Budowa podłoża mezozoicznego w regionie podłódzkim

Budowa podłoża mezozoicznego w regionie łódzkim.
1. Podział geologiczny Polski na tle Europy
1.1. Główne struktury geologiczne Europy
W Europie wyróżnia się 6 głównych jednostek tektonicznych o różnym rozwoju i budowie geologicznej. Należą do nich: 1) prekambryjska platforma wschodnioeuropejska, 2) kaledonidy północnej i północno-zachodniej Europy, 3) platforma paleozoiczna zachodniej i środkowej Europy, w obrębie której spod pokrywy osadowej na powierzchnię wynurzają się struktury hercyńskie, a częściowo i kaledońskie, 4) paleozoiczna platforma scytyjska na południowym wschodzie, 5) struktura hercyńska Uralu, 6) strefa fałdowań alpejskich na południu kontynentu.
Ad.1) Prekambryjska platforma wschodnioeuropejska obejmuje wschodnią i północno-wschodnią Europę. Jest to najstarsza część Europy, uformowana w neoprotorozoiku. Skały prekambryjskie tego regionu wchodzące w skład jego fundamentu krystalicznego, występują na powierzchni w obrębie tarcz bałtyckiej i ukraińskiej; na pozostałym obszarze leżą na różnej głębokości pod przykryciem skał młodszych. Najstarsze skały fundamentu odsłaniają się na tarczy bałtyckiej. Powstanie tych skał ocenia się na ok. 3,8-3,2 mld lat temu. W większości fundament krystaliczny platformy składa się ze skał protorozoiku, o wieku 2,5-1,7 mld. W mezozoiku i trzeciorzędzie obszar platformy był kilkakrotnie zalewany przez płytkie morza, które pozostawiły po sobie osady węglanowe i ilasto-piaszczyste. Najgrubsze osady mezozoiku i trzeciorzędu powstawały w południowej części platformy. Plejstoceńskie zlodowacenia pozostawiły w północnej części platformy osady lodowcowe i wodnolodowcowe, osiągające lokalnie kilkaset metrów miąższości, zaś w południowo-zachodniej części platformy – pokrywy lessowe.
Ad 2.) Kaledonidy północnej i północno-zachodniej Europy, które powstały w wyniku likwidacji oceanu Japetus , występują na obszarze Norwegii i częściowo Szwecji (Góry Skandynawskie) oraz Szkocji i północnej Irlandii, a także na Spitsbergenie i Grenlandii. Zbudowane są one przeważnie z utworów fliszowych (piaskowce, mułowce, łupki ilaste) i węglanowych oraz skał wulkanicznych., silnie sfałdowanych w różnych fazach orogenezy kaledońskiej. Kaledońskie pasmo fałdowe ma budowę wachlarzowatą. Powstały liczne płaszczowiny nasunięte ku południowemu wschodowi na skraj platformy wschodnioeuropejskiej. Jedynie kalonidy szkockie nasunięte są ku północnemu zachodowi. W skład płaszczowin weszły również skały fundamentu krystalicznego brzeżnych stref platformy wschodnioeuropejskiej.

Struktury kaledońskie występują również w podłożu platformy paleozoicznej Europy Zachodniej i Środkowej, ciągnąc się od Morza Północnego poprzez Belgię, Niż Niemiecko-Polski (wzdłuż zachodniej krawędzi platformy wschodnioeuropejskiej) i sięgając po Góry Świętokrzyskie i północno-wschodnie obrzeżenie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Są one niemal w całości przykryte osadami młodszymi.
Ad 3.) Paleozoiczna platforma Europy Zachodniej i Środkowej – składa się ze wspomnianych struktury kaledońskich oraz ze struktur waryscyjskich (hercyńskich) zachodniej Europy. Znaczna część hercyńskiej strefy fałdowej jest przykryta młodszymi osadami permsko-mezozoicznymi i kenozoicznymi. Na powierzchni struktury hercyńskie odsłaniają się w postaci izolowanych masywów, między innymi w Górach Świętokrzyskich. Są one zbudowane głównie z utworów proterozoiku i paleozoiku (różnorodne skały węglanowe i okruchowe), sfałdowanych definitywnie w kilku fazach orogenezy hercyńskiej, głównie w karbonie.
Ad 5.) Struktura hercyńska Uralu, wraz ze sfałdowanymi skałami podłoża paleozoicznej platformy zachodniosyberyjskiej, powstała ostatecznie w permie, w wyniku sfałdowania osadów nagromadzonych w Oceanie Uralskim. Ural jest wielkim antyklinorium. Jego strefę osiową budują silnie sfałdowane i zmetamorfizowane skały proterozoiczne i staropaleozoiczne. Część wschodnią tworzą grube, głębokomorskie osady syluru (paleozoik) i młodszego paleozoiku i skały wulkaniczne, sfałdowane, częściowo zmetamorfizowane i poprzebijane intruzjami . W strefie zachodniej dominują płytkomorskie, przeważnie węglanowe osady paleozoiku nasunięte na platformę wschodnioeuropejską. Struktury hercyńskie zostały zrównane w jurze, a w późnej kredzie i w oligocenie zalane płytkim morzem. Ruchy młodotrzeciorzędowe wzdłuż odmłodzonych, starych uskoków wypiętrzyły obszar, a późniejsza erozja odsłoniła struktury hercyńskie.
Ad 4.) Platformę scytyjską tworzą płytkomorskie osady mezozoiku i kenozoiku na zrównanych strukturach hercyńskich na południowo-wschodnim obrzeżeniu platformy wschodnioeuropejskiej, gdzie w karbonie i permie zachodziły niezbyt intensywne ruchy hercyńskie.
Ad 6.) Strefa fałdowań alpejskich obejmuje całą południową Europę, łącząc się z Atlasem w Afryce północnej i alpejskimi łańcuchami Azji. W strukturze alpidów Europy wyróżnia się trzy główne gałęzie. Zachodnią gałąź stanowią Atlas, Góry Betyckie, Sycylia i Apeniny. Gałąź północną tworzą łuki Alp, Karpat, Stara Płanina, Góry Pontyjskie i Mały Kaukaz. Od tej gałęzi odchodzą dwie odnogi: na zachodzie Pireneje, a na wschodzie Kaukaz i Góry Krymskie. Trzecią gałąź stanowią Dynarydy, Pindos i góry południowej części Azji Mniejszej.
W strefie zewnętrznej alpidów dominują skały osadowe, w strefie wewnętrznej zaś – skały metamorficzne i magmowe. Do strefy zewnętrznej należą Pireneje, helwecka strefa Alp, Karpaty, Stara Płanina, Góry Krymskie, Kaukaz.
W strefie wewnętrznej występują silnie sfałdowane i zmetamorfizowane skały mezozoiczne (głównie łupki lśniące i ofiolity); w jej skład wchodzi strefa penińska Alp, Góry Apuseni, Góry Dynarskie i Pindos.

Alpidy Europy powstały w kilku fazach. Najsilniejsze ruchy, z którymi są związane metamorfizm i magmatyzm , przypadają na późną kredę i trzeciorzęd. Generalne wydźwignięcie europejskich alpidów nastąpiło u schyłku miocenu, w pliocenie i trwa do dziś.
1.2. Pozycja Polski na tle jednostek tektonicznych Europy
Polska leży na styku trzech głównych struktur tektonicznych Europy: prekambryjska platforma wschodnioeuropejska, młoda platforma paleozoiczna Europy Zachodniej i Środkowej oraz strefa fałdowań alpejskich Europy południowej, z bardzo dobrze rozwiniętym zapadliskiem przedgórskim.
1.3. Granica między Europą Wschodnią a Zachodnią w podziale geologicznym
Poglądy na temat przebiegu zachodniej granicy platformy wschodnioeuropejskiej są rozbieżne. Wynika to z jeszcze słabej znajomości skał podłoża, na którym spoczywają osady paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku, jak również z różnej intensywności paleozoicznych ruchów tektonicznych, zachodzących na różnych fragmentach obecnego zachodniego przedpola platformy wschodnioeuropejskiej.

Niezależnie od istniejących różnic w poglądach na zasięg platformy wschodnioeuropejskiej w kierunku zachodnim, większość uczonych jest przekonana, że zachodnie przedpole platformy wschodnioeuropejskiej należy uznać za strefę paleozoicznej kolizji prekambryjskiego kratonu wschodnioeuropejskiego z mikrokontynentami – Awalonią, Barrandienem i Armoryką, które oderwały się wcześniej od leżącej na południu Gondawy. Ta strefa kontaktu, ciągnąca się około 2000 km od Wysp Brytyjskich do Morza Czarnego nosi nazwę szwu transeuropejskiego.
Za wschodnią granicę szwu transeuropejskiego można uznać biegnącą przez obszar Polski strefę Teisseyre’a-Tornquista, na której w sposób drastyczny zmieniają się własności fizyczne skorupy ziemskiej. Na wschód od tej strefy, w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej, skorupa ziemska ma miąższość 45-50 km, natomiast na zachód od niej – w obrębie młodej platformy paleozoicznej, miąższość skorupy wynosi około 30 km.
Wyniki głębokich sondowań sejsmicznych na obszarze Polski świadczą o bardzo złożonej strukturze skorupy ziemskiej, która jest podzielona na wiele bloków o różnej miąższości. Maksymalne miąższości skorupy ziemskiej, przekraczające 50 km, notowane są w strefie T-T. Sondowania wykazały również, że fizyczne cechy tych bloków są różne, co jest odzwierciedleniem różnic ich budowy geologicznej.
Na zachód od strefy T-T zachodziły w starszym lub młodszym paleozoiku mniej lub bardziej intensywne ruchy tektoniczne, które wywołały deformacje fałdowe. Na sfałdowanych skałach starszego lub młodszego paleozoiku spoczywają płasko osady, począwszy od dewonu dolnego lub od permu. Sfałdowane skały paleozoiku (i starsze) tworzą podłoże, leżące zaś na nich osady niesfałdowane stanowią pokrywę młodej platformy. W tym ujęciu można przyjąć, że strefa T-T jest granicą między prekambryjską platformą wschodnioeuropejską a paleozoiczną platformą zachodniej i środkowej Europy, których pokrywa osadowa zazębia się ze sobą, a od permu powstawała w obrębie jednego basenu sedymentacyjnego.
2. Podział Polski na jednostki geologiczne
W obrębie obszaru Polski można wyróżnić kilkanaście głównych, nałożonych na siebie jednostek tektonicznych różnego wieku:
· Jednostki prekambryjskie: platforma wschdnioeuropejska,
· Jednostki paleozoiczne: blok dolnośląski (będący odsłoniętym na powierzchni fragmentem orogenu sudeckiego), struktura śląsko-morawska, blok górnośląski (będący waryscyjskim zapadliskiem przedgórskim), trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich (będący fragmentem odsłoniętego na powierzchni przedpola orogenu waryscyjskiego), antyklinorium dolnego Sanu (będące fragmentem przedpola orogenu waryscyjskiego, przykrytym osadami zapadliska przedkarpackiego),
· Jednostki laramijskie: niecka brzeżna, wał środkowopolski, niecka szczecińsko-łódzko-miechowska, monoklina przedsudecka i śląsko-krakowska,
· Jednostki alpejskie: Karpaty, zapadlisko przedkarpackie.
Każda z tych jednostek pierwszego rzędu dzieli się na jednostki niższego rzędu Podział ten umożliwia pełniejszą charakterystykę, która musi zawierać elementy: litostratygrafię, tektonikę, charakterystykę magmatyzmu i charakterystykę procesów metamorficznych. Region łódzki zawiera się we wszystkich jednostkach laramijskich.
2.1. Geneza i ogólna charakterystyka pokrywy mezozoicznej środkowej Polski
Jednostki mezozoiczne występują w zasadzie na całym terenie Polski z wyjątkiem Górnego Śląska oraz Karpat. Są to:
- Pokrywa mezozoiczna Polski północno-wschodniej,
- Niecka brzeżna składająca się z niecek: pomorskiej, warszawskiej i lubelskiej,
- Wał środkowopolski dzielący się na wał pomorski, kujawski, kutnowski, zrąb świętokrzyski i zrąb dolnego Sanu,
- Niecki: szczecińska, łódzka i miechowska,
- Monokliny: przedsudecka i krakowsko-częstochowska.
Granice jednostek w większości przypadków są umowne.
Struktury geologiczne środkowej i północnej Polski zbudowane ze skał permu i mezozoiku powstały na miejscu rozległego basenu środkowopolskiego. Basen ten utworzył się po orogenezie waryscyjskiej w permie dolnym, zaś jednostki mezozoiczne zostały ostatecznie uformowane z końcem kredy w czasie fazy laramijskiej. Basen środkowopolski nazywany jest też bruzdą środkowoeuropejską. Sedymentację basenu poprzedziła aktywność magmowa, zwłaszcza wulkaniczna, których największe pokrywy (z dolnego permu) występują w zachodniej Polsce, w Sudetach i na terenie monokliny przedsudeckiej. Słabiej wulkanizm przejawiał się na terenach monokliny krakowsko-częstochowskiej oraz w Polsce północno-wschodniej. W zachodniej Polsce skały wulkaniczne osiągają miąższość kilkuset metrów. Główne typy skał to: porfiry, rydity, trachyandezyty, bazalty oraz ignimbryty. Skały wulkanogeniczne są przeławicowane piaskami i zlepieńcami terygenicznymi sedymentacji rzecznej, eolicznej lub limnicznej.

W permie dolnym utworzył się na terenie Polski duży basen o zróżnicowanych warunkach sedymentacyjnych. W środkowej Polsce w płytkich jeziorach śródlądowych osadziły się mułowce, iłowce brunatne o poziomej laminacji z wtrąceniami anhydrytu. W brzeżnych częściach basenu, na południowym zachodzie i północnym wschodzie oraz południu powstały zlepieńce i piaskowce skośne warstwowane. Osady te mają cechy utworów powstałych przy udziale wysokoenergetycznych strumieni. Na obszarach odsłoniętych odbywał się transport eoliczny piasków drobnoziarnistych tworzących dziś ławice do 1 metra miąższości, skośnie warstwowane.

Z początkiem cechsztynu (perm górny) nastąpiła transgresja morska, która objęła znaczną część środkowej Polski, pozostawiając odsłonięte okresowo półwyspy - obręb mazurski i część południowopolską, obejmującą tereny wyżyn środkowopolskich i częściowo Sudety. W czasie całego cechsztynu akumulacja zachodziła w środowisku płytkiego morza, w którym osadzały się utwory: zlepieńce, piaskowce, iłowce, wapienie i dolomity, a przede wszystkim dominujące osady chemiczne facji chlorkowo-sodowej i siarczanowej.

Dalsza sedymentacja w bruździe środkowoeuropejskiej rozwijała się w mezozoiku w zmiennych warunkach lądowych lub morza epikontynentalnego. Tworzył się zróżnicowane osady od zlepieńców do iłowców, a także wapienie i dolomity. W tworzeniu się skał duży był udział świata organicznego. Tworzyły się m.in. rafy koralowe i kreda pisząca.

Cały kompleks permsko-mezozoiczny środkowej Polski ma miąższość sięgającą miejscami do 10 000 metrów. Od początku permu do końca kredy dolnej te same obszary z różnym nasileniem podlegały stale obniżaniu lub podnoszeniu. Doprowadziło to w konsekwencji do nagromadzenia dużych ilości osadów w centrum basenu na obszarze Kujaw i zachodniego Pomorza, a dużo mniejszych ilości na pozostałym terenie. Zasadnicza zmiana nastąpiła dopiero w kredzie górnej, kiedy doszło do ruchów tektonicznych i doprowadziło do powstania dzisiejszych jednostek mezozoicznych z położonym centralnie wałem środkowopolskim. Pod względem miąższości osadów mezozoicznych można zauważyć trójdzielność obszaru Polski:
- Polska północno-wschodnia – pokrywa osadowa osiąga od kilkuset do ok. 1500 m miąższości, w osadach duży udział materiału klastycznego pochodzącego z północy i wschodu,
- Polska środkowa i północno-zachodnia – maksymalna miąższość osadów wynosi ponad 9000 m, największy udział osadów morskich,
- Polska południowo-zachodnia – średnia miąższość osadów to ok. 3000 m.

3. Jednostki laramijskie regionu łódzkiego
3.1. Niecka warszawska (niecka brzeżna)
Niecka warszawska to środkowy odcinek niecki brzeżnej, znajdujący się między uskokami Nowe Miasto – Grójec, wzdłuż którego graniczy z niecką lubelską a Czarnków – Tuchola – Brodnica, wzdłuż którego sąsiaduje z niecką pomorską na północy. Północno-wschodnią jej granicę stanowią liczne uskoki i rowy pomiędzy Mławą a Garwolinem. Niecka jest podzielona na dwa bloki przez równoleżnikowy uskok Włocławek – Płońsk.

Miąższość skał kredy górnej jest tu największa w całej niecce brzeżnej, sięga miejscami do 1200 m (dla porównania w niecce pomorskiej 600-800 m), obszar ma też najbardziej kompletny profil osadów permsko-mezozoicznych.

Struktura niecki warszawskiej jest asymetryczna. Nachylenie warstw południowo-zachodniego skrzydła wynosi 5-10o, w skrzydle wschodnim skały leżą prawie poziomo. Oś depresji biegnie od okolic Lipna na północy przez Wyszogród w kierunku Warki na południu i znajduje się w brzeżnej strefie zasięgu tektoniki salinarnej.

Podłoże niecki warszawskiej stanowi zachodnia część obniżenia podlaskiego, na którego obszarze w cechsztynie powstała zatoka podlaska. Osadziły się tu znacznej miąższości utwory salinarne. W niecce warszawskiej znane są liczne przejawy tektoniki halokinetycznej słabo rozwinięte w innych częściach niecki brzeżnej. Poduszki solne występują w jądrach większości antyklin . Struktury solne występują tylko w zachodniej części niecki.

Większość dyslokacji wgłębnych wykrytych badaniami geofizycznymi ma kierunki NW-SE, równolegle do osi niecki. Liczne są jednak również głębokie uskoki równoleżnikowe, które będąc aktywne synsedymentacyjnie wpływały na zmiany miąższości skał mezozoicznych. Niektóre ze struktur solnych, np. w okolicach Kamionek i Płońska znajdują się na przecięciu uskoków wymienionych dwóch zespołów.

Tereny niecki warszawskiej po ruchach laramijskich i po erozji stały się ponownie obszarem akumulacji. W trzeciorzędzie w środkowej Polsce powstała rozległa depresja z centrum w okolicach Warszawy sięgająca poza granice niecki warszawskiej – jest to niecka mazowiecka wypełniona detrytycznymi osadami od eocenu po pliocen.

3.2. Niecka mogileńsko-łódzka (niecka szczecińsko-łódzko-miechowska)
Niecka Mogileńsko-Łódzka składa się z dwóch mniejszych elementów: szerszej niecki mogileńskiej na północy i niecki łódzkiej na południu, która jest węższa i wydłużona. Jej oś biegnie równolegle do osi wału kutnowskiego. Niecka jest strukturą asymetryczną, której skrzydło północno-wschodnie, sąsiadujące z wałem środkowopolskim, jest znacznie bardziej strome od skrzydła południowo-zachodniej.

Budowa niecki mogileńsko-łódzkiej jest złożona, co wiąże się przede wszystkim z tektoniką solną. Występują tu struktury solne przebijające lub wypiętrzające osady kredy: Łękińska, Szamotuł, Mogilna, Damasławska, Rogożna, Wapna i in. Ruch soli wpływał na sedymentację zarówno osadów jurajskich jak i kredowych. Powodował powstawanie okresowych wysp, był przyczyną denudacji i przerw w sedymentacji a także wpływał na zmiany facjalne, szczególnie w kredzie.

Przez obszar niecki mogileńsko-łódzkiej przebiegała oś maksymalnej subsydencji w basenie późnokredowym Polski pozakarpackiej. Dlatego też osady kredy górnej mają tu maksymalną miąższość, osiągającą w rejonie Koła 2600 metrów i ok. 3000 m w okolicy Turka. Pod nimi występują osady jury, triasu i permu. Przypuszcza się, że osady czerwonego spągowca przykrywają sfałdowane skały paleozoiczne.

Sedymentacja w późnym permie i mezozoiku przebiegała w zróżnicowanych warunkach. We wczesnej i środkowej jurze w obszarze południowej części niecki znajdował się garb wielkopolski, z wyraźnie zredukowaną miąższością osadów, na którym sedymentacja była powolniejsza i przeplatana okresami całkowitych wynurzeń i erozji. Później warunki sedymentacji wyrównały się a inwersja późnokredowa spowodowała, że obszar dawnego wału stał się fragmentem niecki.

Historia garbu wielkopolskiego w jurze została zbadana na podstawie analizy miąższości osadów. W liasie dolnym garb wielkopolski był już wydźwignięty w stosunku do sąsiadującej z nim bruzdy kujawskiej. Ruch wznoszący z końcem jury dolnej spowodował również erozję znacznej części liasu górnego. Później transgresja objęła cały obszar garbu ale miąższości osadów są tu mniejsze niż w bruździe kujawskiej. Wzdłuż północno-wschodniego zbocza garbu wielkopolskiego biegnie strefa szybkiego wzrostu miąższości osadów jury dolnej i środkowej. Na południu i południowym wschodzie niecka łódzka jest ograniczona dużą antykliną Sulejowa oraz elewacją przedborską. Spod kredy wynurzają się tam na powierzchnię skały górnojurajskie.

Występujące odsłonięcia kredy dolnej oraz liczne wykonane tu wiercenia umożliwiają szczegółowe przedstawienie całego profilu. W niecce mogileńsko-łódzkiej osady kredy dolnej wykształcone są początkowo w postaci piasków różnoziarnistych, a miejscami drobnych żwirów z przewarstwieniami czarnych i ciemnoszarych iłołupków z wkładkami syderytów i oolitów żelazistych powstałych w warunkach redukcyjnych. Wyżej występują piaskowce jasnoszare bez fauny morskiej ale z detrytusem roślinnym uważane za osady lądowe. Przykrywają je piaskowce. Utwory dolnokredowe w północno-wschodniej części niecki pojawiają się na powierzchni podtrzeciorzędowej w strukturach antyklinalnych oraz odsłaniają się na południu w okolicy Tomaszowa Mazowieckiego i elewacji przedborskiej. Miąższość tych utworów jest zmienna – od 30 m koło Poznania do blisko 400 m w Pagórkach (okolice jez. Gopło).

Kreda górna występuje na całym obszarze niecki mogileńsko-łódzkiej i stanowi główną serię osadową. Zaczyna się osadami cenamonu miąższości ok. 100m, wyżej leżą turońskie wapienie o miąższości 250-400 m. Profil stratygraficzny kredy górnej niecki łódzkiej zamykają opoki i margle kampanu o zmiennej miąższości od 150 m do ponad 400 m oraz opoki wapniste mastrychtu, miękkie, o barwie żółtej, stwierdzone tylko w kilku miejscach. Ich stwierdzona miąższość wynosi maksymalnie ok. 100 m.

3.3. Monoklina przedsudecka
Monoklina przedsudecka na zachodzie ciągnie się poza granicę Polski, zaś w kierunku południowego wschodu przedłuża się w monoklinę krakowsko-częstochowską; północną granicę wyznacza linia biegnąca przez Niemodlin, Strzelce Opolskie, Lubliniec w stronę Częstochowy. Region łódzki zawiera się w niewielkim stopniu w tej jednostce geologicznej (południowo-zachodnia część), obejmując jej wschodni kraniec.

W podłożu monokliny przedsudeckiej występują sfałdowane i częściowo zmetamorfizowane skały paleozoiku, należące sudeckich eksternidów, tworzące liczne antyklinoria i synklinoria , wpływające na przebieg sedymentacji permskiej, triasowej i wczesnojurajskiej.

Osady permu, mające ogromne znaczenie gospodarcze (znajdują się w nich złoża węglowodorów, a także złoża rud miedzi), są wykształcone w dolnej części jako lądowy czerwony spągowiec, a w górnej – morski cechsztyn, w którego spągu spoczywają łupki miedzionośne.

Osady triasu są wykształcone w sposób typowy dla facji germańskiej. Pstry piaskowiec dolny i środkowy reprezentują lądowe, czerwone i pstre piaskowce z przewarstwieniami wapieni powstałych w czasie chwilowych transgresji morskich. Ret to morskie wapienie, margle i dolomity, wapień muszlowy – skały węglanowe, kajper i retyk – głównie osady klastyczne. Miąższość osadów triasu sięga 1800 m i zwiększa się ku północy. Również i jura wykształcona jest klastycznie: w dolnej części dominują jeziorne osady okruchowe, a w jurze środkowej i górnej – początkowo osady ilaste, a później różnorodne rodzaje wapieni. Najwyżej jury brak, co związane jest z erozją dolnokredową. Wąski pas wychodni (na powierzchnię podtrzeciorzędową) osadów dolnokredowych tworzą głównie okruchowe osady morskie najniższej kredy, osadzone w wąskiej bruździe ciągnącej się z północnego zachodu po rejon niecki tomaszowskiej.

Obszar monokliny przedsudeckiej był zalany przez morze późnokredowe, jednak osady tego wieku zachowały się tylko w rejonie Opola. Brak osadów kredy górnej jest spowodowany polaramijską erozją.

Wewnętrzna struktura monokliny ukształtowała się w czasie ruchów kimeryjskich i laramijskich. W jej obrębie znajduje się wiele szerokopromiennych struktur antyklinalnych, z których część jest związana ze zróżnicowanym ukształtowaniem podłoża przedpermskiego lub z ruchami bloków podłoża.

3.4. Wał środkowopolski – wał kutnowski
Wał środkowopolski jest znacznych rozmiarów strukturą szerokości ok. 50 km. Ciągnie się przez całą Polskę od zachodniego Pomorza do Kotliny Sandomierskiej, granicząc z niecką brzeżną na północnym zachodzie i nieckami szczecińską, mogileńsko-łódzką i miechowską na południowym zachodzie.
Generalnie wał środkowopolski jest przykryty osadami kenozoiku, w kilku tylko punktach na Kujawach i Pomorzu wychodzą na powierzchnię skały mezozoiku i permu. Pod trzeciorzędem na obszarze wału (w odróżnieniu od sąsiadujących niecek) występują skały triasu, jury i kredy dolnej, tylko w okolicach Trzebiatowa znajduje się niewielki płat kredy górnej.
Wał środkowopolski powstał na miejscu depresji, w której skały permu i mezozoiku osiągają największą miąższość. Brak kredy górnej jest wynikiem częściowo polaramijskiej erozji, częściowo zaś braku depozycji lub ograniczonej depozycji osadów spowodowanej stopniowym wypiętrzaniem się tej jednostki w kredzie górnej.
Wał środkowopolski dzieli się prostopadle do osi na odcinki: wału pomorskiego, kujawskiego, kutnowskiego, antyklinę Gielniewa oraz zrąb świętokrzyski przedłużający się w zrąb Sanu.
Wał kutnowski leży na południe od wału kujawskiego, w odróżnieniu od niego utworzony jest jedynie z jury. Leży on w miejscu depresji, która w permie i mezozoiku była obszarem o największej sybsydencji w środkowej Polsce. Spąg kompleksu znajduje się na głębokości blisko 8000 m p.p.m.. Na powierzchni podtrzeciorzędowej stwierdzono malm w postaci osadów wapienno-marglistych. Wał jest stosunkowo wąski, o jednakowej budowie na całym odcinku, ograniczony od północnego wschodu i południowego zachodu stromo wypiętrzonymi antyklinami Kłodawy i Gostynina. Powierzchnia szczytowa wału jest prawie płaska, natomiast na skłonach wału, dzięki obecności antyklin warstwy są stromo nachylone.
W sąsiedztwie wału kutnowskiego leżą najgłębsze niecki kredowe środkowej Polski: łódzka i warszawska. Z ich głębokości wynika, że wielkość podniesienia wału wynosi ponad 3000 m.
W jądrach antyklin Kłodawy i Gostynina występują diapiry solne przebijające utwory triasu i częściowo jury. Na południu wału kutnowskiego występuje duży diapir Rogoźna. W obniżeniu powstałym w trzeciorzędzie wskutek procesów kresowych nad wysadem utworzyły się złoża węgla brunatnego (miocen – pliocen).


Literatura:
1. Włodzisław Mizerski, Geologia Polski dla geografów, Warszawa 2002
2. Ewa Stupnicka, Geologia regionalna Polski, Warszawa 1989,
3. encyklopedia www.onet.pl i www.wp.pl