Walka o nowego człowieka dla nowych oświeconych czasów jako przewodnia myśl twórczości Ignacego Krasickigo.

Zgodnie z założeniami epoki oświecenia, tj. empityzmem, racjonalizmem i sensualizmem zarówno w Europie zachodniej, jak i przede wszystkim u nas w kraju, człowiekiem doby "wieku filozofów" jest racjonalista, wolnomyśliciel i encyklopedysta. Tak wszechstronnie wykształcony człowiek w swoich poglądach jawić miał się jako wróg ciemnoty, zabobonu, był optymistą wierzącym w siłę ludzkiego rozumu, dążący do wolności, równości i braterstwa. Zgodnie ze słowami Kartezjusza "cogito ergo sum" ("myślę więc jestem") widziano potrzebę oświaty i wpajania w społeczeństwo przekonania o konieczności powszechnej edukacji. Tak więc zadanie wychowania światłego, rozumnego obywatela przejęła na siebie literatura, a nauczycielami stali się pisarze i poeci.

Szczególnie takie "osobistości" potrzebne były ówczesnej Rzeczpospolitej. Kraj Nasz niewątpliwie czasy świetności dawno już miał za sobą, a wewnętrzne problemy spowodowały,iż nastała najwyższa chwila na ratowanie reszty suwerenności, a przede wszystkim niepodległości. Odchodząca już epoka baroku, przyczyniła się za sprawą szlachty, a zwłaszcza oligarchów magnackich, do przekształcenia kraju w zacofany, a nawet o wstecznych poglądach ciemnogród. Na szczęście Polska posiadała wybitnych przedstawicieli, choć nielicznych, epoki oświecenia, niewątpliwie najwybitniejszym z nich jest nazywany "księciem poetów" Ignacy Krasicki.

To właśnie on jako jeden z pierwszych podjął się realizacji wyżej wymienionych postulatów - stał sie nauczycielem i wychowawcą, mentorem i mistrzem dla jemu współczesnych. Rozpoczął działalność literacką jako współpracownik "Monitora", w których podejmował zagadnienia społeczne i moralne, jak też problemy kultury i literatury.W wielu felietonach rozważał problem edukacji, głosił pochwałę pracy, gromił pijaństwo i próżniactwo. Ale prawdziwe mistrzostwo osiągnął Krasicki w bajkach i satyrach.

Bajka jako nowy gatunek literacki pojawiła się w starożytności, jej twórca jest Ezop, bohaterami są najczęściej zwierzęta, czasem przedmioty martwe, a rzadko ludzie. Te trzy rodzaje bohaterów wyobrażają ludzi, ich cechy i zachowania. Każda z nich zakończona jest morałem. Bajki Ezopa (epigramatyczne), odkrywa w czasach nowożytnych na nowo poeta francuski La Fontaine, specjalizujący się w bajkach narracyjnych. Ignacy Krasicki pisał oba rodzaje bajek (epigramatyczne i narracyjne). W swoich dwóch zbiorach bajek pt." Bajki i przypowieści" i "Bajki nowe" możemy je podzielić ze względu na charakter na: polityczne, obyczajowe i społeczne. Tematyka polityczna podjęta została w Bajce "Ptaszki w klatce".W "Ptaszkach w klatce" przedstawiony jest dialog pomiędzy dwoma czyżykami: starym i młodym. Młody czyżyk dziwi sie staremu, razem z nim zamkniętemu w klatce, dlaczego płacze, mając lepsze niż w polu wygody. Stary czyżyk wybacza młodemu "smarkaczowi", który w odróżnieniu od niego nigdy nie zaznał wolności. Stary czyżyk to patriota tęskniący za wolną ojczyzną, z kolei młody to kosmopolita który jej nigdy nie zasmakował, toteż nie przywiązuje wagi do spraw politycznych (kosmopolitym). Zarówno charakter polityczny jak i obyczajowy reprezentuje bajka "Szczur i kot". W niej to tragiczny koniec spotkał zarozumiałego szczura, który siedząc na ołtarzu podczas nabożenstwa przechwalał się, że to jego okadzają. W pewnym momencie zakrztusił się dymem z kadzideł, a moment ten wykorzystał kot, który porwał szczura i udusił. W tej udramatyzowanej scence należy interpretować sytuacje polityczną Polski. Zadufani w sobie magnaci, zarozumiała szlachta zdawali się nie dostrzegać niebezpieczeństwa grożącego im ze strony państw ościennych (gł. Rosji). Obyczajowy charakter tej bajki dotyczy magnaterii, która ślepo przywiązana jest do tradycji, złotej wolności, nie zważając na zagrożenia zewnętrzne. Morał: nalezy wyzbyć się głupiej zarozumiałości. W bajce "Malerze" poeta przedstawia los dwóch malarzy, z ktorych jeden Piotr był znakomitym, ale ubogim artystą, natomiast Jan nie miał talentu, ale zdobywał, malując portrety, fortunę. W bajce tej mającej charakter opowiadania, poeta z żalem mówi o ludzkiej próżności, obłudzie, skłonności do pochlebstw. Refleksja tej bajki jest bardzo gorzka, dotyczy ona prawdy: prawda nie popłaca, lepiej kłamać i schlebiać ludziom możnym i sławnym, gdyż wtedy można wiele zyskać. Prawda z kolei przynosi cierpienie i niesprawiedliwość.
W bajkach Krasicki prezentuje moralistyczna postawę wobec świata, która polega na demaskowaniu ludzkich wad i wskazywaniu źródeł zła. Na podstawie obserwacji ubolewa nad tym, że w życiu zwycięża przemoc, upodlenie, pycha, rozkład moralny społeczeństwa i głupotę. Uczy w ten sposób kazdego z nas skromności i umiaru, ostrzega przed złudnymi pozorami, chwali pracowitość i rzetelność, ceni zdrowy rozsądek i doświadczenie, potępia próżność, zarozumialstwo i lekkomyślność.

Na wyżyny artyzmu Krasicki wspiął się w "Satyrach". W swoich 22 satyrach o charakterze obyczajowo - moralnym, poprzez kpinę i szyderstwo ośmiesza ludzkie wady, obyczaje, postawy światopoglądowe. W satyrach pojawia się cała galeria pijaków, sfrancuziałych dam, próżniaków, fircyków i karciarzy. Na ich przykładach piętnuje: pogoń za moda cudzoziemską i zyciem nad stan, zdrożności życia dworskiego, zamiłowanie do pijaństwa, rozrzutność i marnotrastwo. Nie brak też w nich akcentów politycznych i tak, są one w satyrze "Do króla". Podmiotem lirycznym jest w niej przeciętny szlachcic, a adresatem król (Stanisław August Poniatowski). "Szlachciura" pod adresem króla kieruje bezpodstawne zarzuty: - nie jest królewskiego pochodzenia, - jest Polakiem (wolałby kogoś z zagranicy, kogoś nie znającego polskiej rzeczywistości, którym można by manipulować), - jest zyt młody (według szlachcica atrybutem mądrości jest siwizna) - nie potrafi rządzić (po co otacza się ludzmi wykształconymi, dlaczego jest łagodny, zbyt dobry). W tych bezpodstawnych zarzutach kierowanych przez przedstawiciela stanu szlacheckiego, sam, dzięki zabiegom poety ośmiesz siebie i cały swój stan. W ten sposób autor śmieje się z zacofania i konserwatyzmu, nioświeconego sarmaty. Jakże zręcznie autor pochwalił polskiego króla, ukazując go jako władcę młodego, Polaka, a nie cudzoziemca, człowieka mądrego, oświeconego, wykształconego, łagodnego dla poddanych, opiekującego się artystami iuczonymi. W formie dialogu napisana jest satyra "Pijaństwo", w której atakuje wadę narodową Polaków - pijaństwo. Jeden z rozmówców opowiada, jak trudno w życiu codziennym ustrzec się picia wódki. Najpierw był na imieninach, później leczył "złe samopoczucie", później znowu odwiedziny gości, no i do obiadu, na lepsze trawienie. W czasie pewnego spotkania przy suto zakrapianym stole toczyła sie gorąca rozmowa o polityce, która zakończyła się pijacką bójką. W zakończeniu rozmócy dyskutują o zaletach trzeźwości i ujemnych skutkach picia. Ludzie, którzy nie piją są zdrowsi, cieszą się dobrym samopoczuciem, pomnażają swój majątek, dobrze gospodarują. Natomiast ludzie pijący nałogowo trwonią majątek i własne zdrowie, przypominają zwierzę. Są nawet gorsi, gdyż zwierzę pije, aby ugasić pragnienie, natomiast pijak nie zna umiaru. Satyra kończy sie ironicznym akcentem, jeden z rozmówców zapytany o to, gdzie idzie, odpowiada: "Napiję się wódki". Pijaństwo jest dla Krasickiego wadą niezmiernie szkodliwą społecznie, przejawem ciemnoty i braku kultury. Zawiera też smutną refleksje na temat słabości ludzkiej natury i bezsilnością racjonalnych argumentów.
W satyrze " Świat zepsuty" poetę szczególnie oburza panujące bezprawie, szlachecki egoizm, bezwzględne dążenie do pomnażania własnych majątków, nawet kosztem krzywdy innych, a przede wszystkim brak troski o losy ojczyzny. Dawni przodkowie byli to ludzie uczciwi i szlachetni. Obecnie nastąpiło całkowite zepsucie obyczajów, wszędzie panuje podłość, rozpusta i bezbożność. W zakończeniu tej satyry Krasicki przedstawia znaną już z "Kazań sejmowych" Piotra Skargi alegorię ojczyzny, jako tonącego okrętu. Obowiązkiem prawego obywatela jest ten okręt ocalić lub zginąć razem z nim.

Niewątpliwie I. Krasickiego należy pochwalić za bardzo ostrą krytykę duchowieństwa w poemacie heroikomicznym pt. "Monachomachia"(wydanym anonimowo). Utwór jest ostrą satyrą wynierzoną przeciwsko ciemnocie, zacofaniu mnichów. Autor demaskuje upadek moralności, próżniactwo, bezmyślną dewocję, obżarstwo i pijaństwo zakonników. Nie przebiera przy tem w środkach, nazywając zakonników "świętymi próżniakami", a zakon miejscem, gdzie "wielebne głupstwo" mieszka. Zakonnicy żyli w klasztorach na koszt wiernych, pogrążeni w lenistwie jak w letargu. Ożywienie wśród nich nastąpiło gdy do zakonu zawitała bogini Eris. Ksiądz preor, widząc to myśli, że zagraża im sąsiedni zakon. Stąd pomysł wspólnej uczty. Suto zakrapiana uczta, kończy się bijatyką biesiadników, w której ich bronią są księgi, sandały, krzesła. Ostatecznie godzi ich wniesiony przez proboszcza i doktora puchar pełny trunku. Z utworu dowiadujemy się, że konieczna jest reforma zaków ponieważ: jest ich za dużo, nie pełnią swojej funkcji edukacyjnej, uczą ciemnoty, zakonnicy zamiast modlić się, żyją dostatnie z ofiar społeczeństwa, jest ich za dużo. Utwór ten był ważnym narzędziem w rękach zwolenników walki o postęp i naukę. Wtedy właśnie Komisja Edukacji Narodowej walczyła o świecki charakter szkolnictwa.

Ważna rolę odegrał Krasicki w dziejach powieści polskiej. Z jego imieniem łączy sie bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powieści - "Mikołaja Doświadczyńskeigo przypadki". Na przykładzie dziejów głównego bohatera pragnął Krasicki pouczyć czytelników, jak wygląda życie przeciętnego szlachcica, jak się przedstawia jego wychowanie, jakie grożą mu niebezpieczeństwa, gdy dostanie się pod złe wpływy, jak niedobrze kończą sie wojaże zagraniczne dla niedoświadczonych i lekkomyślnych młodzieńców. Bohater powieści odradza się moralnie dopiero dzięki pracy. Praca stanowi bowiem watrość moralną i jest także źródłem zdrowia fizycznego. Po powroci do ojczyzny Mikołaj pokazuje wszystkim, że jest innym człowiekiem, mądrym, zahartowanym moralnie. Staje się wzorowym obywatelem, uczestniczącym w życiu publicznym, a także przykładnym gospodarzem, łaskawym dla swych poddanych. Próbuje wprowadzić niektóre zasady życia społecznego, obserwowane na wyspie Nipu. Początkowo sąsiedzi śmieją się z niego, ale powoli przekonują się o skuteczności jego reform. Najważniejsze z nich to oczynszowanie chłopów, którzy lepiej pracują osiągają lepsze plony i stają się zamożniejsi od innych chłopów.

Twórczość Krasickiego obejmuje poematy heroikomiczne, epos, satyry, bajki, listy poetyckie, komedie, powieści, wiersze, rozprawy o treści moralno - filozoficznej i estetycznej. Ale w tym bogactwie wyraźny jest pion duchowych wartości doby oświecenia. Jako satyryk, bajkopisarz i powieściopisarz czuł się wychowawcą społeczeństwa, wskazując i krytykując zjawiska ujemne, ale krytykując także wzory pozytywne. Szerzył filozofię "złotego środka", upatrując w umiarkowaniu i w skromności cnoty godne pochwały. Uwydatniał wartości pracy, uczciwości i rozsądku. Walczył z ciemnotą, gdziekolwiek sie ona pojawiła. Taki "nauczyciel" niewątplikie swoją twórczością wpoił wielu "uczniom" zasady dzięki którym stali się ludzmi epoki oświecenia - ludzmi "światłymi".