Wykłady z ekonomii dla TRiL

Ekonomia...
...czyli kilka informacji o gospodarce, które lepiej znać.
Mikroekonomia
Podstawowe pojęcia i przedmiot ekonomii
Ekonomia-w starożytności oznaczała wiedzę o prawach rządzących gosp. domowym. Obecnie nauka o procesach gospodarczych. Przedmiotem zainteresowań ekonomii jest gospodarowanie przy ograniczonych zasobach.
Zasoby gospodarki:
· Ludzkie wraz z wiedzą i umiejętnościami
· Naturalne (ziemia z bogactwami, woda, powietrze)
· Wyniki działań człowieka (kapitałowe)
Funkcje ekonomii:
· Poznawcza-dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych oraz o rządzących nimi prawidłowościach, przyczynach i skutkach.
· Aplikacyjna-jej ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności zarówno gospodarstw domowych, przedsiębiorstw jak i państwa
Mikroekonomia-bada poszczególne elementy tworzące gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, sektory i gałęzie gospodarki, rynki określonych produktów i usług, analizuje sposób działania i zachowania się na rynku poszczególnych producentów i konsumentów. Bada wyniki wpływające na kształtowanie się wielkości produkcji oraz podaży poszczególnych produktów i usług, rozmiarów popytu i wysokości ceny.
Ekonomia bada procesy gospodarcze takie jak procesy podziału, produkcji, wymiany i konsumpcji środków zaspokajania ludzkich potrzeb (biologicznych, kulturalnych, o charakterze społecznym).
Produkcja jest możliwa dzięki wykorzystaniu czynników produkcji:
· Praca-zespół świadomych i celowych czynności człowieka, dzięki którym oddziałuje on na otaczającą go przyrodę i przekształca ją.
· Ziemia-obejmuje szeroko rozumiane zasoby naturalne, czyli ziemię, grunty uprawne, pod zabudowę i rekreację i zawarte w niej bogactwa naturalne, oraz drogi, lasy, wody.
· Kapitał-potrzebne do prowadzenia działalności gospodarczej budynki, maszyny, urządzenia, środki transportu, narzędzia, surowce, zapasy produktów (kapitał rzeczowy), kapitał finansowy (środki finansowe-pieniądze, papiery wartościowe).
Ważną cechą gospodarki jest ograniczoność zasobów. Z ograniczoności wynikają ograniczone możliwości produkcyjne gospodarki, co w połączeniu ze stale rosnącymi potrzebami zmusza do dokonywania określonych wyborów spośród wytwarzanych dóbr. Przy danych zasobach i poziomie techniki zawsze istnieje problem, jakie dobra wytwarzać i w jakich ilościach.
Przykład 1

W danym kraju wytwarzamy 2 dobra: chleb i maszyny do jego produkcji. Wszystkie zasoby, jakie posiadamy kierujemy do produkcji chleba lub maszyn, albo wybieramy wariant pośredni produkując oba dobra jednocześnie. W wariancie 1 uzyskujemy skrajności (A i J), a w 2 wiele wariantów pośrednich (B-H), po których połączeniu otrzymamy krzywą transformacji określająca granice możliwości produkcyjnych. Na krzywej znajdują się tylko warianty ekonomicznie efektywne (konkurencyjne wobec siebie), gdyż mniejsza ilość 1-go dobra jest równoważona przez dobro nr 2.
Koszt alternatywny-z wyborem dobra wiąże się koszt wyrażany w wartości najbardziej cennego alternatywnego wariantu wykorzystania zasobów.
Racjonalne gospodarowanie-wywołane głównie przez ograniczoność zasobów. Jego istotą jest dokonywanie najbardziej korzystnych wyborów przy podejmowaniu decyzji, wykorzystaniu środków i metod realizacji celów.
Zasada racjonalnego gospodarowania:
· Zasada najwyższego efektu przy danym zakresie środków. Porównanie efektów z ponoszonymi nakładami w celu wybrania najlepszych i najbardziej efektywnych wariantów nazywamy rachunkiem ekonomicznym
· Zasada najmniejszego nakładu środków do osiągnięcia danego celu.
Teorie ekonomiczne często operują w „uproszczonej” rzeczywistości stosując zasadę CETERIS PARIBUS (przy innych warunkach niezmiennych). Zasada ta umożliwia stworzenie modelu ekonomicznego-obrazu podstawowych zależności występujących w badanym zjawisku złożonym z wielu zmiennych czynników.
Do analizy procesów gospodarczych posłużymy się uproszczonym modelem gospodarki rynkowej.

Założenia modelu gospodarki rynkowej:
· Model dotyczy gospodarki w warunkach gdzie większość zasobów jest własnością prywatną.
· Gospodarka składa się z dwóch grup podmiotów: gospodarstw domowych (konsumenci i właściciele zasobów) i przedsiębiorstw (producenci i użytkownicy zasobów).
· Rynek dzieli się na rynek dóbr konsumpcyjnych i rynek czynników produkcji (zasobów).
Rodzaje strumieni:
· Finansowo-pieniężne- przepływają od gospodarstw domowych za pośrednictwem rynku w formie opłaty za dobra i usługi do przedsiębiorstwa, a następnie ponowny przepływ płatności przez rynek do gospodarstw domowych.
· Przepływy realne-ziemia, praca i kapitał przepływają od gospodarstw za pośrednictwem rynku czynników produkcji do przedsiębiorstw. Natomiast realne dobra od firm przez rynek dóbr konsumpcyjnych do gospodarstwa.
Prawo popytu i podaży.
Prawo popytu i podaży-prawidłowości powiązań i współzależności przyczynowo-skutkowych między elementami rynku (podażą, popytu i ceną).
Prawo popytu-wraz ze wzrostem ceny maleje popyt (ceteris paribus), wraz ze spadkiem ceny popyt wzrasta.
Przykład 2
Cena jabłka Popyt w tysiącach ton Kombinacja
4,1 100 E
4,2 80 D
4,3 60 C
4,4 40 B
4,5 20 A

Jakakolwiek zmiana ceny spowoduje ruch popytu wzdłuż krzywej popytu, a zmiana poziomu dochodu konsumentów powoduje ruch krzywej (D1-niski dochód, D3-wysoki dochód).

Przesunięcie się krzywej do pozycji D3 oznacza wzrost popytu rynkowego przy tej samej cenie, a w dół spadek popytu. Krzywa przesuwa się tylko przy zmianie czynników nie cenowych.
Czynniki nie cenowe wpływające na popyt:
· Dochód,
· Gusty i referencje-krzywa na modne rzeczy przesuwa się w górę, ale na krótko (zmiana mody),
· Ceny dóbr substytucyjnych, (gdy zmiana ceny jednego dobra przy niezmienionej drugiego przesuwa popyt w kierunku dobra tańszego) i komplementarnych, (gdy wzrost (spadek) ceny jednego dobra powoduje spadek (wzrost) ceny drugiego),
· Przewidywanie cen relatywnych-kupujący mogą wykupić dobra przewidując zmiany cen,
· Liczba ludności-wzrost liczby ludności przesuwa krzywą w górę, a spadek w dół,
· Efekty naśladownictwa i demonstracji-popyt indywidualnego konsumenta zmienia się w zależności od popytu rynkowego
Efekty demonstracji:
· Snobizmu-gdy popyt na dobro zakupione przez danego konsumenta zmienia się odwrotnie w stosunku do pozostałych konsumentów,
· Veblena-zrobienie wrażenia na innych kupując bardzo drogie produkty. Cena wprost proporcjonalna do popytu.
Podaż-ilość towaru oferowanych na rynku
Prawo podaży-wzrost cen prowadzi do wzrostu podaży, a spadek cen do spadku podaży (ceteris paribus)
Przykład 3
Cena jabłka Podaż w tysiącach ton Kombinacja
4,1 20 F
4,2 40 G
4,3 60 H
4,4 80 I
4,5 100 J

Jakakolwiek zmiana ceny powoduje przemieszczanie się podaży wzdłuż krzywej podaży rynkowej. Wpływ czynników nie cenowych powoduje przesunięci się krzywej (S1-np. wzrost kosztów produkcji, S3-np. nowa technologia pozwala obniżyć koszty produkcji)
Czynniki nie cenowe:
· Technologia
· Podatki i subsydia-podatki traktowane są jako koszt i powodują przesunięcie krzywej w górę a subsydia w dół
· Przewidywania cen-przewidując spadek krzywa przesunie się w dół, a wzrost-w górę
· Ilość firm w gałęzi-im więcej firm z danej branży na rynku tym krzywa niżej
Zmiana cen czynników produkcji (surowce i energia) powoduje przesunięcie krzywej w górę (S1) przy wzroście cen, a dół przy ich spadku.

Cena, popyt, podaż
Przykład 4

Cena Podaż Popyt Różnica
4,1 20 100 -80 Nadwyżka popytu
4,2 40 80 -40 Nadwyżka popytu
4,3 60 60 0 Równowaga
4,4 80 40 40 Nadwyżka podaży
4,5 100 20 80 Nadwyżka podaży
Cena, przy której krzywe podaży i popytu przecinają się (równoważą), nazywamy ceną równowagi (E). Cena ta oczyszcza rynek z nadmiaru podaży i popytu.
Mechanizm rynkowy-wynika ze wzajemnych zależności między ceną, popytem i podażą i polega na dążeniu podaży i popytu do stanu równowagi po jakimkolwiek jej zachwianiu osiąganego przy cenie równowagi rynkowej.
Elastyczność popytu i podaży
1)Siłę reakcji popytu na zmianę ceny mierzymy za pomocą współczynnika cenowej elastyczności popytu.

Względna zmiana popytu / względna zmiana ceny (%)
Jeżeli Ecp=0, to zmiany ceny nie powodują zmian popytu. Popyt jest sztywny.
Jeżeli | Ecp|=1, to zmiana ceny równa jest względnej zmianie popytu. Elastyczność wzorcowa.
Jeżeli 0< Ecp<1, to względny przyrost popytu jest mniejszy od względnego przyrostu ceny.
Jeżeli | Ecp|>1, to względny przyrost popytu jest większy od względnego przyrostu ceny. Popyt wysoce elastyczny. Im popyt większy od jedności tym bardziej elastyczny.
2)Reakcję popytu na zmianę ceny dobra substytucyjnego lub komplementarnego nazywamy cenową elastycznością popytu, a jej miarą jest współczynnik mieszanej elastyczności popytu.

Względna zmiana popytu na dobro X / względna zmiana ceny dobra Y
Dobro Y jest substytucyjne (współczynnik dodatni) lub komplementarne (współczynnik ujemny) w stosunku do dobra X.
3)Reakcję popytu na zmianę dochodu nazywamy dochodową elastycznością popytu, a jej miarą jest współczynnik elastyczności popytu.

Względny przyrost popytu / względny przyrost dochodu
Współczynnik jest dodatni, gdy wzrost dochodu powoduje wzrost popytu (ceteris paribus), a ujemny gdy wzrost dochodu powoduje spadek popytu.
Edp=0, to zachodzi podział dóbr na normalne i podrzędne
Edp=1, to zachodzi podział dóbr na dobra wyższego rzędu o współczynniku dochodowej elastyczności popytu większym od 1 i dobra podrzędne o współczynniku mniejszym od 1

Dobra podstawowe to dobra podrzędne i normalne o elastyczności 0-1
Podstawy decyzji ekonomicznych konsumenta
Konsument-suwerenny podmiot gospodarczy podejmujący decyzje odnośnie konsumpcji w oparciu o własne preferencje oraz istniejące ograniczenia obiektywne w postaci dochodu konsumenta oraz cen rynkowych kupowanych dóbr.
Celem konsumenta jest osiągnięcie maksymalnego zadowolenia z konsumpcji dóbr, a jego miarą użyteczność dóbr i usług.
Użyteczność-suma zadowolenia, jaką osiąga konsument indywidualny z konsumowania.
Rodzaje użyteczności:
· Całkowita (Uc)-jest sumą użyteczności konsumowanej ilości produktu lub usługi
· Marginalna (Un)-wyraża zadowolenie konsumenta ze zwiększenia (zmniejszenia) konsumpcji danego dobra o kolejną dodatkową jednostkę

Q- ilość konsumowanego dobra „i” (i=0…n)
Między ilością konsumowanego dobra, a użytecznością występują zależności:
· Użyteczność całkowita konsumpcji danego dobra rośnie (spada) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra.
· Użyteczność marginalna zmniejsza się (rośnie) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra

Użyteczność całkowita rośnie w miarę wzrostu ilości konsumowanego dobra. Wzrost ten jest coraz wolniejszy i użyteczność coraz mniejsza.
Prawo użyteczności marginalnej-zadowolenie z 1 konsumowanej jednostki jest większe niż z 2. W rezultacie przyrosty zadowolenia z konsumpcji mierzone jako użyteczność marginalna zmniejszają się wraz ze wzrostem konsumowanego dobra. Po przekroczeniu pewnej granicy konsumpcji dalsze konsumowanie zacznie przynosić niezadowolenie konsumentowi. Konsument maksymalizujący zadowolenie z konsumpcji będzie je zwiększał aż do momentu zerowej użyteczności marginalnej.
Podstawą wyboru konsumenta jest uporządkowany system preferencji.
Założenia dotyczące preferencji:
· Kompletności preferencji
· Przechodniości preferencji
· Nienasyconości zadowolenia konsumenta
Przykład 5
Model zachowania się konsumenta podejmującego decyzje wyboru kombinacji konsumowanych dóbr.
Kg jabłek/tydzień Kg pomidorów/tydzień Kombinacja
1 5 A
2 3 B
3 2 C
4 1,5 D

Krzywa obojętności konsumenta-przedstawia wszystkie kombinacje 2 dóbr, które są dla konsumenta obojętne. Każda z tych kombinacji daje konsumentowi takie samo zadowolenie.

Krzywych może być nieskończenie wiele. Konsument z krzywej położonej wyżej jest bardziej zadowolony niż ten z niższej krzywej. W ten sposób powstaje uporządkowany system preferencji. Krzywe mają 4 cechy:
· Nachylenie negatywne-zwiększenie konsumpcji 1 dobra wymaga zmniejszenia konsumpcji 2
· Nie przecinają się
· Są wypukłe w stosunku do początku układu
· Jest ich nieskończenie wiele
Marginalna stopa substytucji-miernik efektu substytucyjności dobra X przez Y; Określa, jaką ilość dobra Y należy poświęcić by zwiększyć konsumpcję dobra X o jednostkę w sytuacji, gdy konsument pozostaje na tej samej krzywej obojętności. Konsument podejmujący decyzję bierze pod uwagę cenę (ograniczenia budżetu).
Równanie ograniczenia budżetu:

X-ceny nominalne Y- ilość dobra X i Y

Linia oddziela kombinacje osiągalne przy danym dochodzie i cenach (poniżej linii) od nieosiągalnych. Biorąc pod uwagę swoje preferencje dotyczące dóbr i uwzględniając posiadane zasoby konsument poszukuje optimum, dzięki któremu osiągnie satysfakcję. Punkt, w którym konsument osiąga maksymalne zadowolenie znajduje się na najwyżej położonej krzywej obojętności możliwej do osiągnięcia przy ograniczeniach (punkt styczności linii budżetowej z krzywą obojętności).
Maksymalna stopa substytucji:

Zmiana dochodu i cen będą przesuwały linię budżetową w górę i w dół.
Popyt konsumenta zależy od preferencji i gustu, jednak w rzeczywistości zależy głównie od dochodu w momencie podejmowania decyzji oraz od ceny dóbr. Stosując zasadę ceteris paribus możemy analizować zmiany popytu w zależności od zmian dochodu i cen dóbr.
Zależność zmian popytu od zmian dochodu konsumenta powoduje, iż mamy do czynienia ze zmianą struktury, czego następstwem jest różnorodna wielkość popytu dla danej grupy dóbr. Biorąc pod uwagę relację popytu na zmianę dochodu konsumenta wyróżniamy dobra:
· Normalne-popyt na nie wzrasta wraz ze wzrostem dochodu konsumenta przy założeniu, że ceny są stałe.
· Podrzędne-popyt spada wraz ze wzrostem dochodu konsumenta
W rzeczywistości gospodarczej przeważają dobra normalne. Zależności między poziomem dochodu, a wielkością popytu na poszczególne rodzaje popytu przedstawiają krzywe Engla:

Przyrost dochodu jest stały, a zakupu dobra X malejący (wyk. lewy) i rosnący (wyk. prawy)
W miarę wzrostu dochodu zmienia się struktura konsumpcji. Konsument wydaje relatywnie mniej na produkty podstawowe (żywność, odzież), a coraz więcej na dobra wyższego rzędu (kultura, dzieła sztuki).
Zmiana ceny dobra uruchamia działanie 2 efektów wpływających na popyt konsumenta:
· Efekt substytucji-wzrost ceny dobra X powoduje zastąpienie jego konsumpcji przez dobro Y (ceteris paribus),
· Efekt dochodowy-wzrost ceny dobra X lub spadek dochodu wpływa na wielkość zakupów konsumenta.
Efekt substytucji jest zawsze ujemny, a dochodowy dodatni (dobro normalne) lub ujemny (dobro podrzędne).
Paradoks Giffena-popyt wzrasta po wzroście cen (wzrost cen chleba spowodował wzrost popytu na chleb). Dobra Giffena charakteryzują się znacznym stopniem podrzędności. W tym przypadku negatywny efekt dochodowy przewyższa efekt substytucji, a więc wzrostowi (spadkowi) ceny towarzyszy wzrost (spadek) popytu.
Podstawy decyzji ekonomicznych producenta
Celem działalności producenta jest maksymalizacja zysków. Producent kupuje czynniki produkcji płacąc ceny rynkowe (wydatki, nakłady). Nakłady na produkcję wyrażone w pieniądzu to koszty produkcji. Kapitał, który producent przeznacza na proces produkcji przechodzi przez fazy:
· Zakup czynników produkcji (kapitał-pieniądze)
· Produkcja dóbr (kapitał-rzecz)
· Sprzedaż (kapitał-pieniądze)
Jeżeli różnica między sumą wydatkowaną w fazie 1 i fazie3 jest ujemna to producent osiąga straty.
Zadanie producenta polega na takim wyborze kombinacji nakładów i efektów by różnica była dodatnia i maksymalna. Osiągnięcie zysku jest podstawowym warunkiem rozwoju przedsiębiorstwa.
Rola zysku-wpływa na możliwości inwestycyjne przedsiębiorstwa, wielkość i podział zysku określają samofinansowanie przedsiębiorstw. Zysk wpływa na wielkość zatrudnienia i spełnia rolę motywującą.
Biorąc pod uwagę funkcje zysku w procesie zarządzania wyróżniamy:
· Zysk netto
· Zysk brutto
Odejmując od sprzedaży całość kosztów produkcji i sprzedaży otrzymujemy zysk brutto i po zapłaceniu podatku od tej sumy-zysk netto. Zysk netto nie jest w całości przekazywany właścicielowi firmy. Przed podziałem należy utworzyć tzw. rezerwy obowiązkowe, a następnie rezerwy dobrowolne. Zysk netto pomniejszony o te rezerwy daje zysk właścicieli. Przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk w oparciu o zasadę efektywności ekonomicznej nigdy nie dokona wyboru procesu produkcji, w którym uległaby zmarnowaniu jakaś ilość czynników produkcji. Kryterium efektywności ekonomicznej polega na takim wykorzystaniu nakładów czynników produkcji, aby koszt wytwarzania jednostki produktu był minimalny. Zależności między wielkością produkcji, a rozmiarem nakładu czynników można ustalić przy pomocy funkcji. Zależności, które ta funkcja wyraża mają charakter przyczynowo-skutkowy, co oznacza, że przyczyną sukcesu produkcji są nakłady czynników, a skutkiem wielkość produkcji.
Proces produkcji K L Q K/L
1 2 4 10 ½
2 4 2 10 2
3 2 ½ 2 ½ 10 1

Każdy z 3 procesów produkcyjnych jest efektywny. Proces jest efektywny, kiedy wykorzystuje mniej przynajmniej jednego z czynników i nie więcej pozostałych dla wytworzenia tej samej wielkości produkcji, co inny proces produkcyjny. Łącząc ze sobą wszystkie efektywne kombinacje czynników dające taką samą wielkość produkcji uzyskujemy tzw. izokwanty produkcji:

Każda kombinacja kapitału (K) i pracy (L) daje taki sam poziom produkcji Q1. Przemieszczając się wzdłuż Q1 zmieniają się rozmiary nakładu czynników, a także proporcje między nimi. Przedsiębiorca podejmuje decyzje produkcyjne w ramach danych warunków technicznych i produkcyjnych. Te warunki stanowią ograniczenia procesu produkcyjnego.
Najważniejsze ograniczenia procesu produkcyjnego:
· Technologia
· Ceny czynników na rynku
Przedsiębiorca może wydać całość środków na zakup siły roboczej, na zakup kapitału lub zakup kombinacji wielkości czynników.
Równanie kosztów:

TC- całkowity wydatek na czynniki produkcji
w- cena jednostki czynnika pracy
L- wielkość czynnika pracy
r- cena usługi jednostki kapitału
K- ilość jednostek kapitału
Jest to równanie liniowe, a jego wykresem jest prosta-linia jednakowego kosztu

Optymalna kombinacja czynników znajduje się w punkcie styczności linii jednakowego kosztu z możliwie najwyżej położoną izokwanty produkcji. Jest to tzw. punkt równowagi przedsiębiorstwa (E), w którym przedsiębiorstwo osiąga maksymalną produkcję przy danym koszcie całkowitym.

Stosunek zgodnie, z którym można zastąpić jeden czynnik produkcji drugim w taki sposób by wielkość nie uległa zmianie nazywamy marginalną stopą technicznej substytucji (MSTS).

Koszty produkcji stanowią istotny składnik decyzji podejmowanych przez producenta:
· Koszty stałe-w krótkim czasie koszty są niezależne od rozmiarów produkcji np. płace pracowników, administracji, zużywanie się maszyn
· Koszty zmienne-inne koszty zmieniają się wraz ze zmianami wielkości produkcji (płace pracowników produkcyjnych)
· Koszty krótkookresowe-
1. Koszty całkowite
· Koszty stałe całkowite (KSC)
· Zmienne całkowite (KZC)
2. Koszty przeciętne (KP)
· Stałe przeciętne (KSP)
· Zmienne przeciętne (KZP)
· Całkowite przeciętne (KCP)
· Koszty marginalne (KM)
Wraz ze wzrostem produkcji koszty kształtują się:
· KSC-stały

· KSP-zmienia się, ale nie osiąga zera

· KZC-koszt ten rośnie wolno, co do wzrostu produkcji i potem szybciej

· KZP-spada, a potem rośnie

· KM-koszty marginalne

· KC-rozpoczyna się w punkcie, KSC, a następnie rośnie

· KCP

Produkt całkowity-wielkość produktu wytworzona w jednostce czasu
Produkt marginalny zmiennego czynnika produkcyjnego-przyrost produkcji spowodowany wzrostem tego czynnika o jednostkę (np. pracy).

Produkt przeciętny-ilość produktu całkowitego przypadająca na jednostkę czynnika wytwórczego i obliczamy go dzieląc wielkość produkcji całkowitej Q/liczba pracowników.
Współzależności między zmianami kosztów są następujące:
· Koszt stały przeciętny spada
· Krzywa KM przecina krzywe KZP i KCP w punktach, w których te ostatnie osiągają minimum. Kształt litery „U” przybierany przez krzywe KZP i KM w krótkim okresie czasu jest odzwierciedleniem prawa malejących przychodów produkcji.

Zwiększając nakład czynnika zmiennego osiągamy taki punkt po przekroczeniu, którego każda dodatkowa jednostka czynnika zmiennego daje coraz mniejsze przyrosty produkcji. Produkcyjność kolejnego czynnika zmniejsza się, więc produkt marginalny maleje.
Krzywa kosztów przeciętnych w długim okresie czasu (KKP):

Każda z krzywych kosztów przeciętnych odpowiadająca teoretycznie nieskończonej ilości rozmiarów przedsiębiorstwa w krótkim okresie czasu jest styczna do krzywej kosztu przeciętnego o długim okresie czasu. Długookresowa krzywa spada wraz ze zwiększeniem rozmiarów firmy. Po przekroczeniu pewnej wielkości przedsiębiorstwa, dla której koszt przeciętny osiągnie minimum (A) koszt ten wzrasta. Oznacza to, że zwiększenie produkcji za pomocą powiększania rozmiarów firmy ma sens ekonomiczny tylko do momentu, gdy minimum krzywej kosztu dla danej wielkości zakładu zrówna się z minimum kosztu długookresowego. Dalsze powiększanie wielkości jest nieekonomiczne. Kształtowanie się długookresowej krzywej kosztów przeciętnych można powiązać ze zjawiskiem korzyści skali produkcji.

Koszty związane są z utratą korzyści np. koszt zastosowania maszyny do produkcji oznacza rezygnację z korzyści osiąganych, kiedy maszyna zostałaby sprzedana lub wynajęta.
Makroekonomia
Makroekonomia-zajmuje się analizą całej gospodarki. Bada wyniki wpływające na poziom i zmiany takich wielkości ekonomicznych jak globalna produkcja, podaż, popyt, poziom ich cen, zatrudnienie, inwestycje, dochody i wydatki budżetu państwa.
Produkt krajowy brutto (PKB)- syntetyczna miara wartości produkcji wytworzonej w gospodarce w ciągu roku.
Produkt krajowy brutto obliczamy:
· Sumując wartości produktów i usług wytwarzanych w kraju (metoda sumowania produktów)
· Sumując dochody powstające przy wytwarzaniu PKB
· Sumując wydatki ponoszone na zakup wytworzonych produktów i usług
Produkt narodowy brutto (PNB)-miara łącznych dochodów osiąganych przez obywateli kraju niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji.
PNB=PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą
Dochody netto-nadwyżka napływu dochodów z tytułów świadczenia usług czynników produkcji za granicą nad dopływem dochodów powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług czynników produkcji w kraju. Nie bierze się pod uwagę zużywania się produktów.
Ekonomicznym odzwierciedleniem procesu zużywania się jest amortyzacja. Oznacza to, że część dóbr wytwarzanych w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie zużytego kapitału i część łącznych inwestycji brutto. Pozostałą część dóbr można wykorzystać na powiększenie kapitału.
Inwestycje netto = inwestycje brutto – amortyzacja
PKB i PNB są miarami produkcji uwzględniającymi inwestycje brutto. Miarą inwestycji netto jest produkt narodowy netto (PNN- dochód narodowy). Jest on różnicą między PNB, a amortyzacją.
PNN=PNB – amortyzacja
PNN jest dochodem uzyskiwanym przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Dochody osobiste pomniejszone o podatki bezpośrednie płacone przez gospodarstwa domowe i powiększone o otrzymywane płatności transferowe (emerytury i zasiłki) są określane jako rozporządzalne dochody osobiste. Ich wielkość informuje ile gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki i oszczędności. Kategorie produktu i dochodu narodowego odnoszą się do całej gospodarki i wskazują na wielkość produkcji wytworzonej w gospodarce. Zatem są one przydatne do porównania rozmiarów gospodarki, ale mało przydatne do oceny poziomu rozwoju gospodarczego kraju i przeciętnego standardu życiowego ludności. Do tego celu służą kategorie PKB i dochodu narodowego (DN) na jednego mieszkańca.

Rola państwa w gospodarce
Państwo- złożona i zróżnicowana zewnętrznie wieloszczeblowa struktura administracyjna społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium dysponująca władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Funkcje ekonomiczne państwa:
· Alokacyjna-podejmowanie działań sprzyjających optymalnej alokacji (rozdysponowanie środków między konkurencyjne działalności) zasobów gospodarczych
· Stabilizacyjna-polega na podejmowaniu przez państwo działań stabilizujących gospodarkę przez realizację takich celów jak:
1. Osiągnięcie i utrzymanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego
2. Ograniczenie bezrobocia i inflacji
3. Zmniejszenie amplitudy wahań koniunkturalnych
4. Wykorzystanie czynników produkcji
· Redystrybucyjna-polega na działaniach zmierzających do niwelowania zbyt dużych nie akceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomocy społecznej
Rodzaje polityki makroekonomicznej:
· Fiskalna-manipulowanie poziomem podatków i wydatków państwa
· Monetarna-manipulowanie przez bank centralny stopą wzrostu podaży pieniądza
Podatki obniżają dochody i ograniczają wydatki prywatne na konsumpcję, a poza tym wpływają na inwestycje produkcję i zatrudnienie. Wydatki wpływają na wielkość konsumpcji zbiorowej. Zmiany podaży pieniądza (ilość pieniądza w obiegu) wpływają na zmiany stóp procentowych, które zaś wpływają na eksport i import. Polityka fiskalna i monetarna oddziaływuje na popytową stronę gospodarki i ma charakter krótkookresowy. Natomiast oddziaływanie na stronę podażową ma charakter średnio- i długo okresowy. Państwo promuje postęp techniczny, stabilizuje rynek pieniężny, tworzy bodźce do oszczędzania, wpływa na kwalifikacje pracowników, zatrudnienie, wydajność pracy i inwestycje, od których w dużym stopniu zależy potencjalne tempo wzrostu gospodarczego.
System pieniężno-kredytowy
Pieniądz-powszechnie akceptowany towar za pomocą, którego dokonywana jest wymiana produktów i usług.
Funkcje pieniądza-
· Środek wymiany (cyrkulacji)
· Jednostka obrachunkowa (miernik usług)
· Środek płatniczy (realizacja odroczonej płatności)
· Środek przekazywania bogactwa (środek tezauryzacji)
Pojawienie się pieniądza jako powszechnego ekwiwalentu przekształciło wymianę bezpośrednią (karterową) w pośrednią (towarowo-pieniężną). Pieniądz jako środek wymiany musi spełniać warunki:
· Powszechnie akceptowany
· Łatwo przenośny
· Łatwo podzielny na jednostki
· Trudny do podrobienia
Pieniądz pełni funkcję jednostki obrachunkowej, w której są wyrażone ceny towaru (jest to forma idealna-nie trzeba mieć pieniędzy, aby wyrazić wartość towaru). W momencie zawierania transakcji kredytowych pieniądz nie występuje realnie (pełni funkcje jednostki rozrachunkowej). Pieniądz realny pojawia się dopiero, gdy odbiorca dokonuje płatności za usługi lub zobowiązania i wtedy pieniądz pełni funkcję środka płatniczego.
Środek tezauryzacji-pieniądz pozwala przechować siłę nabywczą (zdolność do nabywania dóbr o określonej wartości). Wszelkie zaoszczędzone dochody, gdy zostaną odłożone w postaci nagromadzonych pieniędzy wychodzą z obiegu.
Początek pieniądza. Na początku był towar ekwiwalentny (bydło, zboże, sól, potem metale i stopy metali-kruszce: srebro i złoto). Pierwsze monety pojawiły się w VII w.p.n.e. w Egipcie i Azji Mniejszej, a pieniądze papierowe w Chinach. Rozwój banków doprowadził do wprowadzenia banknotów, które zawierały dowód wymiany banknotu na złoto według parytetu jednostki monetarnej. Odejście od wymiany banknotu spowodowało wprowadzenie pieniądza. Kolejnym etapem było wprowadzenie nowych form o charakterze bezgotówkowym (weksle i czeki) i upowszechnienie się tych form. Pieniądz bezgotówkowy występuje w formie zapisów na rachunkach depozycyjnych w bankach. Te depozyty „uruchamia się” za pomocą czeków.
Popyt i podaż pieniądza
Popyt pieniądza-ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłoszone przez podmioty gospodarcze.
Podaż pieniądza-ilość pieniądza wprowadzonego do obiegu.
Czynniki wpływające na popyt na pieniądz:
· Zależy od instytucjonalnych rozwiązań np. zwyczajów płatniczych, metod rozliczeń finansowych
· Nominalny popyt rośnie proporcjonalnie do wzrostu cen i realnego dochodu narodowego, a maleje, gdy rośnie stopa procentowa, więc przedstawia stosunek sumy pieniędzy płaconej w określonym czasie za użytkowanie wypożyczonego kapitału pieniężnego do wielkości sumy tego kapitału
· Realny popyt na pieniądz nie zależy od poziomu cen, ale od realnego dochodu narodowego, kosztów zamiany aktywów na pieniądz.
Gdy rośnie realny dochód narodowy i koszt zamiany aktywów na pieniądz popyt na pieniądz rośnie. Gdy rośnie stopa procentowa popyt na pieniądz maleje.
Powstanie i funkcje banków
Rozwój wymiany towarowo-pieniężnej doprowadził do powstania banków i innych instytucji. Najstarszą formą operacji była lichwa (pożyczenie pieniędzy lub towaru w zamian za odsetki). Następnym etapem byli średniowieczni złotnicy i handlerze pieniędzmi, którzy przechowywali złoto i wymieniali na inne waluty. Pierwsze banki powstały pod koniec XVI w. w północnych Włoszech (bank- banco, czyli stół na którym dokonywano transakcji). Pełniły one funkcje udzielania pożyczek i przyjmowania depozytów
Funkcje banków:
· Przyjmowanie depozytów w zamian za odsetki
· Świadczenie usług finansowych związanych z obiegiem pieniądza jako środka cyrkulacji i środka płatniczego
· Udzielanie kredytów
· Kreacja pieniądza
Bank centralny-bank emisyjny, ma pozycję nadrzędną, wpływa na działalność innych banków i jest odpowiedzialny za prowadzenie bieżącej polityki pieniężnej państwa
Funkcje banku centralnego:
· Monopol na emisje pieniądza gotówkowego
· Zaopatrzenie banków komercyjnych w pieniądz gotówkowy
· Regulowanie rezerw banków i udzielanie im pożyczek
· Bank państwa, rozliczenia z rządem, obsługuje budżet państwa, pokrywa zobowiązania zagraniczne państwa i utrzymuje rezerwę państwową
· Współuczestniczy w realizacji polityki pieniężnej państwa
· Kontroluje i reguluje podaż pieniądza i kredytu w gospodarce
· Stabilizuje rynki finansowe tzn. występuje jako kredytodawca ostatniej instytucji (wspomaga pożyczkami inne banki w sytuacji, gdy panika finansowa mogłaby zagrozić stabilizacji całego systemu finansowego państwa
W krajach z rozwiniętą gospodarka rynkową zależność między bankiem centralnym, a rządem przyjmuje postać:
· Bank centralny jest niezależny od rządu i wówczas cele swojej działalności bank ustala bez ingerencji w rząd. Zaletą banku niezależnego jest stabilność cen (Niemcy, Szwajcaria, USA)
· Bank centralny zależy od rządu. Rząd określa kierunki polityki banku i zostawia mu zadania wykonawcze (Francja, Anglia, Hiszpania)
Do najważniejszych narzędzi wykorzystywanych przez bank centralny do kontrolowania podaży pieniądza należą:
· Zmiany stopy rezerw obowiązkowych-określenie przez bank centralny stopy rezerw polega na ustaleniu minimalnego stosunku rezerw w gotówce w kasie banku do ogólnej sumy wkładów w banku. Podwyższenie stopy rezerw ograniczy możliwość ekspansji kredytowej banków i obniża potencjalne zyski banków komercyjnych. Zmniejszenie stopy rezerw daje możliwość przeznaczenia większych kwot na kredyty przez banki komercyjne. Podaż pieniądza w obiegu wzrasta. Dzięki kredytom rosną dochody i popyt przedsiębiorstw i gospodarstw domowych i prowadzi do wzrostu aktywności gospodarczej
· Zmiany stopy redyskontowej-jest stopą procentową pobieraną przez bank centralny od pożyczek udzielanych bankom komercyjnym pod zastaw weksli (pisemne zobowiązanie wystawcy dokumentu do bezwarunkowej zapłaty w określonym terminie określonej sumy pieniężnej osobie wymienionej w dokumencie) lub innych papierów wartościowych. Wzrost stopy procentowej zmniejsza wartość weksli i podnosi koszt kredytu
· Operacje otwartego rynku-polegają na sprzedaży lub zakupie papierów wartościowych, głównie państwowych. Bank centralny skupuje weksle skarbowe w celu zwiększenia podaży pieniądza na rynku i pobudzenia aktywności gospodarczej
Deprecjacja-osłabienie waluty krajowej w wyniku odpływu kapitału (np. 4zł/$ po deprecjacji 5zł/$); wywołuje wzrost cenowej konkurencyjności exportu i równocześnie wzrost cen towarów i usług importowanych, a w następstwie może prowadzić do spadku inflacji.
Aprecjacja-wzmocnienie waluty krajowej w wyniku napływu kapitału (np. 4zł/$ po aprecjacji 3zł/$); wywołuje spadek cenowej konkurencyjności exportu i równocześnie spadek cen towarów i usług importowanych, a w następstwie może prowadzić do wzrostu inflacji.
Dewaluacja-(jest to modyfikacja parytetu, czyli sztywnego kursu walutowego przez bank centralny)-zmniejszenie wartości waluty krajowej w stosunku do walut obcych, przeprowadzana w momencie, gdy występuje znaczący deficyt bilansu handlowego, w konsekwencji spada konkurencyjność importu.
Rewaluacja-(jest to modyfikacja parytetu, czyli sztywnego kursu walutowego przez bank centralny)-zwiększenie wartości waluty krajowej w stosunku do walut obcych, przeprowadzana w momencie, gdy występuje nadmierna nadwyżka bilansu handlowego, w konsekwencji wzrasta konkurencyjność importu.
Dumping-obniżanie cen poniżej kosztów stosowane przez duże i bogate firmy w celu zniszczenia konkurencji, której nie stać na utrzymanie dochodowej działalności w takich warunkach.
Kurs walutowy-jest ceną waluty obcej wyrażoną w walucie krajowej, określa ona ile jednostek pieniądza krajowego płaci się za jednostkę (czasem 100 jednostek) waluty obcej
Budżet państwa
Budżet-plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Jest sporządzany na okres jednego roku i zatwierdzany przez władzę ustawodawczą. Staje się on aktem prawnym, który umożliwia organom wykonawczym:
· Gromadzenie dochodów
· Dokonywanie wydatków
Funkcje budżetu:
· Fiskalna-polega na gromadzeniu dochodów budżetowych pochodzących z podatków i umożliwiających utrzymywanie aparatu państwowego, oraz realizację określonych zadań
· Redystrybucyjna-umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego np. zmniejszenie dysproporcji w rozwoju gospodarki w różnych regionach, a także niwelowanie nadmiernego zróżnicowania dochodów między grupami społecznymi, oraz tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego. Realizacja tej funkcji jest dokonywana za pomocą systemu podatkowego (np. progresywne opodatkowanie dochodów i ulgi podatkowe), wydatków budżetowych dokonywanych w formie transferów (świadczenia społeczne zwiększające dochody)
· Stymulacyjna-oddziaływanie dochodów i wydatków budżetu państwa na życie społeczne i gospodarcze (można wpływać na poziom dochodu narodowego). W sferze społecznej można ograniczać skutki bezrobocia, a nawet regulować przyrost naturalny
Zasady polityki budżetowej:
· Rocznego budżetowania (plan na okres jednego roku)
· Zasada zupełności (obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa)
· Jedności (wszystkie dochody i wydatki powinny być ujęte w jednym zestawieniu)
· Jawności (budżet powinien być podany do publicznej wiadomości)
· Równowagi budżetowej (polega na dążeniu do tego, aby bieżące dochody z podatków i innych źródeł były wystarczające do pokrycia płatności za produkty i usługi finansowane przez rząd, za płatności transferowe i inne wydatki)
Dochody budżetu państwa
Źródła dochodu:
· Podatki
· Cła
· Dochody ze sprzedaży sprywatyzowanych przedsiębiorstw
· Opłaty skarbowe
· Opłaty sądowe
· Opłaty notarialne
Podatki-przymusowe, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo na podstawie przepisów w celu uzyskania dochodów na pokrycie wydatków państwowych. Płatnikami są osoby fizyczne i prawne
Podział podatków ze względu na przedmiot opodatkowania:
· Dochodowe-od dochodów osobistych i osób prawnych
· Konsumpcyjne-nakładane na produkty i usługi, które są przedmiotem obrotu np. podatek obrotowy, VAT, akcyza
· Majątkowe-płacone od posiadanego kapitału i przenoszenia praw do majątku
Podział podatków:
· Bezpośrednie-nakładane na dochody i majątek
· Pośrednie-zawarte w cenie produktu lub usługi
Sposoby nakładania podatków:
· Proporcjonalnie-jedna stopa procentowa dla wszystkich
· Progresywnie-osoby z wyższymi dochodami płacą wyższe podatki
· Degresywnie-wraz ze wzrostem dochodu niższe podatki
Wśród podatków pobieranych w krajach rozwiniętych głównym źródłem dochodu państwa jest podatek dochodowy (ponad 30%), podatek obrotowy i VAT, składki na ubezpieczenia społeczne. Od strony teoretycznej zależność między wpływami do budżetu z tytułu podatków, a wysokością stopy ilustruje krzywa Laffera (amerykańskiego ekonomisty, który zauważył, że przy stopie 0% i 100% przychody są równe 0, a stopom z przedziału 0%-100% odpowiadają różne dodatnie poziomy przychodów z podatków włącznie z poziomem maksymalnym).

Wzrost stopy opodatkowania ma sens tylko do punktu t optymalnego,bo wtedy dochody osiągają najwyższy poziom Tmax. Nadmiernie wysokie podatki osłabiają bodźce do prowadzenia działalności gospodarczej. Produkcja i dochody ludności i budżetu spadają. Krzywa Laffera sugeruje pożądany kierunek polityki fiskalnej. Zmniejszenie obciążeń powoduje pobudzenie aktywności gospodarczej i wzrost dochodu (tego zjawiska nasi politycy nie potrafią zrozumieć...chociaż raz próbowali, gdy obniżyli akcyzę na alkohole wysokoprocentowe i wpływ do budżetu się zwiększył, ale niczego ich to nie nauczyło).
Wydatki budżetu państwa
Z punktu widzenia przeznaczenia wyróżniamy wydatki:
· Związane z tradycyjnym pełnieniem przez państwo funkcji obronnej, administracyjnej, wymiaru sprawiedliwości
· Związane z realizacją celów społecznych państwa „dobrobytu” (oświata, kultura, ochrona zdrowia, świadczenia społeczne, socjalne itp.)
· Wynikające z pełnienia funkcji interwencyjnych w gospodarce (subsydia dla rolnictwa, oddziaływanie na inwestycje, wydatki transferowe itp.)
Aktywna i pasywna polityka fiskalna
Polityka fiskalna opiera się na wykorzystaniu podatków i wydatków budżetowych do stabilizacji gospodarki, oraz do realizacji innych celów ekonomicznych i społecznych. Istotą aktywnej polityki fiskalnej państwa jest podejmowanie takich decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetowych, które pozwolą osiągnąć zamierzone cele ekonomiczne (gospodarcze). Polega ona na świadomym interwencjonizmie, który każdorazowo wymaga podejmowania decyzji o wykorzystaniu konkretnych instrumentów fiskalnych takich jak: zwiększenie lub ograniczenie wydatków budżetowych na określone cele, a także zmiana stawek i zasad opodatkowania. Istotą tej polityki jest to, że decyzje dotyczące korygowania działań instrumentów fiskalnych wymagają zmian legislacyjnych w programach budżetowych, co prowadzi do opóźnień w działaniu instrumentów polityki fiskalnej. Pasywna polityka fiskalna polega na wykorzystaniu właściwej niektórym instrumentom wrażliwości na zmiany poziomu narodowego zatrudnienia oraz innych wielkości ekonomicznych. Te instrumenty samoczynnie, bez podejmowania konkretnych decyzji dostosowawczych reagują na zmiany koniunktury. Są to tzw. automatyczne stabilizatory koniunktury.
Deficyt budżetowy-ujemna różnica między dochodami a wydatkami budżetu państwa; w budżecie jednostek samorządów terytorialnych-ujemna różnica między dochodami a wydatkami budżetu danej jednostki samorządu terytorialnego.
Dług publiczny-łączna kwota zobowiązań podmiotów sektora publicznego wobec podmiotów spoza tego sektora.
Państwowy dług publiczny-(zgodnie z ustawa o finansach publicznych) jest to nominalne zadłużenie wszystkich podmiotów sektora finansów publicznych po wyeliminowaniu wszystkich przepływów pomiędzy podmiotami tego sektora. Gdy przekroczy 50% PKB to wprowadzane są procedury ostrożnościowe i sanacyjne, (czyli mające na celu uzdrowienie tej sytuacji), które odnoszą się i do budżetu państwa i do budżetów jednostek samorządowych. Trzy różne rodzaje tych procedur:, gdy przekroczy, 50% PKB kolejna, gdy 55%PKB i ostatnia, gdy 60%PKB.
Koniunktura gospodarcza, równowaga ekonomiczna, cykl koniunkturalny
Koniunktura gospodarcza-splot warunków i czynników wywierających znaczny wpływ na sytuację gospodarczą kraju, regionu, świata
Dobra koniunktura-rozwój gospodarczy, zmiany strukturalne, równowaga ekonomiczna
Zła koniunktura-zachwiana równowaga ogólna, spadek lub zastój produkcji, wymiany towarowej, cen i dochodu narodowego.
Podstawowym zagrożeniem dla gospodarki rynkowej jest niedostateczny popyt. Wzrost popytu jest nazywany poprawą koniunktury.
Równowaga ekonomiczna-sytuacja, w której przy pełnym wykorzystaniu zasobów produkcyjnych zachodzi równość pomiędzy podażą wszystkich usług i dóbr, a popytem na nie, oraz również pomiędzy podażą pieniądza krajowego i zagranicznego, a popytem na te pieniądze, zaś wymiana gospodarcza za granicą nie wywołuje trudności płatniczych.
Rodzaje równowagi w zależności od obszaru badawczego:
· Konsumenta-występuje, gdy stosunek cen dwóch nabywanych dóbr jest równy marginalnej stopie substytucji
· Przedsiębiorstwa-wtedy, gdy firma osiąga zysk maksymalny tzn., że koszt marginalny jest równy przychodowi marginalnemu
· Cały rynek w równowadze-wtedy, gdy przy istniejących cenach ogólna podaż towarów równa jest ogólnemu popytowi na nie
Bilans płatniczy-jest zestawieniem wszystkich przychodów i rozchodów z tytułu wymiany dóbr i usług transferowych, oraz zmian w stanie należności majątkowych w stosunku do zagranicy. Stan równowagi zewnętrznej ocenia się na podstawie bilansu handlowego.
Równowaga wewnętrzna-w szerokim ujęciu to jest równość pomiędzy podażą, a popytem na wszystkich rynkach (produktów, zasobów i pieniądza krajowego), a węższe ujęcie równowagi wewnętrznej oznacza równość między podażą, a popytem na wybranych rynkach. Utrzymywanie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej jest warunkiem racjonalnego gospodarowania.
Równowaga ogólna wg Keynesa (1883-1946)-jest to równowaga pomiędzy globalną podażą i popytem. Ta równowaga może się ustalić przy różnych stopniach wykorzystania zdolności produkcyjnych gospodarki (niewykorzystane zdolności wytwórcze i niepełne zatrudnienie). Jest to równowaga przy różnych rozmiarach dochodu narodowego. Dochód narodowy jest rozumiany jako suma płac, procentów i zysków otrzymywanych z tytułu czynności produkcyjnych i usługowych. Dochód ten przeznacza się na konsumpcje i oszczędności.
Dochód jako suma wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych-w obu przypadkach konsumpcja jest identyczna, więc oszczędności i inwestycje w stanie równowagi muszą być sobie równe. Równość jest niezbędnym warunkiem istnienia równowagi w gospodarce. Zakłócenie tej równowagi wywołuje depresję lub ożywienie gospodarcze. Istnieje mechanizm dochodzenia do stanu równowagi ogólnej rozumianej jako równowaga oszczędności i inwestycji. Proces ten powoduje występowanie w gospodarce wahań cyklicznych, które to wahania wyrażają się w zmianach dochodu narodowego.
Cykl koniunkturalny-periodycznie powtarzające się wahania istotnych składników życia gospodarczego.
W Polsce największą popularność zdobyła koncepcja cyklu koniunkturalnego Mendelsona, w której wyróżniamy fazy:
· Kryzys (AB)-nadprodukcja, spadek cen, stopy zysku, ograniczenie produkcji do zlikwidowania zapasów towaru. Poziom produkcji nie dostosowuje się do poziomu popytu, a naturalną granicą spadku produkcji jest minimalny poziom konsumpcji. Zmniejszająca się rentowność doprowadza słabsze firmy do bankructwa, likwidacji lub wykupienia przez firmy bogatsze. Ograniczone inwestycje są spowodowane trudnościami w zdobywaniu kapitału i brakiem perspektyw. Największy spadek produkcji odbywa się w dziale środków produkcji.
· Depresja (BC)-dno kryzysu. Zachowany spadek produkcji, stabilizacja zatrudnienia, cen, zysku. Gospodarka osiąga równowagę na najniższym poziomie. Rentowne są tylko firmy o najniższych kosztach produkcji. To stwarza warunki sprzyjające rozwojowi postępu technicznego i wykorzystania w produkcji nowych urządzeń i technologii. Nadwyżka kapitału płynnego nad zapotrzebowaniem na niego sprzyja pojawieniu się taniego kredytu
· Ożywienie (CD)-wyjście z depresji, wzrost produkcji, po czasie do poziomu sprzed kryzysu, zwiększenie popytu prowadzi do koniunkturalnego wzrostu cen i poprawy rentowności produkcji, powoduje to zwiększenie zatrudnienia, zwiększa się popyt na środki spożycia.
· Rozkwit (DE)-faza boom-u, szczyt, w tej fazie główne wielkości gospodarcze (płace, ceny, inwestycje, stopa zysku, zatrudnienie) osiągają poziom wyższy sprzed kryzysu. Każdy następny kryzys zaczyna się na poziomie znacznie wyższym od poprzedniego.

Między fazami zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, co oznacza, że mechanizmy i procesy, które zachodzą w jednej fazie cyklu warunkują mechanizmy w następnej fazie.
Faza kryzysu + depresja = recesja (faza recesji)
Ożywienie + rozkwit = ekspansja (faza ekspansji)
Dynamika tych wielkości jest zróżnicowana. Najszybciej rosną ceny dóbr inwestycyjnych, które są niezbędne do powiększenia i odnowienia kapitału trwałego. Słabszą dynamiką charakteryzują się ceny dóbr konsumpcyjnych i płace. Narusza to warunki równowagi. Wzrost cen środków produkcji i płac, a także wykorzystanie starych urządzeń i maszyn w celu sprostania popytowi oznacza ekspansję, ale przy rosnących kosztach. Pod wpływem popytu na kredyt rośnie jego cena-stopa procentowa, a więc w fazie rozkwitu pojawiają się przesłanki kryzysu ekonomicznego nadprodukcji. Cykl kończy się, gdy faza jest na najwyższym poziomie i wtedy ogólny poziom aktywności przestaje się podnosić i następuje przejście do fazy boom-u pierwszego cyklu do fazy kryzysu drugiego cyklu. Ograniczenie amplitudy wahań gospodarczych oraz zmniejszenie dolegliwości społecznych powodowanych kryzysem jest celem tzw. interwencjonizmu państwowego.
Bezrobocie
Bezrobotny-zalicza się do nich osoby w wieku produkcyjnym (kobiety 18-59 lat, mężczyźni 18-64 lata), które to osoby są zdolne do podjęcia pracy w typowych warunkach występujących w gospodarce, oraz pozostają bez pracy mimo podjęcia poszukiwań pracy.
Ludność w wieku produkcyjnym można podzielić na:
· Aktywni zawodowo-zasoby siły roboczej, zalicza się do nich osoby w wieku produkcyjnym, które są zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia na typowych warunkach dla danej gospodarki
· Bierni zawodowo-pozostali (nieaktywni zawodowo)
Stosunek liczby aktywnych do liczby ludności w wieku produkcyjnym nazywamy współczynnikiem aktywności zawodowej. Bezrobocie można wyrazić w wielkościach absolutnych określających liczbę osób bezrobotnych, a także w wielkościach relatywnych (%). Taką miarą jest wskaźnik-stopa bezrobocia-wyraża stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej ujęty w procenty. Aktywni dzielą się na pracujących i bezrobotnych.
Metody pomiaru bezrobocia w Polsce:
· Statystyka urzędów pracy
· Wykorzystywana w badaniach aktywności ekonomicznej ludności BAFEL
Dane, które mówią o bezrobociu różnią się. Różnica ta sugeruje, że część bezrobotnych rejestruje się w urzędach pracy, aby otrzymać zasiłek.
Rodzaje bezrobocia:
· Frykcyjne (przejściowe)-występuje w gospodarce bez względu na panujące warunki do jej rozwoju. Są nim objęte osoby, które chwilowo nie mają pracy ze względu na zmianę zatrudnienia (2%-3% zasobu siły roboczej). Na tym poziomie bezrobocie uznaje się jako stan pełnego zatrudnienia. Przekroczenie tego poziomu nazywane jest bezrobociem rzeczywistym.
· Strukturalne-występuje w sytuacjach niedopasowania struktury podaży siły roboczej i popytu na nią w aspekcie kwalifikacyjnym, zawodowym, regionalnym. Może mieć charakter długotrwały, bo likwidacja tego bezrobocia wiąże się z przekwalifikowaniem lub zmianą miejsca zamieszkania
· Koniunkturalne (cykliczne)-występuje na skutek okresowych spadków koniunktury gospodarczej, więc wiąże się z szeroko zakrojoną obniżką ogólnego poziomu wydatków w gospodarce. Może trwać od kilku tygodni do kilku lat. W okresie braku koniunktury gospodarczej spowodowanej np. załamaniem handlu zagranicznego, wystąpieniem bariery popytowej, wówczas działalność zostaje ograniczona prowadząc do wzrostu bezrobocia.
Bezrobocie ukryte-występuje, gdy zmniejszenie liczby pracowników nie powoduje zmniejszenia produkcji wówczas krańcowa produkcyjność pracy (zmiana produkcji w firmie związana ze zmianą zatrudnienia o jednostkę) jest równa zero. Bezrobocie dotyczy ludzi zatrudnianych ponad miarę i niepotrzebnie. Bezrobocie związane z nadwyżką całkowitej podaży siły roboczej nad całkowitym popytem na siłę robocza jest często określana mianem bezrobocia wywołanego osłabieniem ogólnej aktywności gospodarczej.
Przyczyny bezrobocia.
Zwolennicy Keynesa tłumaczą bezrobocie niedostatecznym popytem na dobra natomiast neoklasycy tłumaczą zbyt wysokimi płacami. Zgodnie z ujęciem neoklasycznym w warunkach gospodarki wolnorynkowej występują tendencje do ustalania się na rynku pracy stanu równowagi i takim głównym mechanizmem, który zapewnia tę tendencję jest mechanizm zmian płac realnych. Zjawisko to tłumaczy się ograniczeniami w swobodnym działaniu mechanizmu rynkowego na rynku pracy i te ograniczenia związane są z tzw. usztywnianiem płac, co wiąże się z działalnością związków zawodowych. Bezrobocie nazywa się dobrowolnym, bo wynika z braku akceptacji wymogów mechanizmu rynkowego. Aktywna ingerencja państwa, która polega na regulowaniu popytu na dobra, nie jest potrzebna do likwidowania bezrobocia. Konieczna jest likwidacja ograniczeń swobodnego działania mechanizmu rynkowego i osłabienie monopolistycznej pozycji związków zawodowych, zwiększenie elastyczności płac oraz zwiększenie uprawnień w funkcjonowaniu rynku pracy. „Keynesiści” uważają, że w warunkach swobodnego działania mechanizmu rynkowego dokonuje się tendencja do ustalenia się nadwyżki podaży nad popytem, co oznacza bezrobocie, czego przyczyną jest niewystarczający popyt na towary, jaki kształtuje się w warunkach gospodarki rynkowej. Suma zamierzonych inwestycji w gospodarce jest mniejsza od sumy oszczędności odpowiadających dochodowi przy pełnym zatrudnieniu. Gdy popyt na towary jest niewystarczający do zakupu wytworzonej produkcji to producenci są zmuszeni obniżyć produkcję i zmniejszyć zatrudnienie. Powstałe bezrobocie ma charakter przymusowy i długotrwały:
Nie można zmniejszyć bezrobocia obniżką płac ze względu na:
· Obecność związków zawodowych
· Zmniejszenie dochodu zmniejsza wydatki, ogranicza produkcję i zatrudnienie
„Keynesiści” uważają, że interwencjonizm państwa jest konieczny do zlikwidowania bezrobocia. Rolą państwa jest stymulowanie popytu na towary za pomocą instrumentów fiskalnych i pieniężnych.
Inflacja
Inflacja-proces wzrostu ogólnego poziomu cen
W Polsce obliczaniem inflacji zajmuje się GUS. Konstruuje się wskaźnik cen, który jest zmianą procentowych zmian wydatków. Procesy mierzone za pomocą wskaźnika cen mogą mieć nasilenia:
· Inflacja pełzająca-do 5% / rok
· Umiarkowana-5%-10% / rok
· Galopująca-10%-150 / rok
· Hiperinflacja-powyżej 150%
Przyczyny inflacji:
· Teoria monetarna (neoilościowa)-wskazuje ona na fakt, że tempo wzrostu cen jest zdeterminowane tempem wzrostu podaży pieniądza, ponieważ podaż pieniądza jest pod kontrolą banku centralnego i przyczynę inflacji upatruje się w błędnej polityce tego banku. Najważniejszą rolę w ograniczeniu inflacji ma zmniejszenie dynamiki wzrostu podaży pieniądza
· Popytowa teoria inflacji-poziom faktycznego dochodu narodowego jest zdeterminowany poziomem agregatowego popytu na towary. Przyczynę inflacji upatruje się w ustaleniu się agregatowego popytu na towary na poziomie przewyższającym możliwości jego zaspokojenia.
Luka inflacyjna-pojęcie Keynesa. Rozmiar luki inflacyjnej jest wyznaczony przez różnicę między wielkością łącznego popytu na towary, a wielkością dochodu narodowego. Pojawienie się w warunkach swobodnego kształtowania się cen rynkowych powoduje inflację.
· Teoria kosztowa-wg tej teorii przyczyną inflacji jest wzrost kosztów produkcji niezależny od agregatowego popytu na towary. Gdy rosną koszty produkcji, wtedy przedsiębiorstwa przerzucają wzrost tych kosztów na ceny wyrobów i obciążają konsumentów.
Zależność inflacji od bezrobocia
Na podstawie danych statystycznych z lat 1861-1957 dla Wielkiej Brytanii, Philips zaobserwował istnienie odwrotnej zależności między stopą wzrostu płac nominalnych, a stopą bezrobocia. Ilustruje to krzywa Philipsa.

Przy stopie bezrobocia niższej od pewnego poziomu płace wzrastają, natomiast przy bezrobociu przewyższającym ten poziom następuje spadek płac nominalnych. Istnieje taki poziom stopy bezrobocia, który stabilizuje płace nominalne (0-A). Stabilizacja płac odpowiada stanowi równowagi na rynku pracy. Wynika z tego, że dla równowagi charakterystyczny jest pewien poziom bezrobocia. W odpowiedzi na krzywą Philipsa, Samuelson i Sollon przedstawili zmodyfikowaną krzywą Philipsa w postaci zależności stopy bezrobocia i tempa wzrostu cen.

W polityce gospodarczej można dokonać wyboru między większą inflacją i mniejszym bezrobociem, a mniejszą inflacją i większym bezrobociem. Jeżeli istniejąca stopa bezrobocia została uznana za zbyt wysoką (b0), to dzięki ekstensywnej polityce fiskalnej i monetarnej można by ją obniżyć do poziomu b1, ale kosztem zwiększenia inflacji (tp0-tp1). Uważano, że przez odpowiednią politykę gospodarczą rząd zapewni taką kombinację poziomów inflacji i bezrobocia, którą to ze społecznego punktu widzenia można uznać za najkorzystniejszą. Koncepcja zmodyfikowanej krzywej znalazła urzeczywistnienie w gospodarkach wielu krajów na przełomie lat 60-70. Na początku lat 70-tych pojawiła się stagflacja polegająca na równoczesnym występowaniu wysokiej inflacji i bezrobocia, co było trudne do wytłumaczenia na podstawie koncepcji Philipsa.
Teoria naturalnej stopy bezrobocia-alternatywna do poprzedniej teorii. W gospodarce istnieje pewien poziom bezrobocia odpowiadający stanowi równowagi.
Bezrobocie wynika z:
· Niedoskonałości funkcjonowania rynków
· Niepełną informacją o rynku pracy
· Niedopasowania strukturalnego popytu i podaży
Jest to bezrobocie naturalne, które nie może być na trwałe obniżone za pomocą ekspansywnej polityki makroekonomicznej.
Handel międzynarodowy
Handel zagraniczny to import i eksport towarów. W transakcjach podstawową formą płatności jest pieniądz (głównie dolar). Handel światowy jest sumą eksportu wszystkich krajów. Największą część towarów stanowią towary przemysłowe, natomiast maleje obrót żywnością, surowcami mineralnymi i rolnymi. Rozwija się handel usługami (1/5 wartości handlu towarami). Duże znaczenie mają też usługi finansowe (bankowość, ubezpieczenia) oraz telekomunikacja i łączność.
Koszty kompolatywne-handel międzynarodowy oparty na stabilizacji produkcji jest ekonomicznie korzystny dla jego uczestników. Najprostsze wytłumaczenie korzyści z handlu zagranicznego odwołuje się do różnic w absolutnych kosztach produkcji towarów.
Przykład 6
Koszty produkcji cytrusów w Polsce byłyby dużo wyższe niż w Algierii, gdzie do uprawy cytrusów istnieją bardzo dobre warunki glebowe i klimatyczne. Klimat i gleby Algierii sprawiają, że koszty uprawy konopi byłyby wyższe niż w Polsce, zatem dla każdego z tych krajów korzystny jest import tego towaru, którego absolutne koszty wytwarzania są wyższe niż za granicą.
Różnice w kosztach wytwarzania jednostki towaru mogą tłumaczyć tylko części handlu międzynarodowego. Uniwersalną zasadą jest zasada kosztów komparatywnych.
Przykład 7
Są 2 kraje i 2 towary. Jeśli jeden kraj ma absolutne koszty produkcji obu towarów niższe niż kraj drugi (A) to istnieje racjonalne uzasadnienie specjalizacji każdego kraju w produkcji tylko 1-go towaru i wymiany nadwyżek z obupulną korzyścią. Kraj A powinien specjalizować się w wytworzeniu tego towaru, którego koszty komparatywne są względnie niższe niż w 2-gim kraju B.
Cena = koszt produkcji
Koszt produkcji = koszt pracy
Koszt pracy = godziny pracy potrzebne do wytworzenia jednostki towaru
Towar Kraj A Kraj B
X 1 3
Y 2 4
Kraj A ma absolutne koszty produkcji towaru X i Y niższe niż kraj B, jednak kraj A ma większą przewagę komparatywną w produkcji X niż Y. Dla X koszt jego produkcji wynosi tylko 1/3 kosztu w B, a dla ½. Z tej zasady wynika, że dany kraj powinien wyspecjalizować się w produkcji i eksporcie tych towarów, których koszty produkcji są względnie niskie w porównaniu z innymi krajami i dzięki temu przy nieskrępowanej wymianie handlowej jej uczestnicy mogą odnieść korzyści w postaci przyrostu dochodu narodowego.
Czy w realnym świecie zawsze jest tak, że wszyscy zyskują na kreowaniu handlu???
Jeśli straty ponoszone przez upadających producentów, oraz tracących pracę nie są odpowiednio rekompensowane to otwarcie gospodarki i kreowanie handlu może rodzić napięcia społeczne. Producenci na ogół próbują wpływać na władzę. Celem jest ustanowienie barier ochronnych powstrzymujących import towarów, co może doprowadzić do wzrostu poziomu cen i obniżenia zadowolenia konsumentów.
Wybór zagranicznej polityki handlowej.
Za pośrednictwem tej polityki rząd może regulować dostęp zagranicznych towarów i czynić rynek otwartym lub zamkniętym (korzystnym dla producentów lub konsumentów). Korzyści komparatywne powstające przy swobodnej wymianie handlowej pojawiają się, gdy władze nie ingerują.
Cło-opłata, którą eksporter lub importer musi uiścić na rzecz budżetu państwa przy dokonywaniu transakcji zagranicznej. Głównie są to cła nakładane na import.
Motywy nakładania ceł:
· Dochód do budżetu
· Popieranie działalności produkcyjnej w wybranych dziedzinach poprzez sztuczną ochronę przed konkurencją
· Osłanianie zatrudnienia w niekonkurencyjnych wobec zagranicy gałęziach, które upadłyby bez ochrony
· Ochrona pewnych grup społecznych
Stosowanie ceł przynosi straty konsumentom i nieefektywną alokację zasobów.
Kwoty-ograniczenia ilościowe w eksporcie i imporcie
Bariery poza taryfowe-regulacje administracyjne
Subsydia eksportowe-dodatki, które promują eksport
Podstawowe modele rynku
W zależności od konkurencji wyróżnia się 4 modele:
· Konkurencja doskonała-charakteryzuje się tym, że żaden z kupujących i sprzedających nie mają wpływy na cenę, bo ona kształtuje się jako wypadkowa oferty wszystkich producentów i zapotrzebowania wszystkich odbiorców na dany produkt. Zarówno dla producentów i konsumentów cena jest wielkością daną. Warunki istnienia konkurencji doskonałej:
1. Duża liczba kupujących i sprzedających-wpływ producenta na globalną podaż i konsumenta na popyt jest niewielki (zbyt mały by spowodować zmianę ceny). Akceptują oni cenę rynkową
2. Pełna mobilność czynników produkcji-na rynku nie istnieją żadne przeszkody we wchodzeniu i wychodzeniu firm do danej gałęzi przemysły. Czynniki produkcji mogą być przesuwane bez przeszkód między różnymi ich zastosowaniami
3. Nie istnieją ograniczenia nakładów inwestycyjnych na rozpoczęcie działalności-nie potrzeba dużego kapitału do uruchomienia firmy
4. Jednorodność produktu-produkty producentów są identyczne. W rzeczywistości jest ich bardzo mało (akcje, płody rolne).
5. Doskonała informacja o rynku-wszyscy sprzedający i kupujący mają pełną informacje o produkcie i jego cenie teraz i w przyszłości. Informacja musi być darmowa
· Czysty monopol-gdy w gałęzi przemysłu istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nieposiadający substytutów. Warunki istnienia monopolu:
1. Produkty jednorodne i zróżnicowane mogą być sprzedawane przez jedną firmę-zakłada się, że na rynku nie istnieją bliskie substytuty tych produktów.
2. Brak możliwości wejścia do gałęzi przemysłu-gałąź opanowana przez jednego producenta. Wynikają z uwarunkowań ekonomiczno-prawnych (wytwarzanie produktu może być chronione patentem, wejście do gałęzi może być związane z dużymi kosztami). Monopol pełny wynika też z przepisów ustalonych przez państwo w celu kontroli produkcji wyrobu i dochodów (zbrojeniówka)
3. 1 sprzedający i wielu kupujących
4. Doskonała informacja o rynku
· Konkurencja monopolistyczna-łączy ze sobą 2 pierwsze modele (ekonomiści Robinson i Chamberlain). Ten model opiera się na zasadach:
1. Produkty na rynku są zróżnicowane i posiadają bliskie substytuty-(np. 2 proszki do prania o identycznym składzie chemicznym). Występowanie zróżnicowanych produktów sprawia, że koncepcja gałęzi przemysłu traci na znaczeniu. W rzeczywistości istnieje tyle rynków i przemysłów ile jest zróżnicowanych produktów
2. Swoboda wchodzenia i opuszczania rynku
3. Wielu sprzedających i kupujących
4. Doskonała informacja o rynku
· Oligopol-nie prowadzi do jednoznacznych rozwiązań optymalizacyjnych i na tym rynku istnieje silna współzależność między przedsiębiorstwami. Możliwość wyznaczenia ceny i wielkości produkcji przez dane przedsiębiorstwo jest uzależnione od zachowania się konkurencji. Założenia oligopolu:
1. Produkty jednorodne lub zróżnicowane-w rzeczywistości więcej zróżnicowanych, ale substytutów np. rynek samochodów osobowych
2. Mała liczba sprzedających i duża kupujących-każda decyzja wpływająca na wielkość produkcji i sprzedaży jest zauważana przez konkurencję, która może stosować pewne kroki dostosowawcze (ważna cecha oligopolu)
3. Ograniczony d