Plityka Prorodzinna

Program Polityka Prorodzinna Państwa" został przyjęty przez Radę Ministrów w listopadzie 1999 roku. Program ten stanowi kompilacją elementów zawartych w licznych, szczegółowych programach resortowych, składających się na całość polityki społeczno- gospodarczej rządu.
Uwagi dotyczące ww. dokumentu, zawarte w niniejszym opracowaniu, koncentrują się na ocenie zasadniczych elementów polityki państwa wobec rodziny, a w szczególności dotyczą one:
1. zakresu merytorycznego programu i konstrukcji dokumentu,
2. celów polityki prorodzinnej i instrumentów jej realizacji,
3. podmiotów odpowiedzialnych za jej wdrażanie i finansowanie działań na rzecz rodziny.
1. Uwagi wstępne
Terminu polityka rodzinna" po raz pierwszy użyto w latach czterdziestych, w dyskusjach nad polityką społeczną, które prowadzono w ówczesnej Europie. Pierwsze działania państwa, których adresatem była rodzina, podjęto we Francji i w Szwecji na przełomie XIX i XX wieku. Polityka rodzinna definiowana jest jako całokształt norm prawnych, działań i środków uruchamianych przez państwo w celu stworzenia odpowiednich warunków życia dla rodziny; jej powstania, prawidłowego funkcjonowania i spełniania przez nią wszystkich ważnych społecznie ról1.
U podłoża tak zdefiniowanej polityki rodzinnej leżą następujące założenia:
- rodzina jest podstawową i najważniejszą instytucją społeczną,
- rodzina powinna być wspierana przez państwo,
- polityka rodzinna oznacza wielość polityk, a nie jeden pojedynczy akt prawny.
Pojęcie polityka prorodzinna" nie występuje jako termin w literaturze przedmiotu z zakresu polityki społecznej. Jest to pojęcie potocznie używane, mające charakter wartościujący, przy pomocy którego ocenia się politykę państwa wobec rodziny.
Polityka społeczno-gospodarcza wobec rodziny może być uznana za politykę prorodzinną, jeżeli faktycznie realizuje ona jasno wytyczone cele w zakresie tworzenia przez państwo warunków sprzyjających rozwojowi rodziny i zaspokajaniu jej potrzeb.
Wyróżnia się dwa typy polityki rodzinnej: - politykę wyraźnie adresowaną do rodziny (explicite),
- politykę pośrednią (implicite).
Polityka rodzinna explicite to jasno określone działania (np. programy), których świadomym celem jest osiąganie określonych celów dotyczących rodziny jako całości lub roli osób indywidualnych w rodzinie. Polityka rodzinna explicite może obejmować np. politykę ludnościową (pro lub antynatalistyczną), świadczenia socjalne związane z opieką i wychowaniem dzieci, świadczenia dla pracujących rodziców, opiekę zdrowotną nad matką i dzieckiem itd. W krajach prowadzących bezpośrednią politykę rodzinną często powoływane są specjalne instytucje usytuowane w strukturze rządu, powołane dla koordynacji działań na rzecz rodziny. Na politykę rodzinną implicite składają się działania podejmowane w innych dziedzinach polityki państwa, realizujące cele bezpośrednio nie związane z rodziną, ale takie, które pociągają za sobą doniosłe konsekwencje dla funkcjonowania rodziny (np. polityka przeciwdziałania bezrobociu, polityka podatkowa).
2. Zakres merytoryczny programu i jego konstrukcja
Przedłożony program polityki rodzinnej, zawarty w dokumencie Polityka Prorodzinna Państwa" i przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 3 listopada 1999 roku, został opracowany przez Międzyresortowy Zespół do Spraw Opracowania Polityki Prorodzinnej Państwa powołany przez Prezesa Rady Ministrów. Program składa się z dwóch części: części opisowej i harmonogramu. W części I omówiono działania w wyodrębnionych jedenastu kierunkach polityki państwa wobec rodziny. Według autorów programu polityka wobec rodziny ma obejmować działania w zakresie:
- zmiany sytuacji demograficznej i struktury rodzin,
- poprawy kondycji finansowej rodzin,
- poprawy warunków mieszkaniowych,
- wychowania młodego pokolenia,
- poprawy zdrowotności rodziny,
- pomocy rodzinom z osobami niepełnosprawnymi,
- opieki nad dzieckiem,
- pomocy rodzinom zagrożonym dysfunkcjami,
- pomocy polskim rodzinom poza granicami kraju,
- kultury i mediów,
- ochrony prawnej rodziny.
Część drugą dokumentu stanowi harmonogram realizacji licznych celów we wskazanych kierunkach, rozpisany w 5 rubrykach zatytułowanych: cele, działania, urząd odpowiedzialny za realizację i instytucje współrealizujące, termin i uwagi, finansowanie.
Program ten w zakresie merytorycznym i konstrukcyjnym nawiązuje - z pewnymi modyfikacjami - do Programu polityki rodzinnej" przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 10 czerwca 1997 r. (pierwszego kompleksowego program polityki państwa wobec rodziny, nad którym Sejm II kadencji nie zdążył przeprowadzić debaty). Program ten traktował politykę rodzinną jako podejmowanie działań tworzących odpowiednie warunki dla funkcjonowania rodziny w ramach innych szczegółowych polityk mających wpływ na warunki życia rodziny.
Program polityki prorodzinnej w stosunku do programu z 1997 r., został uzupełniony o trzy działania kierunkowe: zmiany struktury demograficznej rodzin, udzielanie pomocy polskim rodzinom poza granicami kraju oraz oddziaływanie mediów na rodzinę. Działania na rzecz rodziny w myśl tego programu uległy więc istotnemu poszerzeniu. Godne podkreślenia jest zwłaszcza zwrócenie uwagi na procesy demograficzne.
W ujęciu zaproponowanym w omawianym dokumencie, polityka prorodzinna związana jest z całością polityki społeczno-gospodarczej. Autorzy programu starali się uwzględnić wszystkie działania, które wpływają lub mogą mieć wpływ na funkcjonowanie rodziny. W przedłożonym dokumencie przemieszane są elementy polityki rodzinnej bezpośredniej (jasno określone działania - np. programy - których świadomym zamiarem jest osiąganie określonych celów dotyczących rodziny jako całości lub roli osób indywidualnych w rodzinie) oraz polityki rodzinnej pośredniej (działania podejmowane w innych dziedzinach polityki państwa, realizujące cele bezpośrednio nie związane z rodziną, ale takie, które pociągają za sobą doniosłe konsekwencje dla funkcjonowania rodziny).
Program polityki prorodzinnej został opracowany m.in. na podstawie następujących programów rządowych:
Strategii finansów publicznych i rozwoju gospodarczego: Polska 2000- 2010 (dokument autorstwa Ministerstwa Finansów, przyjęty przez Radę Ministrów 22 czerwca 1999 r.),
Koncepcji średniookresowego rozwoju gospodarczego kraju do 2002 r., (dokument Ministerstwa Gospodarki przyjęty przez Radę Ministrów 15 czerwca 1999 r.),
Założeń polityki mieszkaniowej państwa na lata 1999-2003, (dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 lipca 1999 r.),
Średniookresowej strategii rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, (dokument przyjęty przez Radę Ministrów 21 kwietnia 1998 r.),
Programu spójnej polityki strukturalnego rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa (dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 lipca 1999 r.),
Narodowego Programu Zdrowia (1990 r.).
Wskazując określone cele i działania harmonogram często odsyła do tych programów. Kompleksowość i spójność polityki prorodzinnej uzależniona jest więc od istnienia programów dotyczących wszystkich dziedzin mających pośredni i bezpośredni wpływ na sytuację rodziny - ich brak powoduje istotne luki w przedstawionym dokumencie.
W chwili przyjmowania programu polityki prorodzinnej nie została jeszcze przyjęta przez Radę Ministrów Narodowa strategia zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich 2000-2006". W rezultacie program polityki prorodzinnej nie odwołuje się do tego programu. Bardzo ogólnikowo zostały przedstawione działania związane z ograniczaniem bezrobocia stanowiące bardzo istotny element realizacji jednego z najważniejszych celów polityki wobec rodziny - zapewnienia jej samodzielności ekonomicznej. Całkowicie pominięto problem przeciwdziałania bezrobociu wśród młodzieży, szczególnie absolwentów, który powinna być jednym z najważniejszych celów długofalowej polityki wobec rodziny.
Analiza dwóch głównych programów, stanowiących podstawę polityki gospodarczej rządu: Strategii finansów publicznych i rozwoju gospodarczego Polska 2000-2010 oraz Koncepcji średniookresowego rozwoju gospodarczego kraju do 2002 r. wskazuje, że działania bezpośrednio przekładające się na wspieranie rodziny mają charakter marginalny. Pominięta została cała sfera polityki socjalnej i infrastruktury społecznej. Rząd nie przedstawił dotąd odrębnego całościowego programu polityki społecznej, który uzupełniłby te dwa programy o charakterze gospodarczym i finansowym. Działania w sferze społecznej zostały zdominowane przez reformę ochrony zdrowia, ubezpieczeń społecznych i oświaty.
Przedłożony dokument dotyczący polityki rodzinnej nie wypełnia luki spowodowanej brakiem programu polityki społecznej państwa. W programie zapowiedziano, w dziedzinie polityki socjalnej istotne modyfikacje zakresu i wysokości świadczeń socjalnych, na podstawie przeprowadzonej analizy ich efektywności i sposobu adresowania. Jednakże kierunek tych zmian jest niedookreślony, poza stwierdzeniem, że nowa sieć socjalna uwzględni zarówno potrzeby społeczne, jak i możliwości finansowe państwa". W dokumencie zawarta jest obietnica podjęcia prac nad koncepcją dochodu gwarantowanego, co nie oznacza, że koncepcja ta zostanie wprowadzona (wdrożenie musi być poprzedzone analizą obowiązujących rozwiązań w zakresie świadczeń socjalnych i oceną ich efektywności oraz uzależnione od możliwości budżetu państwa").
Ponadto istnieje obawa o spójność zaproponowanych rozwiązań w zakresie polityki socjalnej z elementami innych programów resortowych. Na przykład w kwestii określenia jednolitych zasad ustalania wysokości dochodu uprawniającego do świadczeń w rodzinach rolników (do zasiłków z pomocy społecznej i zasiłków rodzinnych) może wystąpić wyraźna sprzeczność pomiędzy programem polityki prorodzinnej a Średniookresową strategią rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, w której wskazano, że utrzymana zostanie zasada określania wartości dochodu rolniczego na 1 ha przeliczeniowy, uprawniający do pomocy społecznej" w celu nie ograniczania dostępności rolników do świadczeń z pomocy społecznej.
Dokument zawiera także tezy, które trudno uznać, za w pełni uprawnione w świetle literatury przedmiotu z zakresu polityki społecznej i praw człowieka. Dla przykładu: we wstępie na str. 3 przeciwstawiono sobie politykę prorodzinną i politykę socjalną w taki sposób, że polityka socjalna ma być adresowana do rodzin dysfunkcyjnych, a polityka prorodzinna do rodzin pozostałych (w domyśle nie dysfunkcyjnych, czyli tzw. normalnych). Takie przeciwstawienie - wynikające być może z nie zamierzonej niezręczności sformułowań - nadaje polityce prorodzinnej status właściwych działań państwa dla lepszych rodzin", zaś polityce socjalnej - status gorszego rodzaju działań, stygmatyzujących jej adresatów.
Politykę socjalną (rozumianą jako system świadczeń pieniężnych i rzeczowych) należy traktować jako jeden z elementów polityki wobec rodziny, a nie jako działania mieszczące się poza polityką rodzinną (polityka prorodzinną). Świadczenia pieniężne mogą być stosowane selektywnie (do wybranych kategorii rodzin np. jednorazowy dodatek rodzinny na trzecie i dalsze dziecko) lub powszechnie (do wszystkich rodzin np. zasiłek rodzinny przed 1995 r.) w zależności od przyjętych celów polityki rodzinnej państwa.
Natomiast w zakresie praw człowieka m.in. stwierdzono, że w aktach prawa międzynarodowego brakuje zapisów odnoszących się do bezpośredniej ochrony rodziny jako całości", oraz że wynika potrzeba promocji i ochrony praw rodziny w międzynarodowym systemie praw człowieka". Należy zatem wyjaśnić, że w przepisach prawa międzynarodowego ochrona rodziny ma jasno sformułowaną koncepcję i rozumiana jest jako zapewnienie rodzinie przez państwo:
- odpowiedniego statusu materialnego poprzez prawo do pracy i zabezpieczenie socjalne,
- ochrony zdrowia,
- poszanowania wolności rodziny w zakresie zapewnienia dzieciom wychowania zgodnego z przekonaniami rodziców (wybór szkoły, nauczanie religii, przekazywanie tradycji i obyczajów),
- nie dyskryminowanie z jakichkolwiek względów,
- zrównania w prawach dzieci małżeńskich i nie małżeńskich,
- ochrony dzieci przed wszelkim wyzyskiem ekonomicznym i społecznym,
- równych praw i obowiązków małżonków.
O ochronie rodziny mówią przepisy zawarte m.in. w Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Gospodarczych Społecznych i Kulturalnych, Europejskiej Karty Społecznej, Konwencji o Prawach Dziecka.
Przytoczmy dla przykładu kilka z nich:
EUROPEJSKA KARTA SOCJALNA, Część II, Artykuł 16
Prawo rodziny do ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej
W celu zapewnienia warunków niezbędnych do pełnego rozwoju rodziny, która jest podstawową komórką społeczeństwa, umawiające się Strony zobowiązują się popierać ekonomiczną, prawną i społeczną ochronę życia rodzinnego, zwłaszcza poprzez takie środki jak świadczenia społeczne i rodzinne, rozwiązania podatkowe, zachęcanie do budowania mieszkań dostosowanych do potrzeb rodzin, świadczenia dla młodych małżeństw oraz wszelkie inne stosowne środki.
MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW OBYWATELSKICH I POLITYCZNYCH
Artykuł 23
1. Rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i Państwa.
MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW GOSPODARCZYCH SPOŁECZNYCH I KULTURALNYCH, Artykuł 10 Państwa Strony niniejszego Paktu uznają, że: Należy udzielić jak najszerszej ochrony i pomocy rodzinie jako naturalnej i podstawowej komórce społeczeństwa, w szczególności przy jej zakładaniu i w okresie trwania odpowiedzialności rodziny za opiekę i wychowanie dzieci pozostających na jej utrzymaniu. Związek małżeński powinien być zawierany przy swobodnie wyrażonej zgodzie przyszłych małżonków...
3. Cele polityki prorodzinnej i instrumenty jej realizacji
Jak zaznaczają autorzy, program odnosi się do każdej rodziny, zwłaszcza jednak do rodzin wychowujących dzieci i wymagających wsparcia w wychowaniu i kształceniu młodego pokolenia". Za główne cele polityki państwa wobec rodziny uznano:
- pomoc rodzinom w uzyskaniu samodzielności finansowej,
- poprawę warunków mieszkaniowych ludności,
- przygotowanie dzieci i młodzieży do pełnienia funkcji rodzinnych i społecznych,
- zahamowanie istniejących negatywnych trendów w rozwoju ludnościowym kraju i poprawa sytuacji demograficznej.
Cele te są sformułowane bardzo szeroko i konkretyzują je wskazane w harmonogramie liczne szczegółowe cele, które jednak nie zostały uhierarchizowane. Nadmiar słusznych celów nie sprzyja wykrystalizowaniu jasnego programu polityki rodzinnej: przedłożony dokument nie wskazuje jasno twardego rdzenia (hard core) polityki państwa wobec rodziny.
Zasadnicze cele polityki wobec rodziny powinny być rozszerzone o bardzo wyraźnie sformułowane zadanie - stwarzanie równych szans dzieciom i młodzieży oraz przeciwdziałanie marginalizacji licznych rodzin. Powiększające się rozwarstwienie społeczeństwa stanowi zagrożenie nie tylko dla sytuacji rodzin, ale także dla spójności społecznej i stabilności państwa.
W programie za mało jest zadań adresowanych do dzieci i młodzieży żyjących w trudnych warunkach materialnych, których celem byłoby wspieranie aspiracji edukacyjnych i kulturalnych rodzin, czy zwiększenie dostępności do usług socjalnych, medycznych (np. dentystycznych). W dokumencie wskazano tylko dwa programy kierowane do tej grupy dzieci i młodzieży - (program wyrównywania szans edukacyjnych i dożywianie dzieci). Jednoznaczne sformułowanie takiego celu pozwoliłoby skonstruować program spójnych działań. Na przykład postulaty odnoszące się do wychowania młodego pokolenia koncentrują się na sferze etyczno- pedagogicznej, niewątpliwie fundamentalnej dla wychowania.
Jednakże kreowanie właściwych warunków wychowawczych nie jest możliwe bez eliminowania równie istotnych dla rozwoju młodego pokolenia barier natury materialnej. W programie nie została dostrzeżona edukacyjna rola przedszkoli (rozwój placówek przedszkolnych powiązano tylko ze wspieraniem kobiety w godzeniu obowiązków macierzyńskich i zawodowych, co ma z kolei służyć zmianie postaw prokreacyjnych w kierunku zwiększania dzietności rodzin).
Obejmowanie opieką przedszkolną, zwłaszcza dzieci ze wsi i małych miasteczek, stanowi pierwszy krok w kierunku wyrównywania szans edukacyjnych. Ponadto z dokumentu nie wynika w jaki sposób państwo chce osiągnąć cel - zwiększenie dostępności do przedszkoli - którego realizacja spoczywa na samorządach. Czy zostaną przekazane samorządom większe kwoty w ramach subwencji oświatowej?
Przewidziane w programie instrumenty przeciwdziałania narkomanii również ograniczono tylko do działań profilaktyczno-wychowawczych, które są ważne, ale niewystarczające. Skuteczna walka z narkomanią to przede wszystkim walka z przestępczością zorganizowaną i dobrze działającym rynkiem narkotyków rządzonym przez prawo popytu i podaży.
Ranga problemów i zjawisk społecznych uznanych za szczególnie istotne dla prawidłowego funkcjonowania rodziny, nie zawsze znajduje potwierdzenie w innych źródłach. Na przykład według badań socjologicznych i dostępnych statystyk zagrożenie sektami jest znacznie mniejszym problemem, niż pominięta w programie przemoc w rodzinie. Przemoc w rodzinie jak dotychczas w naszym kraju stanowi przedmiot zainteresowania przede wszystkim organizacji pozarządowych, chociaż problem ten dotyczy znaczącej części rodzin zarówno w naszym kraju jak i w innych krajach świata. Warto zatem przypomnieć, że przemoc w rodzinie to zjawisko, które w latach dziewięćdziesiątych społeczność międzynarodowa uznała za problem praw człowieka. Organizacja Narodów Zjednoczonych, Rada Europy i Unia Europejska finansują specjalistyczne programy zorientowane na zapobieganie przemocy oraz pomoc ofiarom i sprawcom, organizują sesje i konferencje poświęcone tej tematyce, uchwalają dokumenty i akty prawne, mające sprzyjać rozwiązywaniu tego problemu w krajach członkowskich. Rząd RP ma zatem określone zobowiązania i chociażby z tego względu, pominięcie tego problemu w programie nie znajduje żadnego uzasadnienia.
Cele zawarte w programie nie zawsze są spójne z działaniami rządu prowadzonymi aktualnie lub planowanymi w najbliższej przyszłości. Dotyczy to zwłaszcza proponowanych zmian w systemie wsparcia rodzin dysfunkcyjnych i opieki nad dzieckiem osieroconym. Przewidywane w programie działania trudno uznać za rozwiązania zawarte w aktualnie nowelizowanej ustawie o pomocy społecznej. W proponowanej nowelizacji wprowadzono do ustawy nowy rozdział - Opieka nad dzieckiem i rodziną", który ma stanowić prawne podstawy funkcjonowania systemu wsparcia rodziny oraz organizacji zastępczej opieki nad dzieckiem w formie rodzinnej (rodziny zastępcze, adopcja) i instytucjonalnej (placówki opiekuńczo-wychowawcze). W programie przewiduje się, że określony w nim kierunek zmian systemu opieki, tzn. rozwój rodzinnych form opieki powinien rozwijać się dzięki zmianie sposobu finansowania podejmowanych działań.
Środki finansowe należy adresować i przeznaczać wyłącznie na konkretne dzieci, a nie instytucje opiekuńcze". Tymczasem proponowane w nowelizowanej ustawie zasady finansowania jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, nie tylko że nie realizują tego postulatu, ale nawet można przewidywać, że w rzeczywistości uniemożliwią wprowadzenie prymatu opieki rodzinnej nad instytucjonalną.
4. Podmioty odpowiedzialne za realizację programu i jego finansowanie
Najważniejszym podmiotem kształtującym kierunki polityki rodzinnej jest państwo. Jego naturalnym partnerem w prowadzeniu polityki na rzecz rodziny są samorządy i organizacje pozarządowe, w tym wyznaniowe. W przedstawionym dokumencie nie wskazano wyraźnie na podział zadań pomiędzy poszczególne podmioty: jakie działania znajdują się tylko w kompetencji państwa (co chce państwo zostawić tylko w swojej gestii), jakie zadania realizowane przez inne podmioty będą wspierane przez państwo, a jakie zadania państwo chce pozostawić tylko samorządom i organizacjom pozarządowym bez jakiejkolwiek ingerencji.
Za realizację polityki prorodzinnej odpowiedzialne są wszystkie te podmioty.
Wśród podmiotów państwowych (ministerstw, agencji rządowych) szczególna rola powinna przypadać Pełnomocnikowi Rządu ds. Rodziny. Według harmonogramu zadania, które finansuje i za które wyłącznie odpowiada Pełnomocnik ds. Rodziny to:
- przeciwdziałanie i pomoc w rozwiązywaniu problemów rodzinnych, wychowawczych i adaptacyjnych rodzin na emigracji,
- ograniczenie strefy ubóstwa, wsparcie informacyjne i prawne dla rodzin emigrantów oraz mniejszości polskich (zwłaszcza na Wschodzie).
W harmonogramie pominięto najważniejsze zadanie, jakim powinien być stały monitoring realizacji programu polityki na rzecz rodziny. O konieczności prowadzenia takiego monitoringu wspomniano w części opisowej programu, ale nie wskazano kto ma to robić: Pełnomocnik Rządu do spraw Rodziny czy też Międzyresortowy Zespół? Wydaje się, że powinno to być zadanie Pełnomocnika, którego rola polega m.in. na koordynacji działań na rzecz rodziny.
W omawianym dokumencie nie dokonuje się również szacunków skali środków finansowych potrzebnych do realizacji wszystkich wyznaczonych zadań. Sposób finansowania i jego skala odnosi się tylko do wybranych działań.
Harmonogram polityki prorodzinnej" koncentruje się na działaniach podejmowanych i finansowanych w latach 1999-2001 i tak zwanych działaniach ciągłych. Program ma obejmować lata 2000-2010. W programie nie określono jakie cele mogą zostać osiągnięte do 2010 r., a jakie w dłuższym horyzoncie czasowym. Największe zastrzeżenia wzbudza realność programu dotyczącego poprawy warunków mieszkaniowych w sytuacji, gdy z roku na rok następuje spadek wydatków budżetowych na cele mieszkaniowe, a rząd w przedłożonym dokumencie nie zobowiązuje się do zwiększenia nakładów na mieszkalnictwo.
5. Podsumowanie
Program polityki państwa wobec rodziny powinien jasno określać cele (hierarchię celów) wynikające z aktualnej diagnozy sytuacji rodzin i trendów demograficznych, instrumenty służące ich realizacji, podmioty prowadzące tę politykę, a także wskazywać źródła finansowania. Skuteczność programu zależy od właściwego wyboru celów i przyjęcia adekwatnych do nich - instrumentów. Program polityki prorodzinnej powstał na podstawie Raportu o sytuacji polskich rodzin", który bazował na danych pochodzących z 1997 roku. Wprowadzone w 1999 roku reformy: ochrony zdrowia, administracji, edukacji oraz ubezpieczeń społecznych, a także wzrost bezrobocia, który nastąpił w latach 1998-1999, stworzyły nowe warunki funkcjonowania polskich rodzin. Program ten powinien być zatem zweryfikowany o wnioski wynikające z monitoringu przeprowadzonych reform. Napięcia i zagrożenia występujące w trakcie realizacji ww. reform, mogą w efekcie spowodować także uboczne, trwałe i niekorzystne skutki społeczne (np. ograniczenie dostępności do usług medycznych dla wielu rodzin, ograniczenia dostępu do wyższych szczebli szkolnictwa niektórym grupom dzieci, odkładanie momentu zakładania rodziny przez młodych ludzi z powodu braku pracy i mieszkań).
Program polityki prorodzinnej stanowi w dużej części kompilację elementów cząstkowych programów rządowych, podporządkowanych dwóm programom polityki gospodarczo- finansowej, uzupełnioną o programy i działania o charakterze ideowo-wychowawczym. Kompleksowość działań na rzecz rodziny uzależniona jest przede wszystkim od istnienia programów resortowych w tych dziedzinach, które mają wpływ na kondycję polskich rodzin. Zaletę przedłożonego dokumentu stanowi staranie autorów o uwzględnienie wszystkich działań bezpośrednio i pośrednio kształtujących warunki funkcjonowania rodziny. Natomiast należy zaznaczyć, że pominięto kwestię bezrobocia wśród młodzieży i nie przedstawiono koncepcji polityki socjalnej.
Program jest pełen słusznych celów, które powinny zostać uhierarchizowane pod względem ich znaczenia oraz możliwości osiągnięcia w określonej perspektywie czasowej. Największe wątpliwości dotyczą finansowania programu, albowiem harmonogram przewidywanych działań, nie zawiera chociażby szacunkowej skali środków potrzebnych do jego realizacji.