Opracowane pytania na mature ustna (XVIII LO, Wrocław, 2002) - Renesans

Renesans


Epoka ta swe początki miała we Włoszech w XIV w. W innych krajach (na północy) zaczęła się pod koniec wieku XV. Jej kres to początek XVI stulecia we Włoszech i jego koniec na północy Europy (nawet do lat 30tych XVII w.)

1. Odrodzenie, humanizm, reformacja.

Nazwę odrodzenie upowszechnili oświeceniowi encyklopedyści i uczeni określając tym mianem zjawisko odrodzenia się literatury antycznej i odnowienia studiów starożytnych (od francuskiego renaissance – odrodzenie). Terminem renesans obejmuje się odnowienie, odrodzenie się ludzkości, podnoszenie się jej na wyższy poziom, a także odnowienie starożytności, odnowienie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku programowo zapoczątkowane w XIV w.
Renesansowe „odnowienie ludzkości” objawiało się poprzez poszukiwanie właściwych dlań form i wzorów wskazywanych głównie przez świetną kulturę antyczną, a także przez czyste, nieskażone ideały pierwotnego, ewangelicznego chrystianizmu. Te dwa źródła zasiliły też podstawowe prądy epoki : humanizm i reformację.

Humanizm (z łaciny humanitas – człowieczeństwo, ludzkość) to prąd umysłowy renesansu, który poprzedził jakby całą epokę, był jej zwiastunem, „świtem”. Waga tego pierwszego objawienia polegała przede wszystkim na uzmysłowieniu sobie wartości własnej, jedynej, ludzkiej osobowości (humanus – ludzki). Hasłem humanistów było hasło Terencjusza "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" (Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto). Stawiało ono nieograniczone możliwości poszukiwaniom wszechstronnej wiedzy o człowieku. Średniowiecze ściśle przypisywało jednostce miejsce w świecie, w powszechnie obowiązującej hierarchii bytów, odbierało poczucie indywidualności, czyniło człowieka anonimowym. Tak ustawiony człowiek czuł się bezpiecznie i nie wchodził w konflikt ze światem. Tymczasem to jakim jest człowiek stanowiło centrum zainteresowania humanistów. Potrzeba poznania i formowania indywidualnej osobowości poddała program zarówno studiowania siebie, swych wewnętrznych przeżyć, jak i kształcenia się na świetnych zdobyczach i wzorach ludzkiego ducha, najpełniej objawionych w starożytnej wiedzy o człowieku, czyli antycznej filozofii, literaturze i sztuce. W początkowym okresie humanizm nawiązywał do poglądów Epikura (brak cierpienia, przyjemność duchową i intelektualną). Kierowało to humanistów w stronę zainteresowań doczesnych, zwracało uwagę na świat, na wspaniałe dzieło Boga – naturę, pozwalającą żyć zgodnie z jej zasadami. W tym czasie najgłośniej zabrzmiała pochwała ludzkiej, społecznej aktywności, cnoty jako wartości samej w sobie, ładu świata i harmonijnego, wewnętrznego rozwoju jednostki. Humanizm poszukiwał ideału zgody, porządku, piękna, jasności, dawał wyraz dumnej wierze w możliwości człowieka, dla którego „niebo nie było dość wysokie ani zbyt głęboki środek ziemi”. Później radość i optymizm zaczęły przeplatać się z pesymizmem, który przybrał na sile w następnych fazach tego prądu (dramatyczne rozterki Kochanowskiego w „Trenach” i liryka Sępa Szarzyńskiego). Powrót do stoicyzmu, który postulował ascetyzm życiowy, obojętność względem wzruszeń, wyniosłość mędrca wobec wszelkich odmian losu i nieuleganie namiętnościom, zwiastował nadejście nowej epoki. Humaniści za najdoskonalszy przykład umysłowej działalności człowieka uznawali język, jako środek porozumienia między ludźmi, który otoczono kultem. Od humanisty wymagano dobrej znajomości greki, łaciny i hebrajskiego, których poznanie umożliwiało mu studia nad dziełami starożytnymi bez (nie zawsze wiernych) tłumaczeń. Zasada powrotu do źródeł (ad fontes), poznawania tekstów w ich wersjach oryginalnych przyczyniła się m.in. do reformacji religijnej.

Reformacja, drugi z głównych prądów renesansu, była także efektem jego odwagi, nie cofającej się przed kwestionowaniem dogmatów religijnych. Reformacja stworzyła wizerunek człowieka jako istoty o całkowicie skażonej naturze, w której Bóg widzi tylko „smród i plugastwo”. Renesansowa harmonia i równowaga zaczęły chwiać się wobec zagrożenia samotnością, wobec rozterek duchowych. Reformację przygotowały wcześniejsze kryzysy w Kościele oraz dążenia do podporządkowania soborowi władzy papieża, a przyczyną jej wybuchu było wystąpienie w 1517r. w Wittenberdze Marcina Lutra. Mimo że Luter atakował tylko niektóre praktyki kościelne to z ostatecznej konkluzji jego wypowiedzi wynikało że Kościół nie jest w stanie rozgrzeszyć człowieka, a tym samym uchronić go od mąk piekielnych. Europą zawładnęły liczne spory i wojny religijne, a reakcja Kościoła nie przywróciła dawnego układu. Ludzie utracili poczucie stabilizacji światopoglądowej, a istotę problemu stanowiło pytanie : jak wierzyć ? Rozwinęły się 3 nurty religijne : Luteranizm, Kalwinizm i najbardziej radykalny Antytrynitaryzm (antytrynitarze, arianie). Luteranizm propagował teorię ufnej wiary w wybaczającą łaskę bożą, jedyną szansę pozyskania nieba dla człowieka. Kalwinizm najsilniej ze wszystkich wyznań obarczał jednostkę poczuciem niepewności i zagrożenia, a antytrynitarze kwestionowali dogmat Trójcy Świętej. Obyczajowa surowość reformacji i postulowana cnota pracowitości (szczególnie kalwińska) zaważyły na obliczu kultury, którą chciano skutecznie pozbawić uroków śmiechu i zabawy. Przestrzegano również starotestamentowego zakazu tworzenia wizerunków Boga i wszystkich istot żyjących co pozbawiło sztukę reformacyjną malarstwa sakralnego. Niedobór ten w tym przypadku skutecznie zastąpiono muzyką, która w krajach protestanckich doszła do znakomitego rozkwitu, a jej ostatecznym ukoronowaniem stały się genialne dzieła Jana Sebastiana Bacha.

2. Rodzaje i gatunki literatury XVI w. (przykłady).

Liryka : oda,
pieśń (J. Kochanowski: „Wieczna sromota”, „Czego chcesz od nas’ Panie),
fraszka (J. Kochanowski: „Na lipę”, „Na zdrowie”, „Na dom w Czarnolesie”),
tren (J. Kochanowski: „Treny”),
sielanka (gatunek synkretyczny – Szymon Szymonowic: „Żeńcy”, J. Kochanowski : „Pieśń świętojańska o sobótce”),
sonet (Mikołaj Sęp Szarzyński: „O wojnie naszej...”),
elegia (Klemens Janicki: „O sobie samym do potomności”),
psalm (J. Kochanowski – tłumaczenie – „Psałterz Dawidowy”),
poemat satyrowy („Satyr albo dziki mąż”).

Epika : bajka (Biernat z Lublina, Mikołaj Rej),
epos(epopeja),
moralitet,
misterium („Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”),
romans,
żywoty świętych („Żywot Józefa”),
kronika (Marcin Bielski : „Kronika wszystkiego świata”),
utwory parenetyczne (M. Reja: „Żywot człowieka poćciwego”, Ł. Górnicki „Dworzanin polski”).

Dramat : tragedia renesansowa (Jan Kochanowski: „Odprawa posłów greckich”),
komedia humanistyczna,
dialog (Mikołaj Rej: „Krótka rozprawa...”).

Publicystyka (proza) : kazania (ks. P. Skarga: „Kazania sejmowe”),
traktat (A. Frycz Modrzewski: „O poprawie Rzeczypospolitej”),
broszura (J. Niemojewski: „Obrona przeciw obwinianiu”),
mowa (A. Frycz Modrzewski: „Łaski, czyli o karze za mężobójstwo”).

3. Recepcja antyku w kulturze i literaturze odrodzenia.

Recepcja oznacza m.in. przyjmowanie, przyswajanie obcych wzorów, np. kulturowych. Artyści odrodzenia przyjęli osiągnięcia wielkich ludzi starożytności jakby na nowo, ponieważ ich średniowieczni poprzednicy odnosili się do antyku ze zbyt dużą ostrożnością, dystansem do nieobojętnych religijnie „czasów pogańskich”. Renesans nie „odkrył” antyku tylko „wskrzesił jego duszę”. Polegało to na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej całości, w której każdy element ma wyznaczone miejsce i funkcję tłumaczącą się właśnie w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego właściwego sensu.
Polskim twórcą, który zdecydowanie najczęściej nawiązuje do antyku jest Jan Kochanowski. Większość jego utworów, prócz tego, iż gatunkowo należy do tych, uprawianych w antyku, zawiera liczne motywy, należące do tej epoki. Utworem, szeroko czerpiącym z antycznej tradycji jest "Odprawa posłów greckich". To nie tylko nawiązanie do starożytności poprzez zaczerpnięcie motywów i haseł, lecz także poprzez zachowanie reguł, typowych dla antycznej tragedii. Również we fraszkach, pieśniach i trenach dostrzec można nawiązania do kultury ubiegłych wieków (mitologiczne postacie, motywy, postawa epikurejska i antyczni myśliciele).

4. Wzory postaw osobowych w literaturze renesansowej.

Literatura okresu renesansu stworzyła kilka wzorców osobowych opisywanych w tzw. dziełach parenetycznych. Przekazywały one w różnej formie wzorcowe portrety przedstawicieli różnych stanów i profesji, np.:

Ziemianin
Postać wzorowego ziemianina zawarł w swym "Żywocie człowieka poczciwego" Mikołaj Rej. Utwór daje obraz idealnego szlachcica - ziemianina, mówi o tym, jakie powinno być jego życie, od urodzenia do późnej starości. Zawiera także wiele rad, pouczeń i wskazówek. Utwór dzieli się na trzy części, ukazujące okresy od narodzin do lat średnich, następnie wiek średni, a wreszcie wiek dojrzały i starość.
Wzorowy ziemianin żyje spokojnie, dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury, dba o harmonię, wypełnianie obowiązków i rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz ma silnie wpojone zasady moralne. Jest spokojny i szczęśliwy, nie boi się śmierci. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu i w zgodzie z naturą. Potrafi podporządkować się rytmowi natury, nie buntuje się przeciwko niej. Umie on znaleźć w życiu "złoty środek", umie zachować umiar. Rej wyraźnie zachęca do prowadzenia takiego właśnie życia: prawego, statecznego, w zgodzie z naturą, wierząc, że może ono dać człowiekowi wiele radości i zadowolenia, a także pozwoli zachować spokój wewnętrzny.

Dworzanin
Wzór idealnego dworzanina odnaleźć można w dziele Łukasza Górnickiego pt.: "Dworzanin polski", stworzonym na wzór jednego z dzieł włoskich. Idealny dworzanin to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony i dbały o swoje maniery. Doskonale zna on sztukę i muzykę, a także znakomicie opanował umiejętność pięknej mowy. Nie może natomiast naśladować obcych wzorców kulturowych i obyczajowych.

Patriota
Ideał patrioty odnaleźć można w wielu dziełach epoki renesansu. Przewijać się on będzie w twórczości ks. Skargi, Frycza Modrzewskiego, a także w utworach Kochanowskiego. Wzorzec ten spełnia człowiek, który stawia dobro ojczyzny ponad swe sprawy osobiste, nie żałujący dla niej trudu, swych dóbr, a często także i życia. Jest oddany dla sprawy państwa, kieruje się jego dobrem. Zwłaszcza Antenor, jeden z bohaterów "Odprawy posłów greckich" stanowić może wzór prawdziwego patrioty. Jest szczery, nieprzekupny, odważny, poważny, rozsądny i nieustępliwy. Do końca pozostaje wierny własnemu krajowi, nie odłącza się od niego, nawet w trudnych okresach.

*Humanista
Istnieje jeszcze jeden wzór postawy w dobie renesansu, lecz próżno szukać go w literaturze. Wzorzec bowiem renesansowego humanisty realizują sami twórcy, tacy jak Kochanowski czy Klemens Janicki. Zwłaszcza należy tu spojrzeć na biografię tego pierwszego. Jego życie stanowi bowiem wzór takiej postawy. Jest wszechstronnie wykształcony, doskonale zna epokę antyku. Jest stoikiem, a także wyznawcą myśli epikurejskiej. Afirmuje świat i życie, zdaje sobie sprawę z wartości własnej twórczości. Czerpie z kultury antycznej i chrześcijańskiej. Stanowi też wzór patrioty, zaangażowanego w sprawy ojczyzny. Często podnosi głos w obronie jej interesów i spraw. Jest bardzo aktywny społecznie, zabiera głos, gdy tylko dostrzega niepokojące zjawiska społeczne. Jego biografia i postępowanie stanowi właśnie doskonały wzór renesansowego humanisty.

5. Obraz wsi i życia wiejskiego w utworach renesansowych.

Obraz wsi i życia wiejskiego jest przedstawiany w literaturze renesansu na dwa sposoby. Pierwsze ujęcie, w formie sielanki ukazuje nam tylko pozytywne cechy takiego trybu życia. Są to spokój, praca na roli, radość z jej plonów i koegzystowanie z naturą. Wyidealizowane obrazy wsi prezentuje nam między innymi : Kochanowski w „Pieśni świętojańskiej o sobótce”, w której to śpiewające kolejno panny opiewają zalety prowincji (np. panna XII : ...Wsi spokojna, wsi wesoła jakiż głos twej chwale zdoła!...) i we fraszkach „Na dom w Czarnolesie” oraz „Na lipę”. Podobnie ukazuje wieś Mikołaj Rej w "Żywocie człowieka poćciwego". Zwraca szczególną uwagę na kontakt z przyrodą, pisze o pożytkach wynikających z gospodarowania na wsi i przyjemności jaką daje spokój. Jest to idylliczna wizja harmonii, ładu, czasu na pracę, która wszystkim daje radość i rozrywkę.
Drugie ujęcie jest dużo bardziej realistyczne. Ukazuje ono panujące na wsi konflikty społeczne, niesprawiedliwość i wyzysk chłopa. Przykładem tu może być znowu utwór Mikołaja Reja pt. „Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem”. Autor opisuje tu sprawy dotykające wieś, a przez nią i całą Polskę. Za pomocą dialogu pomiędzy reprezentantami trzech warstw społecznych (szlachty, chłopstwa i duchowieństwa) krytykuje wszystkie stany rządzące, organizacje państwowe, sądownictwo, sejm i wojsko. Szlachtę obwinia o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność i obojętność wobec ojczyzny, a duchowieństwu zarzuca chciwość, zaniedbanie obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia i zepsucie instytucji Kościoła. Najmniej winny jest wójt (biedny, wystraszony, wyzyskiwany przez obie warstwy), który kwituje dysputę "Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza...". Podobny wątek (wyzysku chłopstwa) zawiera w swym dziele pt. „Żeńcy” Szymon Szymonowic. Utwór piętnuje stosunki społeczne panujące na wsi, przedstawiając ją nie jako arkadię, w której wszyscy z radością rwą się do pracy w polu, ale jako prawdziwą wieś ze starostą poganiającym do pracy przemocą. Zewsząd słychać narzekania i złorzeczenia zamiast pochwały życia, a w miejscu opisów przyrody mamy opisy kar cielesnych wymierzanych chłopom.

6. Patriotyczny charakter literatury czasów odrodzenia (przykłady).

Dla twórców epoki renesansu ojczyzna była sprawą bardzo ważną i wszyscy pisarze świadomi zagrożenia wiszącego nad nią zabierali głos w tej sprawie. Jan Kochanowski robi to kilkakrotnie m.in. w pieśni „O spustoszeniu Podola”(opisując jak Tatarzy napadli na Polskę i uprowadzili 50 tyś. ludzi, pokazuje rozpacz i żal z powodu losu Polaków, nawołuje do obrony kraju przed najeźdźcami, apeluje o męstwo, odwagę, wydanie pieniędzy na obronę, a także przestrzega przed starymi błędami oraz krytykuje nieumiejętność wyciągania wniosków z historii) i we fraszkach (zwłaszcza tych wyśmiewających wady moralne i społeczne Polaków). Jednak najważniejszym patriotycznym dziełem tego poety był dramat pt. „Odprawa posłów greckich”. Utwór, nawiązujący tematycznie do czasów starożytnych, porusza jednak tematykę ogólną, ponadczasową - konfliktu interesu jednostki i państwa oraz odpowiedzialności obywateli za losy kraju. Autor krytykuje brak praworządności i jawne niesprawiedliwości, przekupstwo szlachty (polityków), nie przygotowanie kraju do obrony, nieodpowiedzialność przyszłych obrońców kraju (młodzież), przedkładanie własnego interesu władcy nad interes ogółu oraz demagogię i prywatę posłów. Wyraża również swoją opinię, że wszystkie te rzeczy, które to tak bardzo rozpanoszyły się na polskim dworze mogą stać się przyczyną upadku Rzeczypospolitej. Wyraźnie dostrzec można liczne analogie do wydarzeń politycznych tego okresu : Priam wykazuje zaskakujące podobieństwo do króla Zygmunta Augusta, chwiejnego i słabego, a Rada Królewska obraduje na wzór polskiego Sejmu. Dramat stanowi ostrzeżenie, iż nie przetrwa żadne państwo, w który interesy poszczególnych obywateli będą stawiane ponad dobro ogółu.

Innym renesansowym twórcą-patriotą był Andrzej Frycz Modrzewski. W swoim traktacie "O poprawie Rzeczypospolitej" zawiera wizję prawidłowo funkcjonującego i sprawiedliwego państwa. Według pisarza obyczaje winny być podstawą praworządnego kraju jako dobrowolnej organizacji społecznej powstałej dla zapewnienia członkom spokojnego i szczęśliwego życia. Podejmuje on próbę właściwego ujęcia podejścia do obyczajów, prawa, wojny, kościoła i szkoły zawierając program reform ustrojowych koniecznych do wprowadzenia. Są to m.in.: elekcyjny król o większej władzy wybierany również przez chłopstwo, niedziedziczne urzędy na które awansuje się dzięki umiejętnościom, równość wobec prawa dla wszystkich, kara za mężobójstwo, reforma sądownictwa, zmiany i reformy wewnętrzne w Kościele, uniezależnienie państwa od papiestwa (które reprezentuje obce krajowi interesy), tolerancja wyznaniowa, unowocześnienie programów nauczania i udostępnienie szkół dla wszystkich oraz zwiększenia nakładów na wojskowość.

Traktat Modzrzewskiego jest niewątpliwie największym dziełem politycznym tej epoki, ale nie jedynym. Piotr Skarga w swoich „Kazaniach sejmowych” porusza również słabe punkty Rzeczypospolitej (tzw. 6 chorób Polski) : brak miłości do ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa i niekarność jawnych grzechów. Dalej mówi, że miłość do ojczyzny jest podstawowym obowiązkiem obywatela, a upadek ojczyzny równoważny z klęską jej obywateli. Wśród rodaków powinna być zgoda, bo jej brak może być wykorzystany przez sąsiadów (proroctwo?). Według księdza Skargi niezgodę narodową pogłębiała reformacja, a religia katolicka była jedynym ratunkiem, katalizatorem zjednoczenia (kontrreformacja). Polsce potrzebna była „moralność narodu”. Państwem powinien rządzić król zgodnie ze wskazówkami mądrej rady, bo "złota wolność szlachecka" prowadzi do anarchii. Sprawiedliwe prawa były dla Skargi synonimem wolności, ale nie sprzeciwiał się on podziałowi społeczeństwa na stany.

Jako przykład poety piszącego o sprawach narodowych można by podać jeszcze Mikołaja Reja. W ”Żywocie człowieka poćciwego” przedstawia nam wzorzec postawy prawego obywatela, na którym każdy powinien się wzorować by Polska była lepsza. Nie ten utwór jednak w największym stopniu prezentuje obawy pisarza dotyczące dalszych losów ojczyzny i wizerunku jej obywateli, ale „Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem”. Tutaj Rej opisuje wszelkie nieprawidłowości, jakie dostrzega w ówczesnych stosunkach społecznych na wsi. Są to przede wszystkim wyzysk stanu chłopskiego oraz prywata szlachty i kleru (dokładniejszy opis – pkt.5).

Jak więc widać, polskim twórcom renesansowym nieobce były sprawy dotyczące kraju. Często piętnowali oni dostrzegane wady, równie często wnosili głos o poprawę panujących stosunków społecznych, wyraźnie widzieli zagrożenia, godzące w przyszły los Rzeczypospolitej i doskonale potrafili przewidzieć jej przyszłość. Wiedzieli dokąd będzie zmierzać, jeśli nie uda się wyplenić wad, jakich nabrało polskie społeczeństwo.


7. Styl retoryczny wybranych utworów.

Retoryka jest nauką traktującą o zasadach pięknej wymowy, oratorstwa (krasomówstwa). Styl retoryczny to styl stosowany w przemówieniach, dla wywołania silniejszego wrażenia, wzmocnienia ekspresywności języka, jego obrazowości i emocjonalności. Wśród utworów odrodzeniowych takim stylem napisane są „Kazania sejmowe” Piotra Skargi. Dzieło renesansowego księdza powstało w okresie silnych napięć politycznych w Polsce i dlatego zawiera najwięcej (spośród wszystkich, prawie 200, kazań Skargi) przestróg i wołania o miłość do kraju, o rozsadek oraz obaw przed anarchia i rozpadem Rzeczypospolitej. Do mas należało przemawiać dobitnie dlatego Skarga pokazuje, że zna i doskonale opanował rzemiosło oratorskie (retorykę), która już w starożytności wypracowała liczne sposoby, figury i środki pobudzające rozum, wolę i uczucia słuchaczy, np. :
· pytania retoryczne (zawieszone i nie wymagające oczywistej odpowiedzi),
· ostre przeciwstawienia (antytezy),
· ciągi stopniowanych epitetów lub szeregi współrzędnych członów (często zdań) łączonych tym samym spójnikiem albo kojarzonych bezspójnikowo,
· szyk przestawny (inwersja) wzmagający dramatyzm wypowiedzi,
· sprzęganie (za pośrednictwem jednego członu, np. orzeczenia) kilku, równoważnych wobec siebie gramatycznie, sąsiadujących zdań lub członów zdaniowych
· i inne
Wszystkie te zabiegi, celowo użyte, tworzą przemyślaną konstrukcję, tzw. perswazyjną, mającą przekonać słuchacza do głoszonych prawd.

8. Twórczość Mikołaja Reja jako pisarza humanizmu i reformacji.

Mikołaj Rej urodził się w Żurawnie pod Haliczem. Uczył się w Skalmierzu, we Lwowie i w Krakowie, gdzie w 1518r. zapisał się do akademickiej szkoły średniej, którą po roku porzucił. Braki w wykształceniu nadrabiał samouctwem. W 1531r. osiadł w ziemi chełmskiej pędząc odtąd życie ziemianina. Dzięki swojemu temperamentowi obywatelskiemu i politycznemu brał czynny udział w życiu publicznym, posłując na sejmy i angażując się jako różnowierca w ruchu reformacyjnym. Rej zdradzał początkowo sympatie luterańskie, ale później porzucił je na rzecz kalwinizmu. Był obdarzony wielką energią fizyczną i psychiczną oraz instynktem propagatorsko - dydaktycznym, nade wszystko jednak talentem. Niezwykle płodny pisarsko Rej szybko zyskał uznanie i szacunek oraz przydomek wieszcza Polski. Rodzaj jego talentu i umysłowości był zgoła odmienny niż Kochanowskiego i różnił się od typowego renesansowego humanisty. Również ze swoją pracą literacką obchodził się bez filologicznej pieczołowitości : pisał dużo, pośpiesznie, bez specjalnej samokontroli i ponownych poprawek. Mikołaj Rej pozostawił po sobie ogromny i rozmaity dorobek : wierszowane dialogi, dramaty o charakterze średniowiecznych moralitetów i misteriów („Kupiec”, „Żywot Józefa”), utwory parenetyczne („Żywot człowieka poćciwego”), poemat alegoryczny o poszukiwaniu właściwej drogi życia („Wizerunek własny żywota człowieka poćciwego”), facecjonistykę („Źwierzyniec”, ”Figliki”), prozaiczną parafrazę psalmów („Psałterz Dawidów”), wielki zbiór kazań przeznaczonych na domowy użytek („Postylla”).

9. Jan Kochanowski poeta doctus.

Poeta doctus znaczy tyle samo co poeta uczony. Ten rodzaj poety cechuje się m.in.: głodem wiedzy, satysfakcją i radością z nauki, szacunkiem dla innych ludzi, wiarą w moc twórczą, czcią dla dokonań antycznych twórców, humanistycznym uwielbieniem istoty ludzkiej oraz poczuciem własnej indywidualności. W epoce renesansu bardzo cenionym przymiotem artystów (szczególnie piszących) była także znajomość języków starożytnych, takich jak łacina, greka i hebrajski. Jan Kochanowski zetknął się z humanistycznie ukierunkowanymi studiami tych języków jeszcze w trakcie nauki w Krakowie. Tutaj zapoznał się też z zaleceniami filologicznymi Erazma z Rotterdamu, a także przyswajał sobie dzieła rodzimych twórców : Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Klemensa Janickiego i Mikołaja Reja. Pobyt na uniwersytecie w Królewcu (1555/56) uczulił Kochanowskiego na sprawy religijne, ale nie zmienił go w innowiercę, a tym bardziej w zagorzałego zwolennika któregokolwiek z wyznań, co było by sprzeczne z postawą chrześcijańskiego humanisty. Studia w Padwie (1558/59) umożliwiły pisarzowi zdobycie dużej erudycji i wiedzy z literatury antycznej, zwłaszcza greckiej. Będąc na dworze królewskim zyskał doskonałą znajomość realiów państwowych i idei polityczno - prawno - religijnych, dyskutował w gorącej atmosferze polemik wyznaniowych, sporów o kształt oraz obronność państwa i walk o egzekucję dóbr. To wszystko świadczy o obyciu w świecie, i znajomości zasad nim rządzących, a co za tym idzie doświadczeniu życiowym poety uczonego, jakim bez wątpienia był Jan Kochanowski.

10. Żart i refleksja we „Fraszkach” Jana Kochanowskiego.

Fraszka jest odmianą epigramatu. To drobny utwór poetycki pisany wierszem, często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle. Nazwę gatunkową wprowadził z włoskiego ("frasca" - drobiazg, głupstewko) Jan Kochanowski, który swoimi "Fraszkami" ustalił obowiązujący wzór stylistyczny. Pierwowzór fraszek w literaturze polskiej dał Mikołaj Rej w "Figlikach". Kochanowski pisał fraszki przez całe życie. W ciągu całej z górą dwudziestoletniej działalności poety powstało ich ponad trzysta. Na krótko przed śmiercią, w 1584 roku, autor wydał je w Krakowie w drukarni Łazarzowej, a o ich popularności może świadczyć fakt, iż wkrótce pojawiły się nowe wydania. W tych utworach zawarta jest pełna renesansowa wizja świata zaobserwowanego przez tak doskonałego badacza otoczenia jakim był Kochanowski. Dostrzega on swoistą jakość każdego przedmiotu, zdarzenia i człowieka. Jest to świat ukazany od strony tych jego wszechstronnych cech i wartości, do których poeta - przedstawiciel swej epoki i prądu – musi mieć określony stosunek, które często ceni najwyżej, i które opisując unieśmiertelnia.

Liczne fraszki Kochanowskiego charakteryzuje różnorodność :
- tematu (portreciki znajomych, zdarzenia, scenki obyczajowe, rozważania filozoficzne, ironiczne refleksje, rozważania na temat własnej twórczości),
- tonu (żartobliwe, humorystyczne, satyryczne, frywolne obok bardzo poważnych) i
- długości (od dwuwierszowych do kilkudziesięciowersowych)
oraz skłonność do :
- zwięzłości (zbliżenie do epigramatu),
- wyraźnego wskazywanie zasadniczej myśli (pointa) i
- konsekwencji rytmicznej (rymy parzyste aa bb cc, półtora zgłoskowe, żeńskie).

Fraszki ze względu na tematykę możemy podzielić na dwie zasadnicze grupy :
- refleksyjne(filozoficzne), np. „Na swoje księgi”, „Do fraszek”, „O żywocie ludzkim”, „Ku muzom”, ”Na fraszki”, „Na lipę”, ”Na dom w Czarnolesie”, „Na zdrowie” i
- żartobliwe, np. „Raki”, „O doktorze Hiszpanie”.

Żart i refleksja odegrały dużą rolę w twórczości Kochanowskiego, urozmaiciły jego utwory i dały inne spojrzenie na świat. Ponad trzysta fraszek o różnorodnej tematyce na przemian doprowadza czytelnika do śmiechu lub skłania do przemyśleń. Dzięki umiejętności operowania słowami, poeta świetnie potrafi stworzyć komiczny obrazek lub ujmującą scenkę.

11. Idee i artyzm „Pieśni” Jana Kochanowskiego.

Pieśń to najstarszy i najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej, związany genetycznie z muzyką. W tradycji antycznej poezja występowała jako składnik zbiorowych obrzędów, a średniowiecze ukazuje jej ścisły związek z muzyką (trubadurzy). Już w starożytności pieśń ukształtowała się jako samodzielna forma literacka (Horacy "Carmina") i do tej tradycji nawiązywali poeci czasów nowożytnych, np. Jan Kochanowski. W toku ewolucji gatunku wykształciły się różne odmiany pieśni wyrosłe na gruncie określonych sytuacji, np.: pieśń pożegnalna, miłosna, powitalna, pochwalna, żałobna, lamentacyjna, pieśń apelu, patriotyczna czy filozoficzno-refleksyjna. Kochanowski również w tym gatunku, pozbawiony rodzimych poprzedników stał się odkrywczy i znalazł wielu naśladowców. Przejmując podstawowe wzorce, często je przekształcając i mieszając, przez całe życie stworzył ogromny zbiór utworów. Zaproponował też odbiór pieśni jako utworu literackiego (a nie tylko muzycznego - do śpiewania), mimo że tradycja pieśni śpiewanej do wtóru melodii była mu znana i w widoczny sposób do niej nawiązywał (budowa wierszy umożliwiająca wykonanie wokalne).

Możliwości podsuwane przez poetykę pieśni wykorzystał Kochanowski konstruując wypowiedzi ujawniające jego wyrazistą, osobową odrębność. Było to zgodne z renesansowym duchem indywidualizmu i skojarzone z humanistycznym przekonaniem o wyjątkowości jednostki obdarzonej poetyckim talentem. Ten dar naznaczał wybrańca, stawiał go ponad tłumem (motyw przejęty za Horacym) i dawał mu niemal boską moc tworzenia, powoływania słowem nowych światów, poruszania natury (jak Orfeusz), wstrząsania sumieniami (jak Dawid). Talent wreszcie zapewniał poecie wieczną pamięć potomnych – sławę nieśmiertelną.

Pieśni Kochanowskiego poruszają różną tematyką : od biesiadnej (w której poeta propaguje życie zgodne z horacjańską zasadą „Carpe diem” - chwytaj dzień, np.: „Pieśń Świętojańska o Sobótce”), poprzez pochwalną (religijne lub głoszące chwałę świeckich bohaterów, np.: Pieśń XXV : „Czego chcesz od nas Panie”) po miłosną i filozoficzno-refleksyjną, np.: Pieśń IX : „Chcemy być sobie radzi” (w tym również patriotyczną, np.: Pieśń V : „Pieśń o spustoszeniu Podola”).

Budowę pieśni charakteryzuje:
. stroficzność z powtarzającym się układem wersów w zwrotce (najlepiej czterowersowa, równosylabiczna strofa typu aabb),
. wyraźna rytmizacja,
. paralelizm leksykalny i składniowy,
. prosta organizacja syntaktyczna

12. Kryzys światopoglądu humanistycznego w „Trenach”.

„Treny” są nie tylko wyrazem ojcowskiego bólu, są także traktatem filozoficznym. Najdziwniejsze i zaskakujące staje się to, że poeta, który dotąd w „Pieśniach” i we fraszkach głosił pochwałę życia, pochwałę człowieka jako istoty wspanialej, nakazywał spokój, wyznawał stoickie zasady, renesansowy postulat harmonii i równowagi życiowej - tworzy dzieło, które w dużej mierze jest zaprzeczeniem tych ideałów, załamaniem całego renesansowego poglądu. Okazuje się, ze człowiek dotknięty nieszczęściem nie znajduje odpowiedzi ani ukojenia w filozofii, jest bezradny. Poeta przeżywa kryzys światopoglądowy prowadzący aż do gniewnego buntu, do przekonania o cnocie nie nagradzanej i klęsce nie zawinionej. Kochanowski w „Trenie IX” pisze o sobie, zwracając się do „Mądrości”:

„Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje
Na tym strawił, żebych ujrzał progi twoje!
Terazem nagle ze stopniow ostatnich zrzucony
I miedzy insze, jeden z wielu policzony.”

Fragment ten dowodzi, ze nie tylko ojciec tęskniący za córką pisze treny, lecz że wypowiada się tu filozof, myśliciel którego system zasad i wartości rozsypał się w proch. W tym sensie „Treny” są traktatem filozoficznym - analizą własnych uczuć i poglądów, rozrachunkiem z dotychczasowymi przekonaniami, z uprzednią wiarą w sens i mądry ład życia, cnoty, stoickiej niewzruszalności wobec osobistego nieszczęścia, obrazem kryzysu światopoglądowego - kryzysu, który niesie zwątpienie w Boga i ład świata. Dopiero w końcu cyklu powraca spokój: „Ludzkie przygody, ludzkie noś” - mówiła matka poety - znoś po człowieczemu to , co los człowiekowi zgotował.

13. Problem państwa i narodu w pisarstwie A. F. Modrzewskiego.

Andrzej Frycz Modrzewski studiował na wydziale sztuk Akademii Krakowskiej i w protestanckiej Wittenberdze (od 1531r.). W Niemczech poznał wybitnych reformatorów, Marcina Lutra i Filipa Melanchtona. Z czasem dzięki wielu podróżom znacznie poszerzył krąg znajomych sobie osobistości, a sam zaczął zdradzać sympatie ariańskie. Papież Paweł IV umieścił jego dzieła na indeksie (spisie ksiąg zakazanych), ale od prześladowań i kościelnych represji ratował go specjalny królewski mandat.
Modrzewski jako renesansowy humanista ogromną część swojej twórczości poświęcił ojczyźnie, a dokładnie prawidłowemu jej funkcjonowaniu. Największym jego dziełem tego typu był traktat pt. „O poprawie Rzeczypospolitej” ukazujący kulturę polityczną i obywatelską autora oraz pewne kierunki jego propozycji i rozwiązań. Frycz wyznaje zasadę pierwotnej dobroci ludzkiej natury (podobnie jak Erazm z Rotterdamu, a odwrotnie do Machiavellego), którą trzeba udoskonalać rozumnym ćwiczeniem, wiarą i karnością wobec przykazań boskich. Wierny swym przekonaniom Modrzewski stworzył optymistyczną, lecz nie utopijną wizję państwa. Nakreślił ją wychodząc z konkretnych obserwacji nad konkretną znaną mu Rzeczpospolitą, nie najlepszą, ale - jego zdaniem – możliwą do zreformowania. Skuteczność działań i sprawne funkcjonowanie państwa zapewniałyby surowe i prężne rządy władzy kontrolującej tak istotne dziedziny, jak szkolnictwo, wychowanie, pieczę nad chłopami, instytucje opiekuńczo-charytatywne (problemy bezdomnych, włóczęgostwa, próżniactwa), obyczajowość, itp. Obyczaje miały być umiarkowane samowiedzą i mądrością. Zdaniem Frycza rozumne poznanie tego co dobre i uczciwe gwarantuje dobre obyczaje, złe zaś są tylko prostym wynikiem niewiedzy. Etyka i rozum są dla niego nierozłączne, i również w aspekcie etyki Modrzewski rozpatrywał formy rządu, prawo sprawowania władzy przyznając najlepszym. W poszukiwaniu możliwie doskonałej formuły państwa autor sięgnął zarówno do Biblii jak i do starożytnych filozofów (Platon, Cycero). Miały to być harmonijnie zespolone rządy „prawie jednego człowieka” wspomaganego przez nieliczną grupę najlepszych, wybranych przedstawicieli współrządzącej większości (tj. ludu). Poczucie sprawiedliwości uzasadnione odgórnymi prawami (wszyscy ludzie równi) i płynące stąd przekonanie o wartości jednostki ludzkiej, stanów i narodów, stanowiło podstawę pacyfizmu Modrzewskiego i jego troski o obronność kraju. W sferze życia duchowego pisarz doceniał wielką moralną wartość religii, ale zalecał rozwagę i rozwiązywanie sporów teologicznych przez sobór (składający się z duchownych i świeckich reprezentujących całą powszechność chrześcijańską). I właśnie ta idea, początkującego ekumenizmu (powszechnej zgody wyznań), ściągnęła gniew Kościoła na głowę autora.

14. Topos Matki – Ojczyzny w „Kazaniach sejmowych” Piotra Skargi.

„Kazania sejmowe” księdza Piotra Skargi są utworem opisującym trudną sytuację polityczną Polski za życia duchownego. Ponieważ zostały napisane jako kazania do sejmu (zwyczaj staropolski nakazywał, by obrady sejmu rozpoczynały się od mszy, na której kapłan królewski wygłaszał kazanie, a od 1588 roku nadwornym kaznodzieją był Piotr Skarga) to ich zadaniem było trafienie do głów szlachty posłującej na sejm. Zawierały więc wiele środków retorycznych (patrz pkt.7) i innych trików mających na celu wywołanie silniejszego wrażenia i pozostawienie trwałego efektu wśród słuchaczy. Jednym z nich jest motyw (topos) Matki – Ojczyzny przedstawiony w „Kazaniu wtórym” podczas wyliczania chorób Rzeczypospolitej. Autor porównuje Polskę do rodzicielki, którą należy miłować i czcić za to, że swoje dzieci (Polaków) „...urodziła, wychowała, nadała i wyniosła”. Przedstawia ją jako niewinną niedoli swego potomstwa, które samo nie chce jej „słuchać”, a jej dobroci i boskich darów źle używa. Tak ganiąc szlachtę polską chciał Skarga zmusić ją do zmiany stanowiska, żeby zamiast samowoli, próżności i dbania jedynie o swoje dobro zainteresowała się także losami kraju. Niestety nigdy nie doszło do przeczytania „Kazań sejmowych” przed obradami parlamentu, gdyż sejm na który były przygotowane został zerwany, a sam ich autor w nim nie uczestniczył.

16. Teatr elżbietański a teatr antyczny.

Nazwa teatru elżbietańskiego pochodzi od nazwy okresu za panowania Elżbiety I, królowej Anglii. Teatr renesansowy sprzeciwiał się klasycznym regułom teatru antycznego : łamał zasadę trzech jedności: czasu, miejsca i akcji, dopuszczał umowność inscenizacyjną i nie stosował się do wymagań tzw. "decorum", czyli stosowności, wprowadzając do tragedii (która była gatunkiem wysokim) także osoby „niskie” i styl często graniczący z komicznym lub farsowym. Pomieszane były kategorie estetyczne, np. tragizm z liryzmem, a bohaterów cechowała zmienność, łatwość popadania w skrajne emocjonalne stany. Przedstawienia odbywały się w pałacach wielkich panów, dostępnych dla niewielkiego grona publiczności. W pałacach przedstawienia odbywały się w dużej odpowiednio przygotowanej komnacie, natomiast przedstawienia z biletami odbywały się pod gołym niebem na dziedzińcach oberż, zazwyczaj w porze popołudniowej. Wznoszono specjalne drewniane budynki teatralne, które nie miały dachu i przypominały dziedziniec domu zajezdnego (bardzo często teatry były wędrowne). Scena była platformą wychodzącą na przód pomiędzy widzów. Nie było dekoracji lub były bardzo skromne np. drzewo wyobrażało las. Brakowało w teatrze elżbietańskim efektów świetlnych, toteż aktorzy musieli informować widzów o jakiej porze rozgrywa się dana scena. Role kobiece grali tu, tak jak w Grecji, mężczyźni. Renesansowi twórcy dramatów odstąpili jednak od starożytnej zasady według której na scenie mogło przebywać jednocześnie najwyżej trzech aktorów (np.: u Szekspira sceny batalistyczne).