Jakie treści i postawy zawarte w literaturze przedrozbiorowej mogą pomóc w kształtowaniu wzorca osobowego współczesnego człowieka - Polaka.

Człowiek współczesny wraca myślami w przeszłość. Zastanawia się nad początkiem swego istnienia, skąd pochodzi, jacy byli jego przodkowie, jak kształtowało się jego życie. Powraca do literatury, która powstała przed jego narodzeniem. Pragnie uporządkować w jakich chronologiczny sposób to, co przeminęło. Wydaje mi się, iż w ten sposób wyszczególnione były epoki. Literatura staropolska obejmuje cztery epoki: Średniowiecze, Renesans, Barok oraz Oświecenie. Każda z nich jest epoką odmienną, wnosi coś nowego do literatury. Człowiek współczesny podziwia minione epoki, choć niejednokrotnie nie potrafi zrozumieć pewnych ludzkich zachowań, o których dowiaduje się z literatury staropolskiej.

Współczesny podchodzi z dystansem do Średniowiecza, gdzie dominuje teocentryzm zakładający, iż Bóg jest w centrum wszechświata i wszystkie sprawy są Jemu podporządkowane. Współczesnemu nie podoba się wzorzec osobowy reprezentowany przez ascetę, który wyrzeka się dóbr doczesnych, by po śmierci osiągnąć życie wieczne. Obce jest mu myślenie o końcu świata, piekle, lęku przed Bogiem czy śmiercią. Na uwagę zasługuje inny bohater średniowieczny – rycerz. Wspaniałe ideały, zalety są godne podziwu. Rycerz jest odważny, kocha ojczyznę, jest oddany swemu władcy, a najważniejszą dla niego wartość stanowi honor. Cechy rycerskie poznajemy na przykładzie utworu „Pieśń o Rolandzie”. Być może rodzi się zazdrość we współczesnym czytelniku, któremu brak ideowości, siły, Kobieta chciałaby być obiektem uwielbienia, szacunku, kochana w taki sposób, jak czynił to rycerz średniowieczny. Na podstawie kronik Galla Anonima poznajemy ideał władcy. Jest on oddany ojczyźnie, miłujący swych poddanych jak ojciec. Mimo średniowiecznego wstecznictwa zaskakuje nas fakt, iż pojawiają się pierwsze utwory o tematyce społecznej i obyczajowej np.: „Satyra na leniwych chłopów” przedstawiająca pracę chłopa pańszczyźnianego czy utwór Słoty „O zachowaniu się przy stole” zawierający wskazówki dla człowieka, który chce być kulturalny. Mówi o tym, aby nie wybierać potraw, prowadzić konwersacje przy stole oraz o tym, iż mężczyzna powinien usługiwać kobietom.

Współczesnemu człowiekowi bliższa sercu jest literatura renesansowa. Głoszone hasła, filozofie są fascynujące. Miejsce człowieka jest „w centrum wszechświata”. Tym razem on dominuje, jest ważny, wyjątkowy, a Bóg jest jego przyjacielem, sojusznikiem. Humanizm porywa wszystkich. Należy być wszechstronnie wykształconym. Najwspanialszym twórca tego okresu jest Jan Kochanowski, który w swoich fraszkach, pieśniach afirmuje życie. „Carpe diem”! – nawołuje poeta. Korzystaj z życia, chwytaj dzień! „Miło szaleć, kiedy czas po temu” to utwór mówiący o tym, aby się bawić, gdyż wszyscy jesteśmy równi podczas zabawy, a najlepszym okresem na to jest młodość. Kochanowski preferuje dwie filozofie: epikureizm – głoszący dążenie człowieka do szczęścia oraz stoicyzm, który mówi o tym by zachować umiar w tym co się robi, panować nad emocjami. Poeta pisze: „ Na szczęście wszelakie serce ma być jednakie”. W życiu bywa różnie czasem jest lepiej, czasem gorzej ale świadomość tego, iż wszystkie troski przeminą podtrzymuje na duchu. Literatura tego okresu odpowiada także na pytanie co robić ze swoim życiem. Kochanowskie proponuje życie na wsi, gdzie jest spokój, a człowiek ma satysfakcję z tego co robi. Po pracy odpoczywa, spotyka się z przyjaciółmi.

Kochanowski podobnie jak Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poczciwego” poleca wieś jako miejsce do życia i pracy. Współczesnemu, jakże zabieganemu i zagubionemu w troskach codzienności przydałby się relaks na łonie natury, chwila wytchnienia i zadumy. Jan Kochanowski daje receptę nam, ludziom nowego tysiąclecia jak żyć. Aby osiągnąć pełnię szczęścia musimy żyć zgodnie z własnym sumieniem, gdyż „Kogo gryzie mól zakryty, nie idzie mu w smak obiad obfity”. To słowa zawarte w jednej z pieśni. Wyrzuty sumienia mogą człowieka zniszczyć. W świecie konsumpcji zagłuszony zostaje głos sumienia, które podpowiada nam co jest dobre a co złe. Ale głos ten może się w nas obudzić i nie wiadomo kiedy człowiek popadnie w pustkę, próżnią zwaną poczuciem winy za zło, które wyrządził np. bliźniemu, bo zło jest jak bumerang wraca do krzywdziciela ze zdwojoną siłą.

Mikołaj Rej w utworze: „Krótka rozprawa między trzema osobami Panem Wójtem a Plebanem” podejmuje dialog ludzi różnych stanów. Przedstawia zależności między nimi. Mikołaj Rej wstawia się tutaj za warstwą najuboższą, bezbronną wobec prawa i sprawiedliwości: „Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza”. Mikołaj Rej zwany ojcem literatury polskiej preferuje język ojczysty nad Łaciną: „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”.

Nadwornym kaznodzieją epoki był Piotr Skarga. Jego Kazania Sejmowe miały służyć jako broń przeciw samowoli szlacheckiej. Skarga stosuje pytania retoryczne. Porównuje Ojczyznę do matki. Problematyka ta poruszona jest w Kazaniu wtórym: „O miłości ku ojczyźnie i pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie”.

Mikołaj Sęp Szarzyński choć jest przedstawicielem epoki Renesansu nie pochwala świata. Bóg to jedyny cel miłości, a świat jest domeną szatana. Sonety: „O wojnie którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” to wyzwanie uległości grzechowi. Człowiek nie jest dość silny, aby walczyć z wadami. Jedyną pomocą dla niego jest opieka Boga. Błaga więc o nią. W utworze „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego” stwierdza, iż wszystko co się kocha na ziemi jest nietrwałe.

Barok przynosi współczesnemu wiadomości na temat szlachty. Typowy wzór szlachcica przedstawia Jan Chryzostom Pasek w swych pamiętnikach. Autor pisze o szlachcie z własnego punktu widzenia. Uosabia typowe cechy Polaków. Szlachta jest skora do bójek, wypitki, wybitki, postępuje niezgodnie z zasadami honoru. W sarmatach znika duch rycerskości. Barok przynosi utworzy mało treściwe, za to bogate w środki stylistyczne. Utwory Morsztyna: „Do trupa”, „Niestatek” czy „Nagrobek Perlisi” są tego żywym obrazem. Treść zamknięta jest właściwie w jednym końcowym zdaniu.

Najwybitniejszym poeta polskim drugiej połowy XVIII wieku był Wacław Potocki. Był on pisarzem płodnym i pozostawił bardzo bogaty dorobek literacki. Do najwybitniejszych należy „Wojna Chocimska”. Jest to obszerny poemat epicki o bitwie pod Chocimiem, ale poeta nie rezygnuje w nim z wyrażenie uczuciowego stosunku do opisywanych spraw. Nad całym obrazem góruje uczucie miłości do ojczyzny. Utwór ma wymowę patriotyczną zagrzewającą do walki, chwali wiekowe tradycje oręża polskiego. Inne utwory tegoż poety mają charakter społeczny, w których ostro krytykuje niestabilność praw w Polsce np.: „Nierządem Polska stoi”.

Najwięcej wzorców osobowościowych proponuje epoka zwana Oświeceniem. Jest to wiek rozumu, poznawania świata poprzez doświadczenie. Następuje tutaj rozwój nauki, szkolnictwa. Pojawiają się utwory krytyczne oceniające rzeczywistość, wyszydzające wady ludzkie, co ma miejsce w bajkach i satyrach Ignacego Krasickiego. Społeczeństwo polskie jest zmaterializowane, ulega obcym wpływom, żyje w przepychu np. satyra „Żona modna”. Bajki są aktualne do dziś, gdyż ludzkie wady się nie zmieniły. Krasicki uprzedza, iż „bywa często zawiedzionym, kto lubi być chwalonym” – pointa bajki „Lis i krók”.

Współczesny człowiek pragnie zbliżyć się do natury, dlatego podoba mu się nurt literacki zwany sentymentalizmem. Kierunek ten nawołuje do życia na łonie natury. Polskim sentymentalistą był Franciszek Karpiński, który w sielankach: „Laura i Filon” czy „Do Justyny tęskność na wiosnę” ukazuje uczucia dwojgu bliskich sobie ludzi. Zdaniem autora miłość jest najważniejsza, a towarzyszy jej piękno przyrody. Nie tylko rozum jest istotny, człowiek potrzebuje także wytchnienia, oderwania się od rzeczywistości, czegoś dla duszy.
Myślę, że bardzo ważną kwestią poruszaną w literaturze oświeceniowej, która powinna być wzorcem dla ludzi XXI wieku jest patriotyzm. W dobie globalizmu, łączenia się kultur, ras, nie powinniśmy zapominać o patriotyźmie, obyczajach, tradycji, narodowej tożsamości. Tego, co nas odróżnia od innych nacji. W Oświeceniu tematykę tę podejmują ówczesni publicyści: Hugo Kołątaj oraz Stanisław Sztaszic.

Stanisław Sztaszic w utworze „Przestrogi dla Polski” wyraża swoje polityczne poglądy. Autor odczuwa krzywdę chłopów pańszczyźnianych, dostrzega niszczycielską rolę magnaterii. Kocha swój kraj sercem obywatela, pragnącego zachować go od rozbiorów. Dla mieszkańców miast żąda praw. Proponuje ulgi i opiekę nad chłopami. Stanisław Sztaszic jest jednym z najgorętszych orędowników reform w XVIII wieku.

Hugo Kołłątaj w swoich pismach porusza problematykę ówczesnej Polski: problemy ustroju i władzy państwowej oraz sprawę chłopską i mieszczańską. Żąda zniesienia liberum veto, ustanowienia tronu dziedzicznego, domaga się ogólnego opodatkowania.

Najbardziej znana komedia o charakterze politycznym to „Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza. Utwór jest obrazem epoki osiemnastowiecznej oraz oświeceniowej walki o reformy w zagrożonej i podupadającej, ale wolnej jeszcze Rzeczpospolitej. W komedii wyraźnie zaznaczają się postawy wobec wydarzeń Sejmu Wielkiego: konserwatywna – poglądy Starosty, obojętna – Starościna i Szarmancki jak również patriotyczna – poglądy Walerego (poseł na Sejm Wielki). „Powrót Posła” miał ogromną wartość polityczną. Sztuka wystawiona była parę miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji III maja. Miała również charakter komedii obyczajowej, bo ukazywała ówczesne wady społeczne.

Dla współczesnego Polaka literatura przedrozbiorowa będzie lekcją pozwalającą zrozumieć kształtowanie się człowieka, jego postaw wobec rzeczywistości. Myślę, że nowy wiek przyniósł wsółczesnemu polakowi rozczarowanie. Ludzie są rozbici przerażeni otaczającą ich rzeczywistością. „Cóż będę czynił w tak straszliwym boku? Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie” zapytywał niegdyś Mikołaj Sęp - Szarzyński.
Podobne pytania zadaje sobie współczesny człowiek zastanawiając się dokąd zmierza bieg historii. Czyżby w stronę samozagłady? Dlatego warto zatrzymać się i zadumać nad literaturą staropolską, gdyż człowiek ze swoimi uczuciami, rozterkami pozostaje niezmienny przez wszystkie epoki. Należy czerpać tylko dobre wzorce i uczyć się na błędach naszych przodków, nie powielając ich. Może świat będzie lepszy za jakiś czas.
Wszystko zależy od współczesnego czytelnika?