Mitologia jest koniecznym warunkiem i pierwszym tworzywem sztuki

Literatura i sztuka antyczna są głównymi źródłami kultury europejskiej. Najdoskonalszym i najbardziej wszechstronnym dorobkiem twórczości starożytnej jest mitologia. To w niej utrwalone zostały pierwsze wzory postaw i zachowań. Postacie mityczne będąc później wielokrotnie powielanymi zadomowiły się na stałe w naszej świadomości i nabrały rangi symboli. Dlatego właśnie Syzyf zawsze będzie się kojarzył z niemożliwością osiągnięcia celu, Herkules z nadludzką siłą, Ikar ze zgubną fascynacją, a Prometeusz z buntem, śmiałością i poświęceniem w imię ludzkości. Mity dostarczają ogromnej ilości motywów i stanowią niewyczerpalne źródło inspiracji literackich, dlatego ich znajomość jest niezbędna do tworzenia sztuki.

1) Najbardziej znaną i wszechstronną postacią pochodzenia mitycznego jest Ikar. Stanowi on ucieleśnienie marzeń i tęsknoty człowieka do wielkich odkryć, do przekraczania granic, do oderwania się od rzeczywistości, a jednocześnie jego los jest przestrogą dla tych, którzy podejmują się karkołomnych czynów. Mit o Dedalu i Ikarze był wielokrotnie przywoływany przez artystów. Nawiązywano do niego bezpośrednio ustosunkowując się do poczynań bohaterów lub wybierano jedynie motywy aby użyć ich we własnych utworach w celu wywołania pożądanych skojarzeń.

 W opowiadaniu "Ikar" Jarosława Iwaszkiewicz ukazuje tragedie dwóch niewinnych chłopców. Jeden ulega fascynacji lotem, a drugi zagłębia się w lekturę książki. Obaj są wyalienowani, oderwani od realnego świata i nieszczęścia spadają na nich nagle, na oczach wielu ludzi, którzy jednak nie robią nic, aby temu zapobiec.

 W utworze "Do poezji" Broniewski mówiąc "... całe życie jestem na froncie Ikarowy lot..." porównuje siebie do nieszczęsnego lotnika. Tak jak Ikar bliskością Słońca, autor jest oczarowany wielką ideą. Zdaje sobie sprawę, że fascynacja ta niechybnie doprowadzi go do zguby, lecz nie może się już wycofać.

 Natomiast Ernest Bryll w swym wierszu pt. "Wciąż o Ikarach głoszą" protestuje przeciw powszechnemu idealizowaniu wymienionego w tytule młodzieńca. Ikar jest dla niego synonimem idealisty, młodego marzyciela i porównuje go do ćmy, bezmyślnie lecącej do światła, by zginąć. Bardziej wartościowa wydaje mu się postawa dojrzałego, trzeźwo myślącego Dedala, który osiąga swój cel. "Wciąż o Ikarach głoszą - choć doleciał Dedal..."

 Te dwa różne spojrzenia na dramat Ikara konfrontuje w wierszu pt. "Prawa i obowiązki" Tadeusz Różewicz. Poeta wyznaje, że kiedyś uważał jego historię za wstrząsającą. Po latach zrozumiał jednak, że marzyciele i romantyczni idealiści giną, a życie musi się toczyć dalej, że "...oracz winien orać ziemię, a pasterz pilnować trzody..."

 Tak właśnie przedstawia okoliczności całej tej tragedii malarz Bruegel w swym obrazie zatytułowanym "Upadek Ikara". Na pierwszym planie widzimy tutaj zwykłych ludzi, zajmujących się swoimi sprawami, a śmierć tytułowego bohatera jest trudna do zauważenia.

 Również Mickiewicz w programowym wierszu romantyków "Od do młodości" nawiązuje do mitu o Dedaalu i Ikarze, szczególnie do motywu skrzydeł. Podmiot liryczny - młody indywidualista pragnie na Ikaryjskich skrzydłach wznieść się ponad martwą rzeczywistość. Stają się one symbolem wyższych ideałów i szlachetnych dążeń.

 Kochanowski w "Pieśni XXIV" również chce wznieść się ponad przeciętność. Ma mu to umożliwić twórczość porównana tu do tych samych skrzydeł.

2) Inną bardzo wymowną postacią jest Prometeusz. Od jego imienia powstał termin "prometeizm oznaczający postawę buntu przeciwko Bogu, niezgody na taki kształt świata, w którym Stwórca zgadza się na istnienie cierpienia

 Określenie to powstało w epoce romantyzmu i wtedy właśnie kreowanie bohaterów utworów na zbawców ludzkości było najpopularniejsze. Takiej właśnie operacji dokonał Mickiewicz w III części "Dziadów", gdzie Konrad buntuje się przeciwko Bogo i popełnia bluźnierstwo. Składa on na ołtarzu miłości do ludzi ofiarę z samego siebie.

 Jan Kasprowicz w hymnie "Święty Boże" utożsamiając się z cierpiącym ludem wielkopolskim przedstawia dokładnie te same cechy, co mickiewiczowski Konrad.

"Jestem, jestem i płaczę...
Biję skrzydłami jak ptak ranny
Jak ptak ten nocny
Któremu okiem kazano skrwawionym patrzeć w blask słońca."

"A ty o Boże! o Nieśmiertelny! (...) siedzisz między gwiazdami (...)i ani spojrzysz na padolny smug."

Na podstawie tych cytatów bardzo wyraźnie widać postawę prometejską podmiotu lirycznego, który od własnego cierpienia przechodzi do pretensji kierowanych w stronę Boga.

 Kazimierz Przerwa - Tetmajer w wierszu pt. "Prometeusz" ma zgodnie z programem dekadentyzmu pretensje do tytana, że zamiast nirwany przyniósł ludziom ogień. Widzimy tutaj zmianę stosunku do Prometeusza.
 Współcześnie autorzy często podchodzą do mitologii z humorem. Na przykład Szymborska w utworze zatytułowanym "Pisane w hotelu" ukazuje Prometeusza w strażackim hełmie w otoczeniu wnucząt.

3) Dla twórców późniejszych epok bardzo ważnym okazał się mit o Syzyfie. Opowiada on o daremnych wysiłkach człowieka usiłującego wtoczyć głaz na szczyt góry. Jego cel jest jednak nieosiągalny, gdyż tak zadecydowali bogowie.

 Powieść Stefana Żeromskiego pt. "Syzyfowe prace" przedstawia trud, jaki zadawali sobie rusyfikatorzy jako bezowocny i nieefektywny. Widzimy to dokładnie na przykładzie Marcina Borowicza. Chłopak będąc już prawie przeciągniętym na stronę rosyjskich nauczycieli, odnajduje swą tożsamość narodową pod wpływem "Reduty Ordona", recytowanej przez jednego z kolegów. Zapowiada to, że polskiej młodzieży nigdy nie da się zrusyfikować, a wszelkie próby podejmowane w tym kierunku to "syzyfowe prace".

4) Stanisław Wyspiański do powieści "Noc listopadowa" greckich bogów. Zryw narodowy jest tutaj inspirowany przez Nike, a motyw Demeter i Kory - pożegnanie matki z córką i odpłynięcie Kory do Hadesu jest zapowiedzią klęski powstańców.

5) W wierszu "Nike która się waha" Zbigniew Herbert ożywił posąg greckiej bogini zwycięstwa, aby wykorzystać go jako argument uzasadniający potrzebę sztuki umacniającej postawy niezłomne i odważne. Nike w utworze tym chce ucałować chłopca idącego do walki. Rezygnuje z tego w obawie, że pieszczota złamie jego hart ducha. Bogini wie, że jego los jest już przesądzony. Jej pocałunek mógłby jedynie sprawić, że zamiast w natarciu, zginąłby on w ucieczce.

Można by tu wymienić jeszcze bardzo wiele utworów, autorów, postaci i mitów. Myślę jednak, że na przytoczonych przeze mnie przykładach dokładnie widać, jak wielki wpływ wywarła mitologia na kulturę i sztukę europejską. Twórcy poszczególnych epok w odmienny sposób interpretowali ją i mieli na nią różne punkty widzenia, jednak zawsze czerpali z niej motywy do swych dzieł. Dlatego stwierdzenie, że "mitologia jest koniecznym warunkiem i pierwszym tworzywem sztuki" uważam za w pełni uzasadnione.