Krajoznawstwo - PWSZ Gorzów - Wykład 1 i 2

Prekursorem krajoznawstwa był Jan Amos Komeński żyjący na przełomie 16/17 w. Wybitny pedagog, który jako pierwszy zwrócił uwagę na potrzebę poznania własnego kraju, ojczyzny a następnie krajów sąsiednich i dalszych.

Na kontynencie europejskim wiodącą szkołą w zakresie krajoznawstwa była szkoła niemiecka datowana na wiek 18 i 19. Prekursorzy : Ritter, Ziller, Figner. Była to szkoła, która widziała w krajoznawstwie 1) kierunek naukowy zajmujący się badaniem realiów otaczających człowieka z uwzględnieniem osoby jako głównej postaci w środowisku.
2) drugi nurt to krajoznawstwo jako nauka poglądowa. Kierunek ten bazował na poznawaniu z autopsji wszystkich zjawisk jakie otaczają człowieka i wpływają na jego percepcję.
Szkoła niemiecka jako wiodąca w Europie dostrzega w krajoznawstwie bogaty materiał w zakresie regionalizmu geograficznego.

Krajoznawstwo w warunkach polskich zostaje zapoczątkowane jako pewien nurt naukowy w latach 60-tych 19 wieku. W literaturze pojawia się później- brakuje tego określenia w słowniku Lindego z 1885 r. pomimo tego, że krajoznawstwo już w tym czasie funkcjonowało w ramach geografii. Encyklopedycznie powstaje w 1902 r. w słowniku warszawskim I def. „jest to zbiór widomości o danym kraju”.
Na przełomie 12/13 lipca 1928 r. na kongresie krajoznawczym w Poznaniu wyłoniły się 2 nurty, które definiowały krajoznawstwo polskie:
1) naukowy- przedstawiciel Stanisław Pawłowski zakłada, że krajoznawstwo jest dyscypliną naukową
2) Ludomir Sawicki zakłada, że krajoznawstwo jest zbiorem wiadomości o regionie(nach) czy kraju, wypracowanych przez różne dyscypliny naukowe i jako takie nie może być samodzielną nauką

Ten drugi nurt zyskał więcej zwolenników i na tymże kongresie wypracowano definicję krajoznawstwa, która została zawarta w wielkiej ilustrowanej encyklopedii powszechnej – „Krajoznawstwo to zbiór wszelkich widomości o pewnym większym lub mniejszym obszarze. Ponieważ chodzi tu o wiadomości z najrozmaitszych dziedzin (archeologii, historii, geografii, biologii, etnografii, statystyki, ekonomii itp.) przeto krajoznawstwo nie tworzy osobnej nauki co oznacza raczej działalność praktyczną jak zbieranie materiałów bez dążenia do stworzenia jakieś naukowej syntezy.”
Krajoznawstwo charakteryzuje się trzema płaszczyznami:
a) funkcjonalną – polegająca na pełnym i dokładnym poznaniu ziemi ojczystej
b) instytucjonalna – charakteryzuje się tym, że krajoznawstwo postrzegane jest jako ruch społeczny zmierzający do zbierania i popularyzowania wszelkich info. O regionach i krajach
c) historyczno-socjologiczna – polegająca na badaniu i ocenie różnych materiałów historycznych, publikacji, rękopisów, map, zdjęć, filmów itp.
Krajoznawstwo ma na celu w kontekście powyższych założeń szerzenie wśród młodzieży i ludzi dorosłych znajomości przyrody, kultury materialnej i duchowej. Wszechstronne poznanie najpierw ojczyzny a potem innych krajów ma za zadanie zachętach do samodzielnych badań i poszukiwań w tym także _______ naukowych w zakresie poznawania otaczającego świata. Zwraca uwagę na zachowanie własnej tożsamości i odrębności kulturowej. Pociąga to za sobą wychowanie patriotyczne oraz przywiązanie do lokalnych wartości (małe ojczyzny).Krajoznawstwo ma również wpływ na przywiązanie człowieka do środowiska, pracy oraz miejsca w którym żyje (wieś, miasto, gmina, kraj). Współcześnie jest pojmowane jako ruch społeczny dążący do zbierania i popularyzowania wszelkich wiadomości geologicznych, geograficznych, historycznych, etnograficznych i innych o kraju, regionie, miejscowości poprzez organizowanie wycieczek i innych imprez turystycznych. Krajoznawstwo tak pojmowane zbliża się do turystyki o charakterze poznawczo-dydaktycznym. Krajoznawstwo wykracza poza normalną obserwację otaczającego świata i w tym układzie może zajmować się badaniami naukowymi dotyczącymi różnych sfer życia społecznego, kulturowego i gospodarczego. Zajmuje się również problematyką ekologiczną i sozologiczną.
W literaturze polskiej wybitnymi postaciami w zakresie krajoznawstwa byli: T. Czacki, J. Ursyn-Niemcewicz, L. Sawicki, W. Pol, O. Kolberg, S.Staszic,
Szczególnego znaczenia w krajoznawstwie nabrało w okresie rozbiorów, kiedy wielu działaczy mimo utrudnień pielęgnowało polskie tradycje, kulturę. Przyczyniło się do zachowania polskości i tożsamości narodowej. Szczególną rolę w wychowaniu przez turystykę i krajoznawstwo odegrała Komisja Edukacji Narodowej. W latach 1773-1794 wydała pierwsze zarządzenie, w którym zwróciła uwagę na potrzebę obowiązku wychowania dzieci i młodzieży przez organizowanie wycieczek rozpoczynając od własnej miejscowości i regionu, później kraju.
Krajoznawstwo charakteryzuje się:
# popularnością ujęcia tematu, tzn. że przedstawione opisy, opracowania są napisane językiem zrozumiałym dla wszystkich.
# wielostronnością zainteresowań- odnosi się to do różnych dyscyplin naukowych jak też różnego przedziału czasowego
# naocznością informacji, co pozwala na wyeliminowanie wiadomości niesprawdzonych- edukacja poprzez bezpośrednie poznanie jest jedną z najlepszych metod dydaktycznych.
Wartością krajoznawstwa jest to, że przekaz informacji następuje w zderzeniu z rzeczywistością co pozwala na kształtowanie również i cech osobowości młodego jak i dorosłego. Formuła swobodnego przebywania w terenie- tam uzewnętrzniają się pozytywne i negatywne cechy charakteru, które w zależności które jakie występują powinny być rozwijane i podawane jako wzorcowe, inne powinny być eliminowane. Krajoznawstwo stwarza możliwości odkrycia się.

Historia krajoznawstwa.
Jednymi z pierwszych, którzy rozpoczęli wędrówki krajoznawcze byli mieszkańcy basenu M. Śródziemnego. Jednym z nich był Pytlas-Massali, który w 4 w.p.n.e. opłynął półwysep Pirenejski, dotarł do wysp Brytyjskich, odbył wędrówkę po nich i przepłynąwszy kanał La Manche powrócił drogą lądową do Marsylii.; Z Normandii Other odbywa wędrówkę krajoznawczą do Norwegii docierając do przylądka Północnego. W latach 489-425 p.n.e Herodot z Halikarnasu (Turcja) dokonywał opisów krajoznawczych podporządkowanych sobie na skutek wojen krajów. Były to jedne z pierwszych i najstarszych opisów krajoznawczych w Europie sięgających czasów przed naszą erą.

Cesarz rzymski ____________ 76-138 r. p.n.e. Zapisał się on w historii krajoznawstwa jako wybitny mąż stanu i ten który rządzi cesarstwem przemierzając swój kraj, poznając z autopsji warunki życia różnych stanów, co pozwoliło mu na podejmowanie mądrych decyzji. Przeszedł do historii jako „odnowiciel” cesarstwa rzymskiego. Był człowiekiem wskazującym na znaczenie bezpośredniego poznawania otaczającej rzeczywistości, które później w sposób mądry było wykorzystywane w jego rządach.

Obok greków i rzymian w historii krajoznawstwa pojawia się kultura arabska oraz coraz bardziej wzrastające w siłę imperium arabskie. Trwało ono do 13 w. Arabowie podbili Europę, znaczną część Afryki, oraz obszary Azji do Himalajów. W gronie badaczy i odkrywców arabskich było wielu uczonych. Kiedy szczególni mnisi europejscy w swoich eeremach tworzyli fikcyjne opisy rzekomo istniejącego świata , podróżnicy arabscy przedstawiali ten opis według stanu rzeczywistego wynikającego z obserwacji podczas podróży lub towarzyszeniu wojskom podczas podbojów. W taki sposób zostały spenetrowane i dobrze opisane tereny, które należały do imperium arabskiego. Najważniejszymi kronikarzami byli: Ibn Batuta, który w księdze „Osobliwości miast i dziwy podróży” pozostawił obszerne opisy Europy, Afryki i Azji. Inny Edrisi szczególnie zajął się poznawaniem i opisywaniem Europy w tym Polski.

W historii krajoznawstwa znaczącą rolę odegrali Wikingowie, którzy okazali się bardzo dobrymi żeglarzami. Wprawdzie ich podboje niewiele miały wspólnego z krajoznawstwem, to jednak przyczynili się do szczegółowszego poznania obszarów Islandii, Grenlandii, Basenu M. Śródziemnego, Azji Mniejszej. Dotarli do Konstantynopola. Ich wyczyny znajdują się w opisach, a pewne elementy tych opisów przedstawiają też wartości krajoznawczą.

N przestrzeni wieków od 11 do przełomu 13/14 w Europie mają miejsce mają miejsce liczne wędrówki w tym 3 główne nurty: pielgrzymki, wędrówki rzemieślników i czeladników i wędrówki młodzieży studiującej.
Szczególnego znaczenia nabiera ruch pielgrzymkowy, na przestrzeni 11-13 w. związany szczególnie z wyprawami inspirowanymi przez kościół (wyprawy krzyżowe, gdzie siłą zbrojną i orężem występowano przeciwko niewiernym saracenom zamieszkującym gł. Płw. Arabski i Synaj. Do Ziemi Świętej ciągnęły zakony rycerskie, za którymi podążali książęta ze swoimi wojakami marząc o podbojach i nowych łupach. Chętnie do wojska przyłączali się chłopi uciekając od ucisku i wyzysku panujących. Kupcy upatrywali w tym złamanie hegemonii handlu bizantyjskiego, natomiast kościół dążył do poszerzenia swoich wpływów i związanych z tym rządów papiestwa.
Wędrówki rzemieślnicze i czeladnicze związana była z poszukiwaniem miejsca pracy, doskonaleniem fachu, rzemiosła , w konsekwencji uzyskiwanie wyższych kwalifikacji.
Rozwój ruchu studenckiego wiąże się z powstawaniem pierwszych uczelni, taką mekką były Włochy. Na początku 17 w. rodzi się nurt w świecie nauki, który zakłada, że osobą wykształconą może być ta , która odbyła chociażby kilka podróży (trwa to do końca 18 w.).

Istotnym epizodem w krajoznawstwie europejskim i polskim było zdarzenie z 13 w. kiedy to wysłańcy papiescy zachodniej europy wędrowali do Wielkiego Hana w Karakorum. We Wrocławiu jeden z uczestników wyprawy zachorował i w jego miejsce przyłączono zakonnika polskiego-Benedykt Polak, który opisał trasę wędrówki z Polski do Karakorum (kronikarz krajoznawca).
Wielkie zasługi w poznawaniu świata odniósł Marco Polo urodzony w 1254 r. między Dubrownikiem a Spiltem na wyspie ________, z pochodzenia Chorwat mieszkający w Wenecji. Jako 17-letni chłopak wyrusza na wschód przez Armenię, Mezopotamię, Persję, Azję Środkową, do Chin które zostały podbite przez władcę mongolskiego Wielkiego Hana Hubalija, późniejszego cesarza Chin. Podróż trwała 3 lata. Marco Polo związał się ze szlakiem i z tą częścią świata na 17 lat., bowiem jeszcze dwukrotnie w okresie późniejszym odbywał tę podróż. Z tychże podróży napisał księgę „Opisanie świata”. Ta księga postawiła go w rzędzie największych podróżników. Stał się on odkrywcą lądowej drogi na wschód- dokładnie opisał trasę swoich wędrówek, życie i obyczaje ludzi, ich zajęcia, wykonał szereg szkiców i map. Tą książką zburzyła mistyczny świat baśni i legend. To słynne dzieło ponad 200 lat później natchnęło 41-letniego Genueńczyka będącego w służbie królowej Hiszpanii Izabeli do powtórzenia tej wyprawy. Krzysztof Kolumb miał w tym przedsięwzięciu wsparcie papieża Piusa II. Ze względu na fakt iż na trasie lądowej znajdowały się wrogie plemiona otomańskie K.K. postanowił dotrzeć w ten rejon świata drogą morską. 3 sierpnia 1492 roku 3 statki (Santa Maria, Pinta i Nina) z załogą ok. 90 ludzi wyrusza w podróż w kier. Zachodnim. Po 2 miesiącach dociera do M. Sargassowego, na wyspę z archipelagu Baham (nazywa ją San Salwador). Zorganizował 4 wyprawy. Trzecia dociera do Ameryki Pd., czwarta w rejon Kanału Panamskiego, druga do rejonu Dominikany i dzisiejszego Meksyku.
Od czasu Kolumba następują liczne morskie wędrówki, które doprowadzają do odkrycia nowych lądów. Vasco Da Gama dopływa w ostatnich latach 15 wieku do Indii. Inny F. Magellan 1519-1520 poływa kulę ziemską. W 1516 Cabral (Portugalczyk) pragnął też dopłynąć do Indii ale silne prądy zniosły go i dzięki temu dotarł do Brazylii i stał się odkrywcą tej części kontynentu.

Do rozwoju poznawania świata przyczynili się żeglarze, często banici, był to okres w historii geografii i krajoznawstwa zwany okresem wielkich odkryć geograficznych. Od końca 15 wieku do wieku 17 w tym czasie zostały odkryte wszystkie najważniejsze obszary świata. Odkrywcami byli przede wszystkim konkwistadorzy, ludzie wyrzuceni poza margines swojego społeczeństwa, zesłani przez panujących na banicję. Odkrywając nowe lądy, przywożąc na to dowody, najczęściej w postaci jeńców, kruszców, nieznanych roślin, przypraw uzyskiwali we własnym kraju przebaczenie, nadawano im wielkie honory , stawali się często namiestnikami nowo odkrytych lądów. W historii odkryć na szczególną uwagę zasługują konkwistadorzy Pizzarro, Kortez, Balboa, Cook, Cabot, Cabral, Ericsson, .

Duży wpływ na rozwój krajoznawstwa w szczególności opisów miało wynalezienie druku w Pol. 15 w. przez Gutenberga. W okresie oświecenia następuje dynamiczny rozwój nauk w tym nauk przyrodniczych. Zaczęto interesować się badaniami nauk dotyczących budowy geologicznej, fauny i flory. Jednym z pierwszych wybitnych badaczy był Michel Montanigne. Żył w 16 w. i zajmował się pracami badawczymi. Szczególnie w okresie późniejszym skupił się na badaniu Italii. Włochy stają się kolebką nauki do której podążają profesorzy i studenci angielscy, niemieccy, polscy. Do Włoch wyjechał : Goethe, Słowacki, Krasicki, studiował tam też Kopernik. W opisach krajoznawczych i w licznych pracach badawczych brali udział zesłańcy polityczni, emigranci wojskowi (np. Kościuszko, Pułaski). Na Syberii przebywają polscy uczeni, którzy opisują i badają środkową i wschodnią Syberię, a ich opisy i badania były pierwszymi w tej części Azji (Czerski, Czekanowski, Wierchojański, Dyboski, Domejko-Chile, Strzelecki-Australia, Malinowski-Afryka, Dąbrowski).

Rozwojowi krajoznawstwa i poznawania otaczającego świata służyła wiedza kartograficzna i geograficzna sięgająca 27 wieku p.n.e. Działo się to w Chinach, gdzie zapoczątkowano opisy kuli ziemskiej w oparciu o kartografię, wynalezienie igły magnetycznej (4 w. p.n.e.- zastępują siatkę kartograficzną). Rozwojowi krajoznawstwa przysłużył się rozwój infrastruktury turystycznej od najdawniejszych czasów. W cesarstwie rzymskim i Grecji pod koniec mają miejsca podróże przyjemnościowe, które odpowiadają współczesnym pojęciu turystyka. Pojęcie to nieznane w stosowaniu zostało użyte po raz pierwszy w 19 w. przez francuskiego pisarza Stendala, który opisuje losy chłopca wędrującego w zasadzie bez konkretnego celu. Używa w tym opisie po raz pierwszy triste. Minęło 40 lat i słowo turysta w roku 1878 po raz pierwszy trafia do słownika francuskiego wydanego przez akademię francuską. W Grecji rozwojowi turystyki i krajoznawstwa służą organizowane zawody sportowe i igrzyska olimpijskie. Z tego czasu datuje się pierwsze zwyczaje a później przepisy , które zajmują się ochroną podróżnych. Rozwija się norma obyczajowa polegająca na gościnności. W Grecji przydomek gościnny nadano Zeusowi. Powstaje instytucja zajmująca się ochroną i opieką nad podróżnikami-proksenia. W Grecji gość przechodził pod opiekę bogów. Pojawiło się stanowisko służbowe- proxena (obsługującego gości). W Rzymie odpowiednikiem była instytucja patrona. Hostis oznaczające wróg ewoluje poprzez pojęcie obcy, przyjaciel a nawet przyjaciel i tak powstaje hostess- gość. Pojawia się w Cesarstwie Rzymskim zawód caupo (prowadzący gospodę), stabularius (osoba prowadząca gospodę i własne gospodarstwo rolne). To początek agroturystyki. Następnie z inicjatywy Soboru (325 r.) zalecono powoływanie na szlakach podróży obiekty noclegowe i żywieniowe (enodochium). Pojawia się w tym czasie instytucja przewodnika turystycznego (cicerone). Baza noclegowa i żywieniowa rozwija się na bizantyjskim wschodzie. W Europie środkowej i zachodniej pierwsza gospoda powstała na polecenie króla dzisiejszej Szwajcarii Chilberyka /. Od 8 wieku powstają tzw. Hospicja jako baza nocl. i żyw. Dla podróżnych. W 820 r. powstało I hospicjum w Alpach na przełęczy Septimar. W 1575 r. zostaje założone pierwsze hospicjum w Rzymie dla pielgrzymów z Polski (założycie- kardynał Hozjusz). Rozwój instytucji targów szczególnie w 13, 14 w. powodują rozwój gospód, które obsługiwały przyjezdnych, stąd posiadały konie na wymianę. Największą gospodą była w Padwie, której stajnie liczyła 200 koni. W Polsce pierwsza powstała w Krakowie za panowania Jagiełły. Gospody z biegiem lat ewolują stając się karczmami. Niektóre posiadają charakterystyczne nazwy (Popas). W 18 w. w Europie karczmy i gospody zostają zamienione w hotele (Niemcy, Francuzi, Szwajcarzy, USA). Polska jest prekursorem bowiem I gospoda-hotel powstaje już w 1620 r. w Warszawie przy ulicy Długiej (Hotel Giełda). Hotel ten opisuje Jarzębski. I hotel budowany jako obiekt noclegowy powstał w Warszawie w 18 w. ul. Tłumacka Pod białym orłem. Do dzisiaj po tym hotelu jest studnia (Gruba Kaśka). Następne hotele powstają w Krakowie na początku 19 w. Dawniej hotele były mniejsze, w dobrym tonie było znanie wszystkich gości przez hotelarza.

Rozwojowi krajoznawstwa i turystyki służył rozwój środków komunikacji. Epoka dyliżansu w Polsce 1899 r. Wynalezienie maszyny parowej, udoskonalenie jej przez Devisona spowodowało rozwój komunikacji kolejowej. Ich dynamiczny rozwój 19 w. W Polsce powstaje linia Polska-Wiedeń. 1816 to koniec epoki żaglowców. W Anglii zbudowano statek parowy (Savannah). _____ I transatlantycka podróż Anglia-USA (początek cruisingu). Szczególnego znaczenia nabierają lądowe szlaki (drogi). Początek ich sięga Mezopotamii 4 000 l.p.n.e.. Ok. 200 lat p.n.e. Rzym buduje liczne drogi na zajętych przez siebie terenach. I autostrada zostaje wybudowana we Włoszech w 1923 r. Rozwój lotnictwa datuje się na 17 grudnia - pierwsza próba braci Wright do obecnych czasów.

I biuro podróży powstaje w Anglii, stolarz Cook w 1851 r. organizuje I wycieczkę na kontynent. W tym czasie pojawia się reklama turystyczna („ Z Cookiem sprawnie, wygodnie i tanio”). Kolejne 6 powstaje w Niemczech, Francji, Austrii, USA. Rozwój turystyki krajoznawczej wiąże się z rozwojem turystyki uzdrowiskowej, zapoczątkowane w Austrii, Niemczech, Szwajcarii. Wykształciły się w nauce podziały europy na regiony turystyczne.