Ideologie XIX i XX w. i ich pogląd na gospodarkę, władzę i społeczeństwo.
W XIX i XX w. można wyróżnić pięć głównych ideologii: liberalizm, konserwatyzm, socjalizm demokratyczny, komunizm, oraz solidaryzm chrześcijański. Poglądy te były od siebie z goła różne i przedstawiały odmienne postulaty.
Liberalizm była to ideologia, w której pochylano się nad losem „upośledzonych” społecznie, popiera żądania mniejszości i grup społecznie marginalizowanych, opowiada się za użyciem władzy państwowej do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej, zazwyczaj poprzez zakrojone na olbrzymią skalę programy opieki społecznej
Pierwszy okres, mimo, że przyświecała mu maksymalnie pojmowana idea wolności, w realiach politycznych posplatały się wątki polityczne z ekonomicznymi, antyfeudalne z prokapitalistycznymi, anty absolutystyczne z pro republikańskimi.
Drugi okres ewolucji liberalizmu, od około połowy XIX wieku, a więc Wiosny Ludów, trwały do około I wojny światowej. Był to okres utrwalania się założeń liberalizmu demokratycznego, zwanego również demoliberalizmem.
Trzeci okres rozpoczyna się od zalążków prawodawstwa socjalnego z lat 80-tych XIX wieku, wprowadzanego w niektórych przodujących gospodarczo państwach europejskich i trwa w zasadzie nadal. Jest to okres liberalizmu socjalnego, zwanego także socjaliberalizmem. Znaczenie liberalizmu socjalnego ugruntował wielki kryzys gospodarczy lat trzydziestych. Liberalizm socjalny wnosi polityczne i ekonomiczne ustępstwa na rzecz ludzi zagrożonych strachem i niedostatkiem. Kosztem ograniczania pełni wolności najbogatszych, dopuszcza interwencję państwa w mechanizmy wolnego rynku, aby dać zabezpieczenie socjalne najbiedniejszym. W myśli politycznej przybrał liberalizm socjalny nieco propagandowe szaty doktryn państwa dobrobytu.
Czwarty okres, którego początki datowane są na lata poprzedzające wybuch II wojny światowej. Zwolennicy utrzymują, że interwencjonizm pozbawia liberalizm sensu liberalizmu. Początki liberalizmu zachowawczego wiązane są z aktywnością Kolokwium Waltera Lippmana utworzonego w latach trzydziestych, a po II wojnie światowej również międzynarodowego Stowarzyszenia MontPelerin Society krzewiącego ideę „odrodzenia rynkowego”.
We wszystkich okresach ewolucji liberalizmu jego współtwórcy zgadzali się, co do jego założeń zwanych liberalizmem politycznym, najpierw przeciwstawianych feudalizmowi, a następnie socjalizmowi. Różnią się natomiast liberałowie między sobą w poglądach na dopuszczalność i ewentualne zakresy interwencji państwa demokratycznego w to, co określane jest mianem liberalizmu ekonomicznego.
Konserwatyzm był to światopogląd społeczno-polityczny, który wyrastał z pragnienia zachowania istniejącego stanu rzeczy uznawanego za dobry sam w sobie, lepszy od najbardziej prawdopodobnych alternatyw bądź przynajmniej za bezpieczny, znany, budzący zaufanie i sympatię. Konserwatyści uważają społeczeństwo za osiągnięcie, za stan, który przy wszystkich swych usterkach jest przypuszczalnie lepszy od przed społecznego stanu natury. Konserwatyzm podkreśla potrzebę legitymizacji wartości poprzez odnowienie tradycji, poprzez doktrynę religijną lub, częściej, poprzez jakąś koncepcję naturalnej sprawiedliwości, która da uniwersalną podstawę lokalnym patriotyzmem.
Władza powinna spoczywać w urzędach, a w jednostkach tylko jako piastunach urzędów. Urzędy te powinny funkcjonować w ramach instytucji, które ściśle odpowiadają zwyczajom i wartościom społeczeństwa obywatelskiego. Stąd sprzeciw konserwatystów wobec próby „tworzenia instytucji politycznych według abstrakcyjnych zasad bądź teorii naukowych, zamiast pozwolić, aby w sposób naturalny wyrastały z biegu wydarzeń lub z potrzeb narodów”. Państwo jest najwyższą instytucją, stoi na czele licznych i różnorakich instytucji, które są za razem podległe mu i autonomiczne. Takie instytucje zachowują własne zasady rozwoju i jedną z ról rządu jest ich obrona przed ingerencją, a także stworzenie ram prawnych, w których te instytucje będą mogły się rozwijać.
Konstytucja nie musi mieć formy pisanej, lecz musi współgrać z interesami społecznymi. Konserwatyzm zazwyczaj opowiada się za rozdziałem władzy w państwie jako najlepszą metodą pogodzenia jedności rządu z indywidualną wolnością, a także z różnorodnością instytucji podległych.
Konserwatystom zależy na tym, aby rozwiązywać konflikty w ramach odziedziczonych instytucji oraz rządów prawa. Wierzą w konieczność egzekwowania władzy oraz potrzebę jej ukrywania poprzez zróżnicowanie instytucji rządowych.
Socjalizm demokratyczny. Żywe i wpływowe w II połowie wieku XX idee socjalistyczne, ukształtowały się w ramach międzynarodowego ruchu socjaldemokratycznego, złożonego po II wojnie światowej z partii politycznych, związków zawodowych i organizacji z nimi związanych. Po załamaniu się systemu państw socjalistycznych od 1989 roku, istniejące tam partie komunistyczne zadeklarowały przejęcie idei socjalizmu demokratycznego. Główne programowe idee socjalizmu zostały zebrane w uporządkowaną doktrynę zawartą w Deklaracji „O celach i zadaniach socjalizmu demokratycznego”, przyjętej w 1951 roku przez I Kongres Międzynarodówki Socjalistycznej. Deklaracja nie zaprzecza, że socjalizm demokratyczny wyrasta między innymi z marksistowskiego podłoża ideologicznego. Wszyscy zmierzają do wspólnego celu: do ustroju sprawiedliwości społecznej, dobrobytu, wolności i pokoju. Oczywiście socjalizm demokratyczny odrzucił bez wahania marksistowski dogmaty o dominującej roli proletariatu, walce klasowej i konieczności rewolucji.
Przede wszystkim na gruncie socjalizmu demokratycznego socjalizm nie jawi się jako nowa forma społeczno-ekonomiczna, jak utrzymywali marksiści, lecz jedna z form ustroju politycznego o wyraźnych skłonnościach autorytarnych, jeśli nie wręcz totalitarnych. Treści socjalizmu demokratycznego, aprobowane przez międzynarodowy ruch socjaldemokratyczny, wyrażone zostały w ideach demokracji politycznej, demokracji gospodarczej, demokracji społecznej i demokracji międzynarodowej.
Idea demokracji politycznej obejmuje zespół środków i metod działań. Głoszone hasła to: wolność jednostki, jej ochrony przed samowolą państwa przy pomocy rozbudowanych praw obywatelskich jak wolność myśli, słowa, nauki, stowarzyszeń, strajku, wierzeń religijnych. Wybór przedstawicielstwa społeczeństwa odbywał się przy pomocy systemu wielopartyjnego, przeprowadzany miał by być w sposób tajny, równy powszechny i wolny.
Idea demokracji gospodarczej polega na reformowaniu kapitalizmu w taki ustrój, który kierować się będzie potrzebami ogółu, a nie zyskiem jednostki. Podstawowym celem gospodarczym powinno być pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, stałe podnoszenie dobrobytu oraz sprawiedliwy podział dochodów i majątków. W swych celach doktryna socjalizmu demokratycznego jest zbieżna z założeniami liberalizmu socjalnego.
Idea demokracji społecznej nawiązuje do katalogów ogólnoludzkich praw socjalnych jednostki. W szczególności prawa do: pracy, wykształcenia, wypoczynku, opieki lekarskiej, „dachu nad głową”, zabezpieczenia na wypadek bezrobocia i na starość. Ponadto socjalizm demokratyczny walczy o zniesienie prawnej, społecznej, gospodarczej i politycznej nierówności między mężczyzną i kobietą, między warstwami społecznymi, między miastem a wsią- między różnymi rejonami świata i między rasami.
Idea demokracji międzynarodowej jest kolejnym składnikiem socjalizmu demokratycznego. Z jednej strony wzywa do porzucenia wszelkich form zniewolenia jednych narodów przez inne, z drugiej zaś strony postuluje pozostawienie im swobody rozwoju w warunkach utrwalenia pokoju i bezpieczeństwa powszechnego na świecie. Wyraża aprobatę dla treści Karty Narodów Zjednoczonych, boleje nad trudnościami wprowadzenia jej do życia politycznego, gospodarczego i społecznego.
Komunizm. Ustrój społeczny i ekonomiczny definiowany przez fakt, że żaden z jego uczestników nie jest znacząco zamożniejszy od innych, dlatego że wszelka własność jest wspólna, dlatego że instytucja własności nie istnieje, albo, dlatego że własność ogranicza się do środków spożycia, nie obejmuje środków produkcji i wymiany. Jest autentycznym wyrazem demokracji gospodarczej, a jego naturę oddaje hasło: „Od każdego według jego możliwości, każdemu według jego potrzeb” (Marks). Chętnie używano też nazwy „socjalizm” jednak III Międzynarodówka, czyli Komintern, założona w Moskwie w 1919 r. , a więc na fali rewolucji 1917 r. , ostatecznie zdecydowała się na termin „komunizm”. Lenin i Trocki wybrali to słowo w celu odróżnienia swych ideałów od ich zdaniem mniej czystych ideologicznie przedsięwzięć, a także dla podkreślenia podobieństwa z Komuną Paryską z 1870 r.
Powstałe w 1834 roku w Hesji tajne Towarzystwo Praw Człowieka, swoje komunistyczne cele ujmowało jakobińskim hasłem: „Pokój chatom, wojna pałacom”. W 1836 rok, powstał w Paryżu, a później w Londynie, radykalny komunistyczny Związek Sprawiedliwych, zdominowany przez rzemieślników i czeladników. Dopiero od połowy XIX wieku rozwijał się komunizm Marksa i Engelsa, stanowiący fundament całego komunizmu współczesnego.
Dzieła Marksa i Engelsa, samodzielne i wspólne, tworzą teoretyczną podstawę komunizmu współczesnego-komunizmu marksistowskiego oraz wielu doktryn i programów z nich wysnutych. Wspólnie z Engelsem napisali między innymi „Manifest Partii Komunistycznej” (1848), od 1872 roku znany jako „Manifest Komunistyczny”. Marks był współorganizatorem, przywódcą ideowym i autorem ważniejszych dokumentów programowych Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników, zwanego I Międzynarodówką, założonego w 1864 r.
Zgodnie z marksizmem rewolucja społeczna, jako głęboki przewrót, raczej krwawy niż pokojowy, w ekonomicznym, politycznym i ideologicznym życiu społeczeństwa, jest najwyższym przejawem walki klasowej. Dla komunistów rewolucje społeczne są niezbędnym przejawem konieczności rozwoju dziejowego.
Solidaryzm chrześcijański. Pontyfikat Leona XIII wiązał się z podjęciem w polityce i doktrynie kościelnej wielu reform, mających na celu unowocześnienie organizacji Kościoła oraz ukształtowanie jego doktryny w duchu odpowiadającym celom i zdobyczą nowoczesnego państwa burżuazyjnego. Polityka podjęta przez Leona XIII, zwana „aggiornamento” (uwspółcześnienie) zmierzała do akceptacji państwa burżuazyjnego. W rozwoju doktryny kościelnej doniosłą rolę zaczęły odgrywać encykliki. Najbardziej doniosłe znaczenie miała wydana w 1891 r. encyklika „Rerum novarum”. Encyklika ta zawierała odpowiedź w sprawach papieskiej oceny praw własności oraz rozwiązywania drastycznych kwestii społecznych.
Personalistyczna wizja jedności duszy i ciała nadawała doktrynie katolickiej szczególną postać interpretacji dostrzeganych sprzeczności systemu kapitalistycznego. Chodziło w pierwszym rzędzie o wyeliminowanie walki interesów w postaci zaniechania wystąpień rewolucyjnych. Na tej podstawie ukształtował się fundament solidaryzmu chrześcijańskiego. Papież Leon XIII zajął się tzw. Kwestią robotniczą, traktując ją jako jeden z podstawowych problemów. Prawo własności uznane zostało za naturalne, z powołaniem się na naukę św. Tomasza z Akwinu. Akceptując prawo własności Papież zaakceptował istnienie nierówności społecznych, podyktowanych skrajnościami przeciwieństw kapitalizmu i najemnej siły roboczej. Władza państwowa strzec miała porządku i poszanowania praw poszczególnych stanów, dbać, by prawo własności stanowiło fundament organizacji społeczeństwa, choć w niektórych przypadkach, podyktowanych koniecznością potrzeb społecznych, państwo mogło wkraczać w prawo własności, nie czyniąc jednak z tego reguły. Szczególną rolę spełniać powinny katolickie związki zawodowe, zrzeszające robotników pragnących kroczyć do osiągnięcia lepszych rezultatów drogą wskazaną przez encykliki papieskie.