Cystersi z Jędrzejowa

Klasztor OO. Cystersów jest jednym z najstarszych i najcenniejszych zabytków Jędrzejowa. Jego początki sięgają przełomu XI/XII w. Pierwotnie w 1. poł. XII w. w miejscowości Brzeźnica (dzisiejszy Jędrzejów) istniał kościół pod wezwaniem św. Wojciecha, który stanowił własność rodową Jaksów-Gryfitów. W roku 1140 r. Janik Gryfita, późniejszy arcybiskup gnieźnieński, sprowadził do Brzeźnicy konwent cysterski z francuskiego opactwa Morimond w Burgundii. Była to 21 filia tego opactwa, która otrzymała zaszczytną nazwę Morimondus Minor (Morimond Mniejszy). W 1149 r. jędrzejowski klasztor podniesiono do godności opactwa. Natomiast w 1166 r. lub 1167 r. miała miejsce uroczysta konsekracja kościoła klasztornego (wzniesionego na bazie wcześniejszego kościoła św. Wojciecha), w której wzięli udział książęta Kazimierz Sprawiedliwy, Mieszko Stary oraz arcybiskup Janik i biskup krakowski Gedko. Opactwo cysterskie wydatnie przyczyniało się także do rozwoju Jędrzejowa. W 1271 r. książę krakowski Bolesław Wstydliwy osadzie przyklasztornej nadał prawo miejskie. Jeszcze w średniowieczu Jędrzejów stał się ważnym ośrodkiem handlowym, a w XVI i XVII w. ośrodkiem politycznym - miejscem zjazdów szlachty małopolskiej.
W 1218 r. do wspólnoty zakonnej w Jędrzejowie wstąpił biskup krakowski Wincenty Kadłubek (po rezygnacji z biskupstwa), historiograf i kronikarz, autor Kroniki Polaków. Od tego czasu postać Kadłubka jest silnie związana z opactwem cysterskim oraz samym miastem. Przejawem tego związku jest kult Mistrza Wincentego, który rozwija się nieprzerwanie od czasów nowożytnych. Dynamiczny rozwój opactwa cysterskiego został zahamowany w połowie XVI w., co było związane z rozwojem reformacji. Już jednak po 1580 r. klasztor odzyskał swoje dawne znaczenie. W XVI i XVII w. Cystersi coraz wyraźniej oddziaływali na miasto i najbliższą okolicę. Zajmowali się uprawą roli, hodowlą bydła i owiec, posiadali młyny i warsztaty tkackie. Zakonnicy prowadzili szkołę początkową (w latach 1807-1815 r. szkołę podwydziałową) oraz własne studium filozoficzno-teologiczne. Uroczystej konsekracji nowego kościoła, poświęconego Wniebowziętej Najświętszej Maryi Pannie, patronce Zakonu Cysterskiego, dokonał w 1210 r. roku biskup krakowski Wincenty Kadłubek. Opatowi Janowi II Jędrzejów zawdzięcza, że z klasztornej osady stał się miastem. Przywilej lokacyjny na prawie średzkim otrzymał w 1271 r. roku od księcia Bolesława Wstydliwego. Pod koniec średniowiecza, w roku 1447 r. opatem został Mikołaj Odrowąż z Rembieszyc. Wytyczył on plan gruntownej przebudowy klasztoru oraz modernizacji kościoła klasztornego. W 1475 r. przebudował klasztor z krużgankami, wprowadził gotyk do romańskiego kościoła, zbudował odrębny budynek opatówki z hospicjum. Do prac artystycznych w opactwie zapraszał mistrzów; pracował tu Witt Stwosz i krakowscy złotnicy: Mikołaj Kregler i Mikołaj Breimer. W miejsce zniszczonego XII-wiecznego kościółka parafialnego, zbudował w 1479 r. nowy, gotycki kościół (dziś św. Trójcy). Centralnymi budowlami powstających opactw były bazylika bezwieżowa na planie krzyża łacińskiego i klasztor skupiony wokół wirydarza. Pozostałe budynki spełniały rolę pomocniczą, głównie gospodarczą. W 1800 r. klasztor spłonął, w wyniku pożaru zniszczeniu uległa biblioteka klasztorna.
Po upadku państwa polskiego sytuacja zakonu cysterskiego uległa znacznemu pogorszeniu. W okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815r.) jędrzejowski klasztor był objęty wzmożonym nadzorem państwowym. W 1819 r. na mocy dekretu cara Rosji Aleksandra I opactwo zostało skasowane. Kasata nie przerwała jednak życia zakonnego. Cystersi w Jędrzejowie przetrwali do 1855 r., kiedy zmarł ostatni mnich ojciec Wilhelm Ulawski. W 1856 r. administrator diecezji kieleckiej M. Majerczak przekazał klasztor ojcom reformatom. Niestety, za czynne poparcie powstania styczniowego na konwent spadły nowe represje. Od 1864 r. klasztor znajdował się pod nadzorem carskiej policji, natomiast w 1870 r. reformaci zostali usunięci z Jędrzejowa. W roku 1872 r. władze rosyjskie umieściły w gmachu poklasztornym seminarium nauczycielskie. Kilka lat później kościół poklasztorny został przekształcony w filię miejskiej parafii Św. Trójcy. Jednakże już na początku XX w. podjęto starania o odnowienie pocysterskiej parafii. Ostatecznie w 1913 r. biskup kielecki A. Łosiński utworzył nową parafię pw. bł. Wincentego Kadłubka, która do 1945 r. prowadzona była przez księży świeckich. Do Jędrzejowa cystersi powrócili w 1945 r., kiedy opat szczyrzycki Benedykt Biros sprowadził tu na powrót zakonników. W 1953 r. prymas Polski Stefan Wyszyński podniósł klasztor do stopnia samoistnego przeoratu, a w 1990 r. w miejsce przeoratu wskrzeszono opactwo. Z wyposażenia wnętrza Klasztoru na uwagę zasługują m. in. płyta nagrobkowa z 1319 r. Pakosława z Mstyczowa herbu Lis, kasztelana krakowskiego, z rytą postacią rycerza (jeden z najstarszych nagrobków rycerskich w Polsce), zespół barokowych ołtarzy z rzeźbami Antoniego Frączkiewicza z ok. 1730 r., stalle z malowanymi widokami klasztorów cysterskich, wspaniałe organy 54-głosowe (jedne z największych i najstarszych w Polsce - ustępują im nawet organy znajdujące się w Gdańsku -Oliwie) oraz polichromia Andrzeja Radwańskiego z 1734 r. (sceny z życia Wincentego Kadłubka), odnawiana w pocz. XX w. Co rok w murach klasztoru odbywają się koncerty organowe.


Wincenty Kadłubek
Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem. Urodzony pomiędzy 1150 - 1160 r. wg tradycji we wsi Karwów koło Opatowa, funkcjonuje również pogląd, że urodził się we wsi Kargów koło Stopnicy. Zmarł 8 marca 1223 r. w Jędrzejowie. Kronikarz, dziejopis, kancelista i kapelan nadworny Kazimierza II Sprawiedliwego, biskup krakowski (1208-1218), Jako jedyny cysters został beatyfikowany w 1764r., autor Kroniki polskiej. Tradycja przypisuje mu szlacheckie pochodzenie, miał wywodzić się ze średniego rycerstwa, z rodu Różyców (pieczętujących się herbem Poraj vel Róża) oraz to, że miał być synem komesa Stefana. W odmiennym stanowisku, co do pochodzenia naszego kronikarza funkcjonuje przekonanie, że był on synem chłopa - o przydomku kadłub, od którego urobiono quasi nazwisko Kadłubek. Pierwsze nauki pobierał w katedralnej szkole krakowskiej pod kierunkiem Amileusza. Wspierał kolegiatę w Kielcach i katedrę w Krakowie. Szczególnie troszczył się o klasztory cysterskie w Jędrzejowie, Sulejowie i Koprzywnicy, zwiększając ich wyposażenie latach 1167-1185r. studiował nauki wyzwolone i prawo w Paryżu i Bolonii. W 1217r. zrezygnował z biskupstwa krakowskiego i rozpoczął życie zakonne. Podziwiał rygoryzm cysterskiej ascezy. Wybrał więc cieszące się wielką sławą opactwo w Jędrzejowie. Drogę z Krakowa do Jędrzejowa przeszedł pieszo. Mnisi jędrzejowscy mieli powitać go około kilometr od klasztoru, o czym przypomina usypany później na tym miejscu Kopiec Spotkania. Na polecenie księcia Kazimierza II Sprawiedliwego spisał po łacinie liczące cztery księgi dzieło pt. Kronika polska, które stanowi główne, aczkolwiek niezbyt wiarygodne źródło historii dziejów Polski tamtego okresu. W murach opactwa jędrzejowskiego spędził ostatnie pięć lat życia i tam też został pochowany. Po śmierci został otoczony czcią cystersów. Wprowadził w Polsce zwyczaj palenia wiecznego światła przed Najświętszym Sakramentem.