Prawa matki i dziecka do opieki medycznej i socjalnej w okresie trwania ciąży i po porodzie - oficjalne uregulowania prawne

Poznanie praw przysługujących rodzącej i młodej matce jest równie istotne jak przygotowanie do porodu i macierzyństwa. Jeśli kobieta je zna, może domagać się ich respektowania w gabinecie ginekologicznym, szpitalu czy przychodni a także wobec pracodawcy. Prawo do opieki socjalnej i medycznej, jaka przysługuje kobiecie i jej dziecku jest równie ważne jak prawo do wolności czy równości. Niestety, znajomość przysługujących kobietom praw jest w naszym kraju bardzo znikoma, a co gorsze, same kobiety często nie są poinformowane, do czego mają prawo oraz czego mogą oczekiwać. W niniejszej pracy chciałbym wyszczególnić przysługujące kobietom w czasie ciąży i po porodzie prawa oraz krótko wyjaśnić, co one oznaczają. Temat tej pracy jest dla mnie o tyle bliski, że niedawno sam zostałem szczęśliwym ojcem i znajomość zagadnień przedstawionych w mojej pracy okazała się bardzo cenna dla mnie, mojej żony oraz córki.

Prawa ciężarnej do opieki medycznej i socjalnej w czasie ciąży i po porodzie określają: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka1, Karta Praw Pacjenta2, Ustawa o ochronie płodu ludzkiego3 oraz Kodeks Pracy4.

Wszystkim kobietom w okresie ciąży przysługuje:
- prawo do opieki medycznej, pomocy socjalnej i prawnej – co oznacza, że każda kobieta ma prawo do opieki medycznej w czasie ciąży i porodu oraz do pomocy materialnej gdy jest w trudnej sytuacji życiowej. Przysługuje jej prawo dostępu do szczegółowych informacji na temat uprawnień, zasiłków i świadczeń dla kobiet w ciąży i ich rodzin. Te informacje może uzyskać w siedzibach organów administracji państwowej lub samorządowej.
- prawo do właściwego traktowania kobiet w okresie trwania jej ciąży przez pracodawcę - kodeks pracy mówi, że pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia, z jej winy. W okresie ciąży nie może ona być zatrudniana w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, ani przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych.
- prawo do opieki i leczenia - zgłaszając się do szpitala kobieta może oczekiwać, że opieka oferowana przez wybraną przez nią placówkę będzie zgodna z aktualną medyczną wiedzą, jak również z etyką lekarską. Lekarz ma obowiązek opiekować się kobietą z należytą starannością i z użyciem dostępnych mu metod i środków.
- prawo do opieki pielęgnacyjnej np. osoby bliskiej. Oznacza to, że jeśli kobieta pragnie aby w porodzie wspierał jej mąż, mama lub przyjaciółka, może ona domagać się obecności którejś z tych osób. Dotyczy to również okresu po narodzinach dziecka - gdy przebywasz w oddziale położniczym.
- prawo do kontaktowania się z osobami z zewnątrz - listownie, telefonicznie, a co najważniejsze także osobiście.
- prawo do informacji - prawo do informacji o własnym oraz dziecka stanie zdrowia, a także informacji dotyczących rozpoznania oraz możliwych metod działania i przewidywanych następstw tych działań.
- prawo do wyrażania zgody (lub odmowy) na wykonanie świadczeń medycznych
- prawo do poszanowania własnej osoby – kobieta ma prawo do intymności i poszanowania godności w czasie udzielania świadczeń medycznych.
- prawo do wglądu w dokumentację medyczną - na prośbę personel ma obowiązek udostępnić zainteresowanej (lub wskazanej przez nią osobie) dokumentację medyczną dotyczącą Twojego leczenia i pobytu w szpitalu.
- prawo do złożenia skargi – jeśli kobieta uzna to za uzasadnione, może złożyć skargę na niefachowe wykonywanie czynności medycznych, nieetyczne postępowanie lekarza, pielęgniarki lub położnej, czy naruszenie dóbr osobistych.

Skargę taką można skierować do różnych instytucji:
- Dyrektora danej placówki
- Organu założycielskiego danej placówki (starosta dla szpitala powiatowego, wojewoda dla szpitala wojewódzkiego, Ministerstwo Zdrowia dla kliniki)
- Rady Społecznej danej placówki
- Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej przy danej okręgowej Izbie Lekarskiej lub Pielęgniarskiej
- Rzecznika Praw Pacjenta przy Kasie Chorych z którą dany szpital ma podpisany kontrakt
- Rzecznika Praw Obywatelskich
- Możesz wystąpić również do sądu o odpowiedzialność cywilną lub karną

Równie ważny, a może nawet ważniejszy dla kobiet i ich rodzin jest okres macierzyństwa. W tym okresie kobiety również mają prawo do kilku, bardzo istotnych rzeczy. Znajomość tych praw może przynieść matce wiele korzyści.
Prawa przysługujące kobietom w okresie macierzyństwa:
- prawo do płatnego urlopu macierzyńskiego – jest to bardzo ważne prawo. W dobie powszechnej prywatyzacji sektora pracy oraz wzrastającego bezrobocia i bezwzględnej konkurencji na rynku pracy, każda kobieta powinna dokładnie wiedzieć, do czego ma prawo. Nieznajomość tego tematu może ją narazić na wiele strat, ponieważ niewiele kobiet stać na założenie kosztownego procesu sadowego, aby zmusić nieuczciwego pracodawcę do wynagrodzenia poniesionych przez nią strat. 13 stycznia 2002 roku weszły w życie nowe przepisy dotyczące wymiaru urlopu macierzyńskiego. Obecnie wynosi on:
- 16 tygodni przy pierwszym porodzie
- 18 tygodni przy każdym następnym porodzie
- 26 tygodni w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie.
Wg nowych przepisów kobieta może (ale nie musi) skorzystać z przysługującego jej urlopu na 2 tygodnie przed przewidywanym terminem porodu. Kobietom, które zaszły w ciążę przed dniem wejścia w życie ustawy przysługuje wybór: mogą skorzystać z urlopu na starych lub nowych zasadach. Warunkiem uzyskania dłuższego urlopu macierzyńskiego jest złożenie u pracodawcy wniosku w tej sprawie.
- prawo do urlopu wychowawczego – w myśl tego prawa pracodawca obowiązany jest na wniosek kobiety do udzielenia jej urlopu wychowawczego. Kobieta ma również prawo do urlopu wypoczynkowego zaraz po zakończeniu urlopu macierzyńskiego.
- prawo do płatnych przerw w pracy na karmienie piersią - jeśli matka karmi piersią, ma prawo do dwóch półgodzinnych przerw wliczanych do czasu pracy. Jeśli karmi piersią dwoje dzieci, przysługują jej dwie przerwy po 45 minut każda. Jeśli pracuje 6 godzin, ma prawo do jednej przerwy, jeśli tylko 4 - przerwa nie przysługuje.
- prawo do pobytu z chorym dzieckiem w szpitalu – jeśli dziecko stanie się pacjentem szpitala, przysługuje mu jako pacjentowi prawo do opieki pielęgnacyjnej osoby bliskiej. Kobieta ma więc prawo do opiekowania się nim w szpitalu przez cały czas leczenia.

Oficjalne uregulowania prawne.
Podstawą prawną regulującą urlopy wychowawcze i zasiłki wychowawcze jest rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie urlopów wychowawczych, natomiast ustawa o świadczeniach pieniężnych w razie choroby i macierzyństwa reguluje kwestię zasiłków porodowych oraz wychowawczych. Kobieta, która urodziła dziecko i pozostaje w stosunku do pracy ma prawo do zasiłku porodowego i zasiłku wychowawczego oraz do zasiłku rodzinnego. Jednorazowy zasiłek porodowy uzyskuje się na podstawie aktu urodzenia dziecka wystawianego w Urzędzie Stanu Cywilnego. Zasiłek macierzyński przysługuje wszystkim kobietom objętym ubezpieczeniem społecznym. Urlop wychowawczy dotyczy tylko kobiet pozostających w stosunku do pracy – może ona przejść na trzyletni urlop wychowawczy, a w przypadku posiadania dziecka niepełnosprawnego, może przedłużyć go o kolejne 3 lata. Zasiłek wychowawczy wypłacany jest (z kilkoma wyjątkami) przez 24 miesiące i przysługuje, jeżeli przeciętny miesięczny dochód na osobę w rodzinie uprawnionej nie przekracza kwoty 25% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne reguluje Ustawa z 1 grudnia 1994 roku o zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych5. Zasiłek rodzinny jest świadczeniem socjalnym, finansowanym z budżetu państwa i nie jest związany z ubezpieczeniem. Prawo do zasiłku związane jest z dochodami rodziny ubiegającej się o przyznanie zasiłku. Prawo to ustala się na okres dwunastomiesięczny. Stawka zasiłku rodzinnego podlega waloryzacji. Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje osobie chorej lub dotkniętej inwalidztwem. Jest on niezależny od prawa do zasiłku rodzinnego, a zależy od stanu zdrowia osoby ubiegającej się o zasiłek.