„Wolna i zniewolona, w marzeniach i w rzeczywistości, ale wasze Polska. Przedstaw funkcjonowanie motywu ojczyzny w wybranych utworach literackich.”

Stosunek do ojczyzny dla każdego z nas jest sprawą indywidualną. Jestem pewien, że dla wielu ludzi, a zwłaszcza młodszych pokoleń, poczucie patriotyzmu jest zupełnie obce, w większości znają to pojęcie tylko z utworów literackich.
Motyw ojczyzny zaczął pojawiać się w literaturze Polskiej od czasu średniowiecza. Powodem było umacniającą świadomością narodową wśród ludzi mieszkających na terenach Polski. Niemniej jednak na stałe zagościła w epoce renesansu.
Od tamtej pory motyw ten obecny jest w literaturze wszystkich epok. Jednak w każdej z nich, możemy wyraźnie zauważyć różnice między funkcjonowaniem tematyki narodowej. Źródło takiego stanu rzeczy, są zmienne warunki polityczne i historyczne, które panowały podczas poszczególnych epok w państwie Polskim. Najprostszym kryterium, jest podział na czasy wolności i zniewolenia.
Jak wiemy, historia naszego państwa jest bardzo burzliwa, bowiem od 1795r, przez 123 lata aż do 1918r praktycznie nie istniało. Następnie od 1939r do 1945r Polska znajdowała się pod okupacją.
Wyraźne początki spostrzegania Polski jako ojczyzny, możemy zauważyć w renesansie.
Przykładem poruszania w literaturze renesansowej tematu ojczyzny jest traktat Andrzeja Frycza Modrzewskiego „O poprawie Rzeczpospolitej”. W tym utworze Frycz przedstawia program naprawy sytuacji w Polsce. Poprawę można uzyskać poprzez wprowadzenie reform w najważniejszych dziedzin. Traktat składa się z pięciu ksiąg, w każdej z nich autor porusza inny problem. W pierwszej z nich „O Obyczajach”, autor twierdzi, że kultura jest gwarantem dobrej sytuacji w państwie. W następnej księdze „O prawie”, pisarz porusza problem równości wszystkich wobec prawa, bez względu na pochodzenie. Kolejna część to „O wojennie”, domaga się zreformowania wojska oraz umocnienia obrony państwa. Czwarta księga zatytułowana jest „O kościele”, Modrzewski żąda w niej wolności wyznania. W ostatniej „O szkole”, chce zwiększenia ilości pieniędzy przeznaczanej na oświatę, albowiem dzieci to przyszłość ojczyzny.
Obraz przedstawiony przez Modrzewskiego jest mocno wyidealizowany, wręcz nierealny. Dlatego też możemy, podciągnąć przedstawiony odpis pod sferę marzeń, które kierują autorem.
W „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego również widzimy wizje Polski przez pryzmat marzeń. Główny bohater Cezary Baryka mieszka wraz z rodzicami w Rosji, jednak jego ojciec Seweryn bardzo chce, aby syn powrócił do ojczystej Polski. Seweryn opowiadając o Polsce nakłania syna do wspólnej podróży i powrotu do ojczyzny. Przedstawione obraz powszechnie nazywane jest mitem szklanych domów. Opis Polski jest wręcz utopijny, przedstawia ją jako piękny kraj, wyjątkowo rozwinięty technologicznie, wszyscy są równi, każdy obywatel ma prace i dom. Wszystko to miało nakłonić Cezarego do powrotu w rodzinne strony. Dostrzegamy tu nawiązanie do motywu tęsknoty za ojczyzną, albowiem właśnie to kierowało Sewerynem, kiedy opowiadał synowi o Polsce.
To nie jedyne podobieństwo „Przedwiośnia” Stefana Żeromskiego do traktatu Frycza Modrzewskiego. Jednym z wątków przewodnich utworu Żeromskiego jest próba wybrania najodpowiedniejszej drogi dla Polskiej polityki. Różnica tkwi w tym, ze „Przedwiośnie” przedstawia dwa zupełnie inne programy. Pierwszy z nich reprezentuje Szymon Gajowiec, który chce poprawić sytuacje poprzez reformy i rozwój przemysłu. Koncepcja ta jest bardzo dobra i realna. Jedyną wadą, którą można jej zarzucić to długotrwała realizacja. Niestety to ją wyklucza, ponieważ sytuacja w Polsce nie pozwala na powolne zmiany. Potrzebne jest szybkie działanie, a to zapewnia rewolucyjny program Lulka, który chce stworzyć społeczeństwo bezklasowe. Niestety wiąże się on z akceptacją przemocy i terroru.
W dramacie „Odprawa Posłów Greckich” Jana Kochanowskiego tematyka narodowa jest ukryta pod maską historyczną. Autor opisuje sytuacje w antycznej Troi, lecz nadaje jej koloryt teraźniejszej dla niego Polski. Zatem pisząc o mitycznym mieście przekazuje informacje jak wygląda sytuacja w jego państwie. Czytając „Odprawę…” dokładnie możemy zauważyć wady, które autor wytyka rządzącym. Twierdzi, że żyją bez poszanowania dla prawa, nie ma w nich ani krzty patriotyzmu i to właśnie oni swoim zachowaniem mogą przyczynić się do upadku. W utworze zauważamy mocno zarysowane wzorce do naśladowania, uosobieniem najlepszych cech a głównie patriotyzmu jest Antenor, jego przeciwieństwo to Parys.
Przedstawione przeze mnie dotychczas dzieła literackie powstały w latach, gdy Polska była niepodległa. Dzięki temu możemy zauważyć jak funkcjonował w tym czasie motyw ojczyzny. Wspólną cechą wszystkich trzech utworów jest wyraźna troska o warunki polityczne w ojczyźnie. Wrażana jest ona przez pokazanie wad dotychczasowej sytuacji oraz propozycje zmian, które należałoby wprowadzić żeby nastąpiła poprawa. Jednocześnie obok tego spostrzegamy funkcjonowanie Polski jako obiektu marzeń. Jest to świadectwo przywiązania obywateli do swojego państwa. Wiąże się to także z wyrażaniem przez literatów uczuć w stosunku do ojczyzny i traktowanie jako największej wartości.
Przykładem może być „Pieśń XII - Pieśń o cnocie” Jana Kochanowskiego. W tym utworze autor uznaje cnotę za najważniejsza cechę człowieka. Najlepszym sposobem jej ujawniania uważa służbę dla ojczyzny.
Piotr Skarga w „Kazaniach sejmowych” także nawiązuje spostrzegania ojczyzny z perspektywy uczuć, a głównie miłości. Autor przedstawia ojczyznę jako matkę, która obdarza swoje dzieci miłością, opieką i obdarowuje ich wszystkim, co może zaoferować. Dziećmi są wszyscy obywatele i oni też mają zobowiązania wobec niej. Muszą ją obdarować miłością, troską oraz służyć pomocą. Taka postawa spowodowała częste określanie Piotra Skargi jako nauczycielem patriotyzmu.
W momencie, gdy Polska utraciła niepodległość, znaczenie poczucia patriotyzmu wśród polaków nabrało zupełnie nowego znaczenia. Utrzymanie u ludzi poczucia polskości było fundamentem do odzyskania wolności.
Znakomitym przykładem może być, wiersz Juliusza Słowackiego „Testament mój”. Jest to utwór biograficzny, poeta opowiada o swoim życiu, miedzy innymi pisze, że był zawsze wierny ojczyźnie. Oprócz tego widzimy mocno zarysowany motyw Tyrtejski. Słowacki wzywa rodaków do walki o niepodległość nawet, jeśli będą musieli oddać za to życie, ktoś musi stać na czele narodu a ludzie mają być bohaterami. W dramacie „Kordian” także pisze o konieczności podjęcia walki niepodległościowej.
Inną postawę spostrzegania ojczyzny reprezentuje Adam Mickiewicz. W utworze „Dziady cz. III” nazywa Polskę mesjaszem narodów. Jeden z bohaterów dramatu ksiądz Piotr doświadcza wizji, w której przedstawiają mu się losy Polski, autor przyrównuje je do życia Jezusa Chrystusa. Śmierć ludzi walczących o wolność będzie ofiarą, która odkupi ojczyznę.
Utwory o tematyce patriotycznej pozwalały na trwanie ojczyzny w świadomości obywateli, mimo tego, że nie istniała na mapie. Mobilizowało to ludzi do starań i walki o wolność. Niestety nie zawsze wierzono w możliwość odzyskania przez Polskę niepodległości. Przykładem jest „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, w przedstawia dwie kręgi społeczne szlachtę oraz chłopów. Obie grupy wytykają sobie nawzajem wady i nigdy nie dojdą do porozumienia, a bez niego nie ma szans na odzyskanie wolności dla ojczyzny. Bohaterowie utworu rozpamiętują historie Polski jednak nie przykładają żadnych starań, aby zmienić dotychczasową sytuacje. Niemniej jednak widać wśród nich przebłyski patriotyzmu. Zjawisko to jest zauważalne w bardzo ujmującej scenie jak Panna Młoda dopytuje się Poety gdzie jest Polska a on pokazuje, że w sercu. Dostrzegamy tu wyraźnie nawiązanie w kierunku koncepcji miłości do ojczyzny. Pomimo tego ludzie nie potrafią wykorzystać danej im szansy. Przedstawiciel szlachty, Gospodarz zostaje wybrany przez Wernyhorę na przywódcę. Otrzymuj od niego symbol szczęścia złota podkowę oraz złoty róg, którego dźwięk miał poprowadzić ludzi do walki. Niestety wszystko zostaje zaprzepaszczone, gdy Gospodyni schowana podkowę a Gospodarz przekazuje róg, Jaskowi, a ten go gubi. Przedstawiony obraz jest bardzo pesymistyczny, nie ma nikogo, kto mógłby poprowadzić naród do walki.
Po wybuchu II Wojny Światowej Polska znalazła się pod okupacja, oczywiście zalazło to również odzwierciedlenie w literaturze.
Podobnie jak wcześniej ogólnie rozpowszechniony był motyw Tyrtejski walki o niepodległość. Stosunek wobec ojczyzny podczas wojny, bardzo dobrze przedstawia poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. W wierszu „Z lasu” poeta opisuje sytuacje młodego pokolenia, które poświęca się walce, przyrównuje ich do Prometeusza. Autor buntuje się przeciwko walce w tak młodym wieku, niemniej jednak twierdzi, że giną dla ojczyzny najwspanialsi. Pokolenie Kolumbów, do którego należał także Baczyński mimo buntu podejmuje walkę w obronie ojczyzny, ponieważ to właśnie ona jest dla nich największą wartością.
Ostatnią funkcją ojczyzny w literaturze, którą chciałem przedstawić to motyw tęsknoty, nawiązywałem już do niej w trakcie omawiania „Przedwiośnia”. Główną przyczyną rozwoju tego wątku jest bardzo powszechna emigracja, której powodem była utrata wolność państwa Polskiego. W hymnie „Smutno mi Boże” Juliusza Słowackiego, podmiot bardzo cierpi, ponieważ jest świadom, że nie ma możliwości powrotu do ukochanej ziemi ojczystej, ogarnia go sutek, lecz godzi się na swój los. Ta sama sytuacja ma miejsce w „Sonetach Krymskich” autorstwa Adama Mickiewicza. W tym przypadku bohater również czuje żal gdyż nie może powrócić do ojczyzny i ogrania go tęsknota.
Z przedstawionych przeze mnie utworów możemy wywnioskować, że sposób funkcjonowania motywu ojczyzny jest uwarunkowany do sytuacji politycznej. Oczywiście nie jest to jedyne kryterium duży wpływ ma osobiste spojrzenie twórców literackich.
Celowo wybrałem taką konstrukcje mojej wypowiedzi żeby przedstawić podobieństwa i różnice miedzy funkcjonowaniem ojczyzny w czasach wolności i okupacji. Ojczyzna jest jednym z najpopularniejszych tematów literatury, dlatego przytoczone utwory z pewnością nie wyczerpują wszystkich sposobów zastosowania tego motywu przez literatów.
Patrząc z punktu widzenia historii nie potrafię wyjść z podziwu dla determinacji i wytrwałości Polaków w dążeniu do wolności narodu. Wręcz niewyobrażalna jest sytuacja, gdy państwo nie istnieje przez 123 lata a świadomość narodowa nadal żyje w sercach ludzi. Skutecznie opierali się Rusyfikacji i Germanizacji. To samo można powiedzieć o czasach okupacji wojennej. Polacy narażali swoje życie, aby się kształcić się i pracować w konspiracji.
Jestem ciekaw czy najmłodsze pokolenia, w tym i moje byłoby wstanie podjąć takie działania, jak Kolumbowie. Choć szczerze mam nadzieje, że nigdy nie będę miał okazji się o tym przekonać.