Notatka z lektury Andrzej Janowski „ Poznawanie uczniów”

W pierwszym rozdziale Janowski wyjaśnia co rozumiemy przez poznawanie uczniów. Jak pisze nie jest to oddziaływane wychowawcze, ale jedynie zbieranie informacji umożliwiających wprowadzenie pracy wychowawczej opartej na racjonalnych podstawach. Celem rozpoznania może być diagnoza zjawiska, które budzi niepokój nauczyciela. Rozpoznawanie prowadzi się również chcąc zdobyć informację o warunkach, w których będzie odbywała się działalność wychowawcza. Czasami rozpoznanie prowadzi się w celu zorientowania się jaki jest stan początkowy jakiejś cechy, w stosunku do której mamy dokonać zmiany. Działanie rozpoznawcze może być prowadzone w celu sprawdzenia skutków oddziaływań pedagogicznych. Niekiedy w rozpoznaniu kładziemy nacisk na prognozę dalszego postępowania. Przewidywanie stanów przyszłych może być ważne, nawet wtedy, gdy aktualnego stanu rzeczy nie uważamy za niewłaściwy. Czasem zdobywanie informacji jest potrzebne nauczycielowi do określenia przeciętnej wartości zjawiska, czyli np.: do stwierdzenia jakie zainteresowania są typowe u pięcioklasistów, jakie aspiracje kulturowe u nich występują , jakie osoby są ich wzorami do naśladowania.
Proces wychowania jest procesem wzajemnej wymiany informacji. Nauczyciel musi zdobywać informacje zarówno o uczniu, jak i o sprawach wywierających wpływ na jego kształcenie i wychowanie.
Inny rodzaj informacji obejmują tzw. Efekty oddziaływań społeczno-emocjonalnych czyli skutki wychowawcze w wąskim znaczeniu ograniczającym się tylko do spraw społeczno-emocjonalno-moralnych. Nauczyciel poza realizacją działań dydaktycznych ma również doprowadzić do wyrobienia w uczniu pewnych nawyków zachowań i postaw.
Działanie wychowawcze można prowadzić w następujących dziedzinach:
 wiedza o uczniu- obejmuje niektóre właściwości rozwoju społeczno-emocjonalnego ucznia i właściwości umysłowe
 wiedza o zespole wychowanków
 wiedza o stosunku uczniów do szkoły i jej wymagań
 wiedza dotycząca pozaszkolnej aktywności ucznia oraz całokształtu wpływów, którym podlega w skutek kontaktowania się ze środowiskiem społecznym
 własna działalność dydaktyczno-wychowawcza
Znaczna część działań rozpoznawczych może być traktowana jako zadanie diagnostyczne, zmierzające do zrozumienia określonego postępowania dziecka. W diagnozie możemy wyróżnić następujące etapy:
 określenie celu diagnozy- sformułowanie pytań dotyczących problemów, które nas interesują
 dokonanie opisu zjawiska (diagnozy opisowej)
 wykrycie lub określenie hipotetycznych źródeł i łańcuch przyczynowego zjawisk, które do interesującego nas problemu doprowadziły (powstawanie diagnozy genetycznej)
 określenie do czego doprowadziłaby sytuacji w razie nie rozpoznania problemu.
Trzy podstawowe metody pozwalające na poznanie człowieka to:
 obserwacja
 informacje uzyskane bezpośrednio od jednostki wywołane przez pytani (wywiad, ankieta, pytania socjometryczne)
 informacje uzyskiwane pośrednio metodami projekcyjnymi wykorzystującymi fakt, że niektóre ukryte myśli człowieka manifestowane są w pewnych jego zachowaniach.
Nauczyciel powinien umieć skonstruować własne narzędzia poznawcze. Przy ich konstrukcji powinien się najpierw zastanowić, czego właściwie chce się dowiedzieć i jakie zjawisko rozpoznać. Narzędzia, które umożliwią dokładne badanie zjawiska, muszą być określone trzema cechami:
 trafnością- dotyczy wiedzy o sprawach, do których został napisany kwestionariusz
 rzetelnością- cecha, która gwarantuje, że kwestionariusz użyty ponownie przez inną osobę, da takie same rezultaty (stałość z jaką narzędzie będzie mierzyć to co maiło mierzyć)
 praktycznością- narzędzie musi być praktyczne w użyciu
W rozdziale „Sposoby opracowania danych” Janowski podaje rodzaje opracowania informacji:
 opracowanie informacji wówczas, gdy mamy wiele informacji jednorodnych. Etapy postępowania:
- pogrupowanie danych
- podliczenie danych występujących w każdej kategorii badanych ( określenie liczby uczniów opowiadających się za każdą z wersji odpowiedzi na pytania ankietowe
- interpretacja tendencji centralnej- tj. próba odpowiedzi na pytanie dlaczego ta, a nie inna odpowiedź lub zachowanie jest najbardziej popularna wśród uczniów
- indywidualna analiza przypadków odchyleń od tendencji centralnej z ustaleniem, jakie czynniki mogą współwystępować z odchyleniem
- ocena tendencji centralnej z wychowawczego punktu widzenia z próbą uzasadnienia tego stanowiska
- wychowawcza ocena poszczególnych przypadków odchyleń od tendencji centralnej
 opracowanie informacji wówczas, gdy mamy wiele informacji różnorodnych. Możliwa jest tylko jakościowa analiza współzależności między cechami, których występowanie stwierdziliśmy. Przykładem tego może być „studium przypadku” ucznia stwarzającego problemy wychowawcze, gdyż musimy zanalizować znaczenie licznych, znanych nam czynników mogących być przyczyną złego postępowania. Etapy postępowania:
- uporządkowanie i zastawienie posiadanych informacji
- próba określenia o czym może świadczyć każda z informacji rozpatrywana osobno
- formułowana wniosków wynikających z osobnej analizy wyizolowanych informacji oraz weryfikację w świetle wniosku, który nasuwa nam się po łącznej analizie wszystkich posiadanych informacji
- interpretacja wniosków
W rozdziale „Właściwości uczniów” autor opisuje nierównomierność rozwoju, niestałość psychoruchową, i lęk.
 nierównomierność rozwoju- dzieci opóźnione w rozwoju sprawiają wrażenie, że są młodsze niż w rzeczywistości. Nierównomierność może dotyczyć opóźnienia, zakłóceń wzrokowych, słuchowych, zakłóceń pamięci i zakłóceń emocjonalnych. Wpływają one negatywnie na rezultaty procesu nauczania wielu przedmiotów. W klasach starszych wskaźnikiem świadczącym o nierównomierności w rozwoju mogą świadczyć:
- niechęć do czytania
- długo utrzymujące się sylabizowanie
- niechęć do gier i zabaw obrazkowych
- napięci emocjonalne ucznia źle czytającego, występujące w trakcie czytania
 niestałość psychoruchowa- ruchliwość procesów nerwowych to zdolność układu nerwowego do przechodzenia od stanów pobudzenia do stanów hamowania i odwrotnie. Niezrównoważenie psychoruchowe objawia się głównie w wieku szkolnym. Obserwując objawy braku stałości psychoruchowej, nauczyciel powinien zwrócić szczególną uwagę na:
- przejawy nadpobudliwości w sferze poznawczej
- przejawy nadpobudliwości w sferze emocjonalno-uczuciowej
- przejawy zahamowania w sferze ruchowej
- przejawy zahamowania w sferze poznawczej
 lęk- objawy lęku można zauważyć posługując się obserwacją luźną lub obserwacją znaczących zdarzeń. Dziecko lękliwe wywołuje wrażenie, że bodźce zewnętrzne uaktywniają tylko napięcie lękowe. Sytuacje, w których można zaobserwować szczególnie silny niepokój to zetknięcie się z nieprzewidzianą sytuacją zewnętrzną, przejście do nowych, nieznanych warunków, kontakt z innymi osobami, a zwłaszcza z osobami pierwszy raz widzianymi. Tego rodzaju obserwacje mogą być traktowane jako znaczące zdarzenia skłaniające do obserwacji. Jedną z odmian „lęku przed lękiem”, czyli tzw. Pogotowia lękowego, jest lęk przed odpytywaniem w szkole. Często uczeń jest przygotowany do udzielenia poprawnej odpowiedzi na pytanie, ale nie jest przystosowany uczuciowo. Dominuje lęk przed ośmieszeniem.

W kolejnym rozdziale Janowski tłumaczy pojęci uspołecznienia. Twierdzi, że uspołecznieniem nazywamy trwałą dyspozycję do takiego zachowania wobec innych ludzi, które jest nastawione na niesienie im pomocy i związane z okazywaniem życzliwości. Uspołecznienie jest uważane za ważny składnik efektów wychowania. Z nim blisko związany jest ogólny poziom rozwoju moralnego uczniów. Podobnie jak poziom uspołecznienia, wpływa on na sposób, w jaki uczniowie kontaktują się z nauczycielem i ze sobą nawzajem.
W latach 60-tych uznano za postępowanie wysoko moralne:
 akceptację faktu, że uczucia sprawy innych ludzi są równie ważne jak własne
 świadomość własnych uczuć i uczuć innych
 opanowanie wystarczającej wiedzy do oceniania ewentualnych skutków własnego postępowania
 umiejętność przetransportowania zasady na działanie i postępowanie zgodnie z nimi.
Takie określenie jest dość ogólnikowe. L. Kohlberg w ramach podziału rozwoju moralnego wyodrębnił:
 poziom przedkonwencjonalny- jednostka przyporządkowuje się normom
 poziom konwencjonalny- żądania i wymogi formułowane wobec jednostki przez rodzinę czy społeczeństwo są uważane za prawomocne i słuszne
 poziom autonomiczny- jednostka stara się określić moralną wartość zasad i norm.

Autor podkreśla również samoocenę. Jak pisze wśród właściwości osobowościowych kształtowanych społecznie jest samoocena. Składa się ona z dwóch elementów: obrazu własnej osoby i oceny właściwej (przypisywanej jednostce poszczególnym elementom obrazu samego siebie)
Samoocena jest niezbędna do tego, by osobnik mógł porównywać swoje zachowanie z zachowaniem innych ludzi i ewentualnie je korygować. Samoocena człowieka wpływa na to. Jak oceniają go inni. Uczniowie poddający w wątpliwość swoją wartość mają problemy z nawiązywaniem bliskich, przyjacielskich stosunków z innymi, a w rezultacie czują się i są izolowani społecznie. Źródłem samooceny jednostki są inni ludzie. Wyodrębnia się następujące drogi tworzenia samooceny w kontaktach z innymi:
 otrzymywanie informacji od innych
 porównywanie się z innymi
 odgrywanie ról
Typowe badania dotyczące samooceny zawierają przygotowanie kategorii, w zakresie których chcemy poprosić badanego o określenie stanowiska oraz przygotowanie poszczególnych pytań kwestionariusza. Kwestionariusz powinien zawierać:
 samoocenę specyficzną- czyli jak uczeń postrzega swoją osobę w zakresie określonej cechy lub rodzaju zachowań
 samoocenę ogólną- czyli w jaki sposób uczeń postrzega swoją osobę na tle grupy.

Stuczynnikowa skala samooceny Pauliny Sears zawiera pytania-elementy w następujących działach:
 zdrowie i możliwości fizyczne
 zdolności
 kontakty społeczne z chłopcami
 kontakty społeczne z dziewczynkami
 wygląd zewnętrzny
 kontakt z nauczycielami
 umiejętność pracy
 osobowość- cechy społeczne
 osobowość- poczucie szczęścia
 stosunek do przedmiotów uczenia się

Janowski porusza również temat uczenia się. Ja pisze, istnieją różne sposoby, którymi przebiega ten proces:
 uczenie się pamięciowe- wielokrotne powtarzanie
 uczenie się przez naśladownictwo
 uczenie się przez działanie-dotyczy czynności praktycznych i spraw, w których nie wystarczy zgromadzenie informacji lecz drogą ćwiczenia trzeba wyrobić sobie umiejętności
 uczenie się przez próby i błędy- występuje przez rozwiązywaniu zadań czy problemów, których uczeń nie rozumie
 uczenie się przez rozwiązywanie problemów- uczący się powtarza drogę naukowca pragnącego poznać dane zagadnienie.
W ramach uczenia się wyróżniamy trzy style, za pomocą których wygodnie oceniać sposób, w który ktoś się uczy:
 styl generalizowania- uogólnienia na podstawie małej ilości danych
 styl ujmowania- narzucanie na zjawiska logicznej, całościowej siatki podziałów
 styl inkorporowania
Czynniki wpływające na formowanie się stylu poznawczego ucznia to:
 spostrzegawczość- zdolność zauważania określonych obiektów wśród innych obiektów różnego typu. Wraz z wiekiem ucznia zwiększa się * *
 umiejętność wyodrębniania elementów oraz rozróżnianie elementów istotnych od nieistotnych
 umiejętność myślenia abstrakcyjnego- sprawdzenie, czy uczeń może dokonać operacji umysłowych na ideach, a nie na konkretnych przedmiotach
 umiejętność dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych
 pomysłowość
 umiejętność dostrzegania problemów

Następnie autor opisuje strukturę grupy. Twierdzi, że struktura grupy określa układ miejsc, jakie zajmują poszczególni jej członkowie względem siebie. Samo miejsce w tej strukturze nazywamy pozycją jednostki. Znaczenie, które ze względu na realizację wspólnych celów zespół przywiązuje do tego miejsca w układzie, jest określone mianem statusu pozycji. W klasie mamy wiele interesujących nauczyciela struktur, jak np.:
 struktura osiągnięć w nauce
 struktura ogólnego zdyscyplinowania i posłuszeństwa
 struktura przewodzenia i podległości
 struktura powstająca ze względu na tendencje uczniów podejmowania różnych ról społecznych
 struktura porozumiewania się
 struktura powstająca ze względu na tendencje do wspólnie spędzonego czasu.
Miejsca jednostki w zespole wyznaczają:
 ogólna atrakcyjność dla innych członków grupy
 role pełnione w zespole oraz status jaki pozostali członkowie rolom tym przypisują
 miejsce w strukturze porozumiewania się
 zgodność lub niezgodność z normami grupowymi
 stopień, w jakim wartościuje ona uczestnictwo w grupie
 samopoczucie jednostki w grupie
Rozpatrując strukturę ról w grupie możemy wyróżnić ich różne rodzaje:
 role związane z dziedziną działalności- dotyczy dziedzin aktywności podejmowanych przez uczniów szczególnie często bądź szczególnie chętnie
 role zadaniowe- dotyczą tego, w jaki sposób uczniowie angażują w daną dziedzinę aktywności i jak realizują stojące przed nimi zadania
Charakterystycznymi elementami składającymi się na spójność grupy to:
 swoiste poczucie wysokiego znaczenia danej grupy, jej roli i odrębności od innych grup
 atrakcyjność tej grupy dla jej członków, możliwość doznawania satysfakcji płynącej z przynależności do grupy
 orientacja na osiągnięci wspólnych celów, wartościowych dla wszystkich członków grupy
 akceptowanie przez wszystkich członków grupy obowiązujących w niej norm
 liczba związków przyjacielskich w grupie
 różne płaszczyzny więzi łączące uczestników grupy.

Autor poświęca również kilka strona na omówienie tematu przywództwa w grupie. Pisze, że w klasie może być jeden uznany przywódca lub taż kilka osób tworzących elitę przywódców. Zbieraniu informacji na temat przywódcy klasy służą:
 badania socjometryczne
 technika „zgadnij kto”
 obserwacja
 pytania ankietowe

W kolejnej części książki Janowski zajmuje się rozpoznaniem zwrotnym. Jest to zbieranie informacji na temat własnego oddziaływania nauczyciela. Może on tego dokonać za pomocą technik rejestracyjnych, gdzie sam analizuje swoje zachowanie i wyciąga z niego wnioski. W rozpoznaniu zwrotnym mogą pomóc nauczycielowi, przedstawione i wyjaśnione przez autora, zestawy kategorii:
 zestaw kategorii dobranych ze względu na kryteria dydaktyczne
 zestaw kategorii dobranych ze względu na kryteria wychowawcze
 zestaw kategorii obejmujący całokształt zachowania nauczyciela
 system analizy interakcji między nauczycielem a uczniami
 zestaw kategorii służący do budowy skal ocen możliwych do użycia przez uczniów

Autor rozwija również temat poruszony wcześniej czyli obserwację. Według niego obserwacja jest podstawową metodą gromadzenia informacji, polega na systematycznym rejestrowaniu zachowań osoby obserwowanej oraz interpretacji uzyskanych danych. Przez proces obserwacji rozumiemy:
 określenie celu obserwacji
 stwierdzenie, jakie osoby lub zjawiska mogą być obiektem obserwacji
 ustalenie sposobów przeprowadzenia obserwacji
 ustalenia formy przeprowadzania zapisu zachowań
 ustalenie zasad opracowania danych i ich interpretacja
Klasyfikacja obserwacji:
 treść obserwacji
 liczba obserwowanych osób
 liczba obserwantów i typ ich kontaktów z obserwowanymi
 czas obserwacji
 uszczegółowienie obserwacji i stopień standaryzacji zapisu
Janowski wyróżnia także rodzaje obserwacji:
 obserwacja luźna- polega na swobodnym, nie zamierzonym uprzednio zbieraniu danych w trakcie wszelkiego rodzaju kontaktów między nauczycielem a uczniem. Liczba obserwowanych jest tym większa, im bardziej spostrzegawczy jest nauczyciel, im bardziej chce dostrzegać zjawiska występujące w zespole wychowawczym. Skuteczność zależy od wiedzy obserwowanych zjawiskach i od umiejętności wyodrębniania sygnałów znaczących z powodzi sygnałów
 pogłębiona obserwacja- przy jej podjęciu określa się cel, w związku z tym stosowana jest wybiórczo. Podobna jest do stosowanej na gruncie psychologii klinicznej metod obserwacji Piageta ( używana do dogłębnego przestudiowania i zrozumienia indywidualnych przypadków). Daje ona informacje dokładne i wartościowe, nie zawsze jednak wystarczające do zrozumienia zjawiska.
 Obserwacja znaczących zdarzeń- zakłada celową obserwację i pewien stały, powtarzający się sposób postępowania w stosunku do obserwowanych sytuacji
 Obserwacja skategoryzowana- polega na tym, że szczególne, interesujące obserwatora zdarzenia, są ujęte w kategorie. Głównym zadaniem obserwatora jest stwierdzenie, często za pomocą mechanicznego znaku V, czy zjawisko zachodzące w danej kategorii wystąpiło. Obserwacja skategoryzowana zawiera uprzednią kategoryzację zapisu. Symbole do zapisu poszczególnych zachowań opracowane są graficznie.

Autor zawarł również inne metody obserwacji jak np.
 metody autoekspresyjne- umożliwiają uzyskania informacji lub wskazówek dotyczących przyczyn zachowania ucznia, pozwala poznać problem go nurtujący
 swobodna wypowiedź ustna
 tematyczna i swobodna wypowiedź pisemna
 dziennik
 metoda sytuacyjna
 dyskusja
 analiza wytworów uczniowskich
 techniki niedokończonych historyjek


Książka jest bardzo dobrym „poradnikiem” dla każdego nauczyciela. Pozwala zrozumieć jak ważne w tym zawodzie jest dobre i szczegółowe poznanie uczniów w swojej klasie. Jedynym mankamentem jest fakt, że niektóre pojęcia są tylko krótko wspomniane, a dopiero pod koniec książki dokładnie wyjaśniane jak na przykład pojęcie obserwacji. Mimo to polecam ją każdemu nauczycielowi, który chce zadbać o prawidłowy przebieg procesów wychowawczych w swojej klasie.