEM 6682,0 100,0
Tabela 1. Koszty założenia plantacji wierzby energetycznej.

Ilość zebranej biomasy a w konsekwencji zależy nie tylko od przyrodniczych czynników ograniczających lecz również o systemy użytkowania ? częstotliwości zbioru. (tabela 2).
Pozycja Cykl
1-roczny Cykl
2-letni Cykl
3-letni
Koszt produkcji 1191,9 zł/ha 2556,9 zł/ha 4279,9 zł/ha
Plon biomasy 31,82 ton/ha 63,50 ton/ha 120,66 ton/ha
Koszt produkcji 1 tony w złotych 37,46 zł 40,27 zł 35,47 zł
Cena za 1 tonę zrębków [ rok 2002 ] 80 zł/tonę 80 zł/tonę 80 zł/tonę
Zysk z 1 tony w złotych 42,54 zł 39,73 zł 44,53 zł
Zysk z 1 ha w złotych 1.353,60 zł 2.523,10 zł 5.372,90 zł
Zysk z 1 ha/rok w złotych 1.353,60 zł 1.261,50 zł 1.790,90 zł
Tabela 2. Opłacalność produkcji wierzby przy obsadzie 40.000 sztuk/ha
Z tabeli 2 wynika, że przy stałej cenie za zrębki użytkując plantacje w cyklu 3-letnim uzyskać można najwyższy dochód, najwyższy plon biomasy jednakże przy najwyższych kosztach całościowych produkcji, które po przeliczeniu na koszty jednostkowe 1tonę biomasy są jednak najmniejsze.
Wartość opałowa biomasy wierzbowej zależy też od jej postaci. Formy przetworzonej biomasy wierzbowej:
a) brykiety ? to rozdrobnione trociny o wilgotności ok.10% sprasowany pod wysokim ciśnieniem w tzw. brykieciarce, jego wartość opałowa jest zbliżona do wartości opałowej węgla jednak czynnikiem ograniczającym są rozwój tej technologii są koszty,
b) pelety ? to sprasowane podobnie jak brykiet małe wałeczki
o średnicy 6-10mm a długości ok.25mm, wadą tej metody są podobnie jak w przypadku brykietów wysokie koszty,
c) korki ? to pocięte jednoroczne pędy na kawałki o długości 203cm
i średnicy ok.2cm
d) polana ? to pocięte na 30-40cm kawałki 3-letnie pędy wierzby
o grubości ok.5cm,
e) zrębki - to rozdrobnione pędy na kilkunastocentymetrowe kawałki, do rozdrabniania
można użyć rozdrabniarki do gałęzi, rębaki lub nawet tradycyjne sieczkarnie, to najtańsza forma spalania w warunkach domowych,

Kilka słów o rębakach.
Rębaki są jednym z najbardziej popularnych urządzeń do otrzymywania zrębków wierzbowych. Z rozmów z właścicielami takich urządzeń udało mi się ustalić, że koszt budowy rębaka wynosi do 5tys złotych i a czasowo wynosi do 3 miesięcy. Wynika to z tego, że część elementów musi być toczonych na zamówienie. Rębak taki jest doczepiany do ciągnika za pomocą trójpunktowego układu zawieszenia a napęd pobierany od wałka odbioru mocy. Urządzenie takie powinno być agregatowane z ciągnikiem C360, chociaż możliwe jest zastosowanie ciągnika o słabszej mocy C330. Element roboczy obraca się dzięki zastosowanej przekładni z prędkością kilku tysięcy obrotów/ minutę i jest to ?zwykła tarcza z otworami?. Pracując z takim urządzeniem należy zachować szczególną ostrożność. Rębaki takie stają się coraz popularniejsze, stąd też pokazywane są np. na uroczystościach gminnych (Błażowa 03.09.2006 ? zdjęcia na dołączonej płycie).
Gatunki z rodzaju Salix mogą być stosowane do rekultywacji gruntów, oczyszczania ścieków lub też do wysadzeń w pasach zieleni ochronnej.

2.2 Ślazowiec pensylwański.
Ślazowiec pensylwański - Sida hermaphrodita jest byliną pochodzącą z Ameryki Północnej. Roślina ta może osiągać wysokość około 4m.,łodygi mają średnicę od 5 do 50mm., liście mogą być seledynowe, jasnozielone luib ciemnozielone (fot 2). Ślazowiec jest rośliną owadopylną i obcopylną. Kwiatostanem jest baldach, natomiast owocem jest zawierająca 8-10 nasion rozłupnia. MTN wynosi 2,5-4g.

Fot. 2 Ślazowiec pensylwański.
Ślazowiec ma niewielkie wymagania klimatyczno-glebowe. Może być uprawiany na terenie całego kraju, jest odporny na niskie i wysokie temperatury, wytrzymuje także okresy suszy dzięki głębokiemu systemowi korzeniowemu. Gleba pod uprawę powinna być starannie przygotowana, szczególnie ważnym aspektem jest odchwaszczenie plantacji ponieważ ślazowiec jest wrażliwy na zachwaszczenie. Roślinę tą można rozmnażać w sposób wegetatywny (przez sadzonki) lub generatywny (przez nasiona). Rozstawa rzędów powinna wynosić 60-80cm. Plantacje tej rośliny mogą być zakładane na glebach o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym. Nie poleca się uprawy tej rośliny na glebach klasy V i VI. Właściwie założoną i użytkowaną plantację ślazowca można użytkować przez 15-20lat. Plony suchej masy tej rośliny w zależności od klasy bonitacyjnej gleby na której jest uprawiany wynosi od 12 do nawet 30t/ha. Wartość energetyczna, przy wilgotności 15 - 23 %, wynosi
12 - 14 KJ/kg. Ślazowiec może być spalany w formie zrębków, peletu lub brykietu. Koszt założenia plantacji wynosi około 7tys złotych. Koszt 1t biomasy tej rośliny wynosi około 100złotych o wilgotności 20 % (bez suszenia, prosto z pola) więc można liczyć na dochód rzędu 1,500 do 2,500 zł/ha.
Na cele energetyczne ślazowiec pensylwański zbiera się na przełomie września
i października a nawet w grudniu. Oprócz celów energetycznych roślinę tą wykorzystuje się do rekultywacji terenów zdegradowanych chemicznie, do nasadzeń w pasach przydrożnych. Jest także rośliną miododajną, wykorzystywaną w przemyśle farmaceutycznym i celulozowo-papierniczym.

2.3 Słonecznik bulwiasty.
Słonecznik bulwiasty (Helianthus tuberosus) zwany jest popularnie topinamburem. Pod względem botanicznym roślina ta należy do rodziny Astrowate ? Astraceae. Nazwa tej rośliny wywodzi się od nazwy plemienia północnoamerykańskich Indian Tupinamba. Uprawiany jest w Północnej Ameryce, Francji, Włoszech, Niemczech, Chinach, Indiach i Środkowej Afryce. Roślina osiągającą wysokość 2 -4m wykształca liście górne podłużne jajowate lub lancetowate, dolne sercowate, grubo piłkowane i zaostrzone (fot 3). Koszyki kwiatowe
o średnicy 4-8 cm wzniesione są prosto, z zielonymi lancetowatymi listkami okrywy. Kwiaty języczkowate są żółte, płonne, rurkowate, ciemnożółte, obupłciowe, przypominające małe słoneczniki. Topinambur kwitnie od sierpnia do listopada. Bulwy nie maja zazwyczaj określonego kształtu i są zazwyczaj od żółtego, poprzez czerwony do brązowego (fot 4). Podziemna część rośliny szybko się rozrasta na dużej powierzchni. Jedna roślina może wytwarzać do 50-80 bulw różnych rozmiarów.

Fot. 3 Topinambur Fot. 4 Bulwy topinambura.
Pod uprawę tej rośliny nadają się wszystkie rodzaje gleb. Nie ma specjalnych wymagań co do przedplonu ponieważ udaje się po każdej roślinie. Przedzimowa uprawa roli pod tą roślinę zależy od przedplonu ? po zbożach należy wykonać podorywkę, po słoneczniku lub kukurydzy należy dobrze podciąć łodygi, po okopowych wystarczy wyrównać powierzchnię pola. Następnie należy zastosować nawożenie mineralne i organiczne w następujących dawkach:80-120 kg/ha N, 50-80 kg/ha P2O5 i 120-180 kg/ha K2O2 oraz obornik 30-40t/ha. Nawożenie takie pozwala na długoletnie użytkowanie plantacji. Po wysiewie nawozów należy wykonać kultywatorowanie na głębokość 10-12cm. Bulwy w ilości 2t/ha można sadzić wiosną (marzec-kwiecień) lub jesienią (październik-grudzień). Uważa się, że termin jesienny sadzenia tej rośliny jest korzystniejszy ponieważ uzyskuje się 30-50 dodatkowych dni wegetacji i np. na wiosnę plantacja topinambura ma 10-15cm wysokości. Bulwy sadzi się na głębokość 5cm wiosną a 10-15cm jesienią w odległości 30cm w rzędzie a rozstawa międzyrzędowa powinna wynosić 60-70cm. W latach następnych nie dosadza się bulw, te które zostają w glebie po zbiorze wystarczają do odrodzenia się rośliny. Po zbiorze należy rozsypać nawozy i wyznaczyć nowe rzędy obsypnikiem.
Słonecznik bulwiasty uprawia się na zieloną masę (można uzyskać nawet 3 pokosy w roku)
i na bulwy. Liście i łodygi stanowią paszę dla zwierząt gospodarskich w formie ?surowej? lub mogą być przetworzone na susz lub granulat. Topinambur jest rośliną wykorzystywaną
w przemyśle spożywczym głównie do produkcji słodzików, farmaceutycznym i jako pasza dla zwierząt, która zawiera dużo białka (tabela 3).

Roślina plon w q/ha białko
w q/ha
Topinambur
- bulwy
- zielonka
- Razem
245
429
674
0,98
7,29
8,27
Tabela 3. Wartość paszowa topinambura
Roślinę tą wykorzystuje się także do produkcji bioetanolu i biogazu. Bulwy tej rośliny nadają się do spożycia dla człowieka, zawierają dużo witamin A i C, ok. 1% wolnej fruktozy
i glukozy, ok. 6 - 10% sacharozy, a także insulinę która jest stosowana w leczeniu diabetyków. Topinambur jest rośliną ozdobną i przeciwerozyjną, stosowany jest do rekultywacji obszarów poprzemysłowych i zdewastowanych przez gospodarkę komunalną.

2.4 Miskant olbrzymi i inne gatunki traw.
Miskant olbrzymi - Miscantus x giganteus pochodzi z terenów Azji Środkowej i Wschodniej, dzisiejsze Chiny, Rosja, Japonia, Tajwan, Mandżuria, Korea. Na nasz kontynent został sprowadzony w 1930 przez Olsena. W Polsce jest rośliną introdukowaną. Znanych jest 17odmian i 2 formy tej rośliny. Jest to roślina przeprowadzająca typ fotosyntezy typu C4 co zapewnia duży przyrost biomasy z powierzchni asymilowanej. Miskant olbrzymi dobrze wykorzystuje składniki pokarmowe i wykorzystuje wodę dzięki głębokopenetrującego glebę systemowi korzeniowemu (do 3m wgłąb). Roślina ta może osiągać wysokość w warunkach naturalnych do 5m a w Polsce do 4m (fot 5).

Fot. 5 Miskant olbrzymi
Miskant olbrzymi może być uprawiany na glebach klasy przynajmniej IVa i IVb o odczynie 4,5-8,2 ale najkorzystniejszy jest odczyn około 6.
Roczna ilość opadów powinna wynosić 600-700mm a średnia roczna temperatura co najmniej 8C. Miskant sadzi się w zagęszczeniu 1-3roślin/ m2 na przełomie maja i czerwca z uwagi na to, że jest on gatunkiem mało odpornym na przemarzanie. Przygotowanie gleby pod założenie plantacji ogranicza się do wykonania podorywki po przedplonie mającej na celu przykrycie resztek pożniwnych, bronowania i przed zimą wykonania głębokiej orki zimowej
o głębokości 20-25cm. Jesienią należy zastosować nawożenie 30-90 kg P2O5 i 80-120 kg K2O, w zależności od zasobności stanowiska. W drugim roku uprawy można zebrać plon rzędu 8-10t/ha a w następnych latach do 30t/ha. Zbioru roślin dokonuje się najczęściej
w okresie przedzimowym. Wartość energetyczna tej rośliny przy wilgotności 15 - 35 % wynosi 17-19MJ.kg.
Oprócz energetycznego wykorzystania tej rośliny, stanowi ona także dobry materiał izolacyjny zastępujący azbest, wykorzystywany jest do produkcji etanolu, gazu ziemnego, ciekłego wodoru czy oleju opałowego. Roślina ta posiada także zdolność pochłaniania metali ciężkich i stosowana jest do nasadzeń przydrożnych.

Inne gatunki traw:
? Miskant cukrowy ? roślina wysoka 1-4m, wymagania klimatyczno-glebowe ma zbliżone do
miskant olbrzymiego plony suchej masy wahają się w granicach 6-24t/ha, plantacja może
być użytkowana przez 10-12lat,
? Spartina preriowa ? roślina wysoka do 2metrów o dużych zdolnościach adaptacyjnych,
udaje się nawet na słabych glebach ale odchwaszczonych, poza wykorzystaniem energetycznym stosuje się ją jako roślinę dekoracyjną, w budownictwie, w przemyśle celulozowo-papierniczym, a także do umacniania piaszczystych wałów, grobli i tam;
? Palczatka Gerarda ? roślina wysoka 1-2,5m o niewielkich wymaganiach glebowych, udaje się nawet na glebach klasy V i VI a nawet na nieużytkach, jest wrażliwa na zachwaszczenie, zbiór przeprowadza się jesienią i można uzyskać plony suchej masy do 24t/ha, jest to roślina pastewna, dekoracyjna, stosowana w rekultywacji terenów poprzemysłowych.

2.5 Róża wielokwiatowa.
Róża wielokwiatowa - Rosa multiphlora jest rośliną pochodzącą z Azji o długich pędach
4-6metrów wysokości łukowato wygiętych, drobnych liściach, kwiatach białych lub różowych o czerwonych drobnych owocach. (fot 6)

Fot. 6 Róża wielokwiatowa.
Roślina ta ma małe wymagania temperaturowe. Preferuje odczyn gleby 5,5-7,5. Sadzi się ją na wiosnę od końca marca do końca kwietnia w odległości 0,5-1m. W nawożeniu stosuje się obornik, kompost lub osad pościelowy. Plantacja róży wielokwiatowej może być użytkowana przez 30lat. Plony suchej masy wynoszą 10-15t/ha. Zbiory przeprowadza się jesienią ścinając rośliny na wysokości 15-20cm nad ziemią. Jej wartość energetyczna wynosi około 18 MJ/kg.
Założenie plantacji wiąże się z wysokimi nakładami początkowymi, całościowy koszt wynosi około 8817 zł (tabela 4).
Wyszczególnienie Ilość sztuk/ha Cena jednostkowa Całkowity koszt z zł.
Zakup sadzonek 10,000 0.70 7,000
Przygotowanie gruntu (orka bronowanie) 110 110
Nawożenie: Ca NPK 867 867
Środki chemiczne 320 320
Sadzenie ręczne (10osób) 520 520
Tabela 4. Zestawienie nakładów związanych z założeniem plantacji róży wielokwiatowej.
Z tabeli 4 wynika, że największy udział w kosztach związanych z założeniem plantacji stanowi wydatek na sadzonki.
Oprócz uprawy na cele energetyczne różę wielokwiatową stosuje się do (jako):
a) tworzenia pasów fitosanitarnych w różnych uprawach co ma wpływ na poprawę zdrowotności sąsiednich plantacji roślin energetycznych i na zmniejszenie kosztów ich utrzymania,
b) roślina rekultywacyjna ? osłabia zjawisko erozji wodnej i wietrznej,
c) karmę dla dzikich zwierząt głównie saren, lisów itp.;

3.0 Podsumowanie.

Wieloletnie rośliny energetyczne są szansą dla polskiego rolnictwa i nie tylko. Można z nich pozyskiwać w sposób ekologiczny energię, głównie cieplną przyczyniając się tym samym do ograniczania emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. Rozwój plantacji roślin energetycznych w tym także wieloletnich ma korzystny wpływ na rozwój obszarów wiejskich poprzez:
? zmniejszenie nadprodukcji żywności,
? możliwość zagospodarowania nieużytków,
? możliwość stworzenia nowych miejsc pracy,
? dodatkowe źródło dochodów,
Wymienione wyżej zalety wieloletnich roślin energetycznych powodują, że są one coraz bardziej popularne i zainteresowanie nimi wzrasta. Możliwość uprawy tych roślin możliwa jest także w województwie podkarpackim tym bardziej, że mają one stosunkowo nieduże wymagania glebowe i są odporne na choroby. Nie bez znaczenia jest fakt, że w naszym województwie jest duża powierzchnia obszarów odłogowanych ? pod tym względem zajmujemy 3 miejsce w kraju.
Oprócz głównej właściwości (duże roczne przyrosty biomasy) wieloletnie rośliny energetyczne mają także inne możliwości zastosowania w innych gałęziach i aspektach działalności i życia człowieka.

4.0 Spis literatury:
1) Bobrecka- Jamro D. i in. 2005: Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. Dobór roślin energetycznych do uprawy w województwie podkarpackim, str.41-47;
2) Deuter M. Jeżowski S. 2002: Stan wiedzy o hodowli traw olbrzymich z rodzaju Miscantus. Postępy Nauk Rolniczych nr 2 str. 59-67;
3) Faber A. 2005: Wieś jutra. Potencjał uprawy roślin energetycznych. nr7 str. 21-22;
4) Kościk B. 2005: Wieś jutra. Rośliny energetyczne. nr 7 str.27-27;
5) Krasowicz S. 2005: Wieś jutra. Społeczno ? ekonomiczne uwarunkowania uprawy roślin energetycznych w Polsce. nr 7 str. 19-20;
6) Niedziółka I. 2006: Wieś jutra. Właściwości energetyczne wybranych rodzajów biomasy. nr 8/9 str.28-30;
7) Podleśny J. 2005: Postępy Nauk Rolniczych. Trawa Miscantus ? jej charakterystyka oraz możliwości wykorzystania. nr 2 str. 41-51;
8) Podleśny J. 2005: Wieś jutra. Miskant olbrzymi ? uprawa i możliwości wykorzystania. nr 7 str.36-37;
9) Stolarski M. 2005: Wieś jutra. Nawożenie i ochrona plantacji wierzby wiciowej. nr 7 str.31-33;
10) Szczukowski S. 2005: Wieś jutra. Charakterystyka biomasy wierzby wiciowej jako paliwa. nr 7 str. 34-35;
11) Szczukowski S. 2003: Wieś jutra. Energetyczne plantacje wierzby. nr 2 str. 58-59;
12) Szczukowski J. 2005: Wieś jutra. Perspektywy produkcji wierzby wiciowej w Polsce. nr 7 str.28-30;
13) Szczukowski S. 2005: Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. Produktywność roślin wierzby i charakterystyka pozyskanej biomasy jako paliwa. nr str. 495-503;
14) Szczukowski S. i inni 2005: Agricultura. Produktywność wierzb krzewiastych pozyskiwanych w jednorocznych cyklach zbioru. nr 4 str.141-151;
15) www.ze.strefa.pl
16) httpwww.biomasajakubowski.prv.pl
17) httpwww.lasprywatny.plwierzba_cennik.html
18) www.biomasa.org
19) www.biomasa.org/edukacja
20) httptopinambur.pl
21) httpwww.czwa.odr.net.plgazeta.phpartykul=00000157
22) httpwww.topinambur.webpark.pltopinambur.html
23) httpbni.com.plbota.html
24) http://www.biomassir.za.pl/roza1.html