„Od Świętego do Serdecznego Przymierza” - omówienie zmian układu sił politycznych w Europie XIX wieku.

We wrześniu 1814 r. zebrali się w Wiedniu przedstawiciele zwycięskiej koalicji
i rozpoczęli kongres mający ustalić nowy porządek w Europie. Obradowali oni do czerwca następnego roku. Składał się z 16 przedstawicieli większych państw europejskich, ale faktycznie obradowali i decydowali przedstawiciele 5 mocarstw: Wielkiej Brytanii, Austrii, Rosji, Prus i Francji. Francja została dopuszczona do negocjacji po pewnych sporach. Znajdowała się ona już pod rządami dawnej dynastii i trudno było jej opinię ignorować. Przyjęto dwie zasady — legitymizmu (łac. legittimus- prawowity, słuszny), stąd powrót na trony licznych dynastii, z francuskimi Burbonami na czele i równowagi sił, stąd ograniczenie strat Francji, która wróciła do granic sprzed rewolucji. W wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego zorganizowano Związek Niemiecki, połączono Belgię z Holandią, zagwarantowano Szwajcarii wieczystą neutralność; z wielkich zmian terytorialnych skorzystały głównie Prusy i Austria; z większości terytorium Księstwa Warszawskiego, po przekazaniu Prusom departamentów poznańskiego (Wielkie Księstwo Poznańskie) i bydgoskiego z Toruniem, a Austrii — okręgu wielickiego, utworzono połączone z Rosją Królestwo Polskie, z Krakowa zaś i jego najbliższej okolicy — Rzeczpospolitą Krakowską. Kongres wiedeński opowiedział się za tłumieniem ruchów republikańsko -demokratycznych i narodowych w Europie, był reakcją na wielkomocarstwową politykę Napoleona I, a także pierwszą historyczną próbą utworzenia międzynarodowego ładu w skali kontynentu i skutecznej nad nim kontroli (Święte Przymierze).
Car rosyjski od dawna myślał o trwałym porozumieniu państw europejskich, które miało się opierać na wspólnym systemie wartości. We wrześniu 1815 w pokonanym Paryżu przedstawił cesarzowi Austrii i królowi Prus projekt przymierza. Opierał się on zarówno w polityce zewnętrznej jak i wewnętrznej na zasadach Ewangelii (“sprawiedliwości, miłości bliźniego i zgody”). Franciszek I kazał Metternichowi, by idei cara nadał formę możliwą do przyjęcia.
Święte Przymierze zawarto 26 września 1815 r. w Paryżu. Do Świętego Przymierza dołączyły wszystkie państwa europejskie poza Wielką Brytanią, Szwajcarią, Turcją
i Państwem Kościelnym. Jednak rolę decydującą odegrały tutaj trzy państwa, które wcześniej dokonały rozbiorów Polski.
Kształt traktatu spowodował, że Święte Przymierze stało się tylko symbolem polityki prowadzonej przez wiodące mocarstwa, tj. Rosję, Austrię i Prusy. Potwierdzał to w pełni protokół podpisany przez ministrów spraw zagranicznych tych państw 19 XI 1820 r.
w Troppau (Opawa), który sankcjonował możliwość zbrojnej interwencji w obronie porządku ustalonego w Wiedniu.
W 1820 r. car zaproponował przystąpienie do tego sojuszu Stanom Zjednoczonym. Trzy lata później na Święte Przymierze odpowiedział prezydent USA, James Monero.
W swym orędziu do Kongresu uznał, że działania mocarstw europejskich są wrogie i godzą
w bezpieczeństwo Stanów Zjednoczonych. Dlatego nie będą się mieszać w sprawy wewnętrzne państw europejskich, ani nie będą brać udziału w wojnach pomiędzy nimi.
Car Aleksander I był niespokojny w związku z sytuacją w Grecji. Jednak większą aktywność w sprawie greckiej przejawiał jego następca, Mikołaj I. Angielski premier, George Canning, był zaniepokojony możliwością wystąpienia zbrojnego Rosji, które mogłoby złamać osłabioną Turcję, dlatego też zaproponował carowi wspólny nacisk na Turcję, by przyznała autonomię Grecji. Do tej koalicji przystąpiła również Francja. W lipcu 1827 r. zawarto tzw. traktat londyński.
20 października 1827 r. dochodzi do bitwy pod Navarino, gdzie flota rosyjsko-francusko- brytyjska rozgromiła flotę turecką. Zamiast radości, to zwycięstwo wywołało przerażenie, bo oznaczało to „świętą wojnę” z Rosją. Sojusznicy Rosji zaczęli się obawiać, że Turcja zostanie pokonana i w ten sposób wzrośnie pozycja państwa rosyjskiego przez objęcie protektoratu nad Grecją. Dlatego postanowili, że to oni postarają się usunąć Turków z Grecji, a Rosja będzie walczyć na innych terenach. Turcy ewakuowali Grecję, a tymczasem w latach 1828-1829 gen rosyjski Paszkiewicz zajął część Armenii i mimo silnego oporu Turków dotarł aż do Adrianopola, który skapitulował w sierpniu 1829 r. Mikołaj I, licząc się z opozycja Anglii i Francji zgodził się na zawarcie pokoju adrianopolskiego 14 września 1829 r. Rosja otrzymała wschodnią część Armenii, kaukaskie wybrzeże Morza Czarnego oraz zabezpieczenie swych interesów handlowych na Morzu Czarnym i u ujścia Dunaju. Potwierdzono suwerenność Serbii, Wołoszczyzny i Mołdawii a w następnym roku zgodzono się na niepodległość Grecji.
Pokój ten znacznie wzmocnił stanowisko Rosji na Wschodzie, ale też bardzo osłabił spójność państw Świętego Przymierza, bowiem zniszczył równowagę między Austrią a Rosją na Bałkanach. Równowaga europejska określona na kongresie została zachwiana.
W latach 1848 -1849 niemal całą Europę (z wyjątkiem posiadłości rosyjskich
i tureckich) ogarnęły wydarzenia rewolucyjne, które noszą nazwę Wiosny Ludów. Określenie to odwołuje się do symbolicznego przebudzenia ludów po „zimie” wywołanej postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego. Wiadomości o rewolucji w jednym kraju wywierały wielki wpływ na opinię publiczną w innych państwach.
Sytuacja polityczna Europy zmieniła się w wyniku wojny krymskiej. Konflikt ten rozpoczął się w 1853 r. między Rosją a Turcją, po której stronie, rok później, opowiedziały się Wielka Brytania i Francja, bojąc się rosyjskiej ekspansji i wzrastających wpływów tego kraju. Militarne niepowodzenia Turcji skłoniły wojska brytyjsko-francuskie do interwencji militarnej, Austria, na której wdzięczność za niedawną pomoc liczył car, zajęła niechętne stanowisko, a Prusy pozostały bierne. Wojna ta zakończyła się klęską Rosji. Niepowodzenie to wykazało zacofanie armii oraz słabość systemu państwowego. W marcu 1856 r. w Paryżu podpisano traktat pokojowy, którego postanowienia znacznie osłabiły pozycję Rosji w rejonie Morza Czarnego. Wojna krymska zamyka trwającą 4 dziesięciolecia epokę Świętego Przymierza.
Napoleon III w tym konflikcie widział okazję, aby poprawić pozycję Francji
w Europie, ale pokój paryski nie spełnił tych oczekiwań, stał się za to widomym przejawem destabilizacji stosunków między państwami w Europie, co mógł wykorzystać przedsiębiorczy polityk. Napoleon zobaczył możliwość zagarnięcia nowych ziem w rejonie północnym Półwyspu Apenińskiego, który był w tym czasie wyjątkowo niestabilny, a także szansę, by przejąć od Austrii rolę wpływowego mocarstwa w tym rejonie. Swe kalkulacje przeprowadzał również Camillo di Cavour, włoski polityk. Widział on w władcy Francji, kogoś kto wsparłby jego dążenia do rozszerzenia monarchii piemoncko – sardyńskiej o Lombardię Wenecję oraz utworzenia federacji państw Półwyspu.
W lipcu 1858 r. doszło do spotkania tych dwóch stron i zawarto tajne porozumienie, które przewidywało, że jeśli Austria zaatakuje Piemont, Francja udzieli pomocy i poprze zjednoczenie północnych Włoch przez dynastię sabaudzką. Francja w zamian za poparcie Piemontu miała otrzymać Sabaudię i Niceę, gdzie i tak przeważała ludność francuska. Wiosną następnego roku Piemont został zaatakowany przez Austrię, aby zmusić Włochów do porzucenia swych planów, ale działali bardzo opieszale i zostają zaskoczeni przez wojska francuskie, które przerzucono do Piemontu koleją. 4 czerwca Austria przegrywa pod Magentą, trzy dni później zdobyto Mediolan. Kampania została zakończona po klęsce Austrii pod Solferino pod koniec miesiąca. Na początku lipca 1859 r., Napoleon zaproponował Francji zawieszenie broni i rozmowy pokojowe, które zakończyły się podpisaniem porozumienia pokojowego 12 lipca 1859 r. na jego mocy Habsburgowie tracili Lombardię,
a Włosi mogli powołać do życia federację.
Napoleon III nie dążył do ostatecznego rozstrzygnięcia konfliktu, a w rokowaniach przyjął postawę pojednawczą, gdyż wydarzenia potoczyły się w kierunku, którego nie przewidział. W księstwach środkowowłoskich wybuchły rozruchy. Obalono miejscowych władców i wzywano do połączenia z Piemontem. Taki obrót sprawy zaniepokoił Rosję
i Prusy. Wiosną 1860 r. środkowe Włochy przyłączyły się do Królestwa Sardynii, Francja zaś otrzymała Sabaudię i Niceę.
W maju b.r. niewielki oddział pod dowództwem Garibaldiego ruszył na Sycylię, gdzie przy poparciu miejscowej ludności, przeciwnej miejscowemu władcy, opanowali wyspę,
a następnie Neapol. Tereny te w jesiennym plebiscycie opowiedziały się za przyłączeniem tych ziem do państwa Wiktora Emanuela II. W lutym 1861 r. rozpoczął w Turynie obrady parlament, a w następnym miesiącu ogłosił on „zjednoczenie Włoch” i ogłoszono, że władcą będzie Wiktor Emanuel II. W 1866 r. po klęsce Austrii w wojnie z Prusami przyłączono Wenecję.
Ostatnim etapem zjednoczenia Włoch był rok 1870, kiedy to niepowodzenia w wojnie z Prusami zmusiły garnizon francuski do opuszczenia Rzymu. Do miasta wkroczyły wojska włoskie i Rzym został przyłączony do Włoch i stał się stolicą zjednoczonego Królestwa Włoch. Papież nie uznał likwidacji Państwa Kościelnego i ogłosił się “więźniem Watykanu”. Pomimo tego, po kilkunastu wiekach rozbicia, na Półwyspie Apenińskim powstało ostatecznie zjednoczone, wspólne państwo Włochów.
Do narodzin zjednoczonego państwa przyczyniła się sytuacja polityczna w Europie, zwłaszcza rozpad Świętego Przymierza. Była to pierwsza poważna zmiana na mapie Europy nakreślonej przez kongres wiedeński.
Wydarzenia podobne do włoskich miały miejsce w 2 połowie XIX wieku także w państwach niemieckich, które od 1815 r. tworzyły tzw. Związek Niemiecki. Walka o prymat w tym związku toczyła się między Austrią a Prusami. Rola Prus wzrosła jeszcze bardziej, gdy na czele rządu stanął Otto von Bismarck (1862 r.) i przystąpił do realizowania idei zjednoczenia Niemiec. Miało to nastąpić drogą zbrojną i być decyzją narzuconą przez Prusy innym państwom niemieckim.
Bismarck rozpoczął realizację swojej koncepcji od systematycznego osłabiania Austrii i jej wpływów w państwach niemieckich. Pierwszym etapem tych działań była wojna z Danią o Szlezwik i Holsztyn (1864). Roszczenia względem tych terenów, wcześniej przyłączonych do Danii, były bezpośrednią przyczyną wojny. Duńczycy szybko zostali pobici przez wojska prusko - austriackie, które zajęły sporne tereny. Owoce zwycięstwa stały się przyczyną konfliktu między Prusami i Austrią, zresztą świadomie wywołanego przez kanclerza Bismarcka. W rezultacie Prusy włączyły do swojego państwa Szlezwik, a Holsztyn pozostał pod nadzorem Austrii (1865). Obniżyło to prestiż austriacki wśród państw niemieckich
i zakończyło ich współpracę z Prusami.
Po zapewnieniu sobie neutralności Francji (1865) i zawarciu sojuszu z Włochami (1866) wojska pruskie wkroczyły do Holsztynu, co zapoczątkowało wojnę z Austrią. Świetnie wyszkolone i uzbrojone wojska pruskie szybko zajęły Hanower i doszły do rzeki Men. W tym samym czasie główne siły pruskie rozbiły wojska austriackie w bitwie pod Sadową (3 VII 1866) i zagroziły Wiedniowi. Pokonana Austria zawarła z Prusami pokój w Pradze, na mocy którego został rozwiązany Związek Niemiecki, ponadto Austria zrzekła się spornych terytoriów na rzecz Prus i zapłaciła wysoką kontrybucję wojenną.
Tego samego roku Bismarck zaproponował utworzenie Związku Północnoniemieckiego, a w następnym roku on powstał, co stało się faktem o znaczeniu przełomowym dla dziejów niemieckojęzycznej części Europy Środkowej. W jego skład weszły wszystkie państwa niemieckie leżące na północ od rzeki Men, a Berlin stał się ogólnoniemieckim centrum (1866).
Bismarck i dowódcy wojskowi uznali, że na drodze do pełnego zjednoczenia Niemiec stała już tylko Francja. Dlatego dążyli do wojny z Francją uważając, że zwycięska wojna zakończy nie tylko proces zjednoczeniowy, ale również postawi zjednoczone Niemcy wśród pierwszych potęg europejskich. Ponieważ cesarz Napoleon III potrzebował pilnie jakiegoś sukcesu, który pozwoliłby podbudować mu własny autorytet stało się oczywiste, że niewielki nawet pretekst spowoduje konflikt zbrojny. Stała się nim „depesza emska”, której obraźliwa treść stała się przyczyną wypowiedzenia przez Francję wojny Prusom w lipcu 1870 roku.
Zdecydowanie lepsze uzbrojenie, wyszkolenie i morale żołnierza pruskiego ułatwiło okrążenie armii francuskiej pod Metz i Sedanem. Kapitulacja Francuzów pod Sedanem we wrześniu 1870 r. spowodowała detronizację Napoleona III i powstanie III Republiki. Kolejna klęska poniesiona przez armię francuską pod Metz umożliwiła Prusakom oblężenie Paryża. Wywołało to euforię w państwach niemieckich, którą wykorzystał w pełni Bismarck i zwołał wszystkich władców niemieckich do Wersalu. W Sali Lustrzanej pałacu wersalskiego
18 stycznia 1871 roku ogłoszono akt powstania Cesarstwa Niemieckiego, czyli przekształcenie Związku Północnoniemieckiego w II Rzeszę Niemiecką. Pierwszym cesarzem został król pruski Wilhelm I. Powstało niepodległe, zjednoczone państwo niemieckie. Potwierdził to upokarzający dla Francji pokój zawarty dziesięć dni później we Frankfurcie nad Menem. Francja oddała Niemcom Alzację, trzecią część Lotaryngii, zobowiązała się do zapłacenia kontrybucji w wysokości 5 mld franków w złocie i była okupowana przez wojska niemieckie do czasu jej zapłacenia. Dzięki temu zwycięstwu i olbrzymiemu wysiłkowi ekonomicznemu, zjednoczone Niemcy stały się niebawem znaczącą potęgą w Europie
i świecie.
Zjednoczenie Niemiec miało ogromne znaczenie w historii. Przyczyniło się nie tylko do zjednoczenia Włoch, ale również zmieniło radykalnie układ sił w Europie. Hegemonem zostały Niemcy.
Zarówno wojna krymska, a następnie wojna prusko – austriacka ukazała słabość wewnętrzną Austrii i braki przygotowania wojskowego. We Wiedniu obawiano się wybuchu kolejnego powstania Węgrów, nie można było liczyć na wierność Czechów, Serbów, Polaków. Austria musiała wejść na drogę ustępstw i reformy państwa. Po przegranej wojnie
z Prusami cesarz musiał zaakceptować koncepcję ugody z Węgrami. Na mocy tzw. konstytucji grudniowej w 1867 r. powstaje dualistyczna monarchia Austro - Węgry. Wprowadzenie państwowego dualizmu związane było z porzuceniem pozostałości rządów absolutystycznych. Układ ten był bardzo korzystny dla Węgrów, zyskiwali oni samodzielność w sprawach wewnętrznych, a przy tym pozostawali częścią jednego z wielkich mocarstw,
a także dla Austrii, bowiem w znacznej mierze pomogło jej to przezwyciężyć kryzys.
Lata siedemdziesiąte XIX wieku na kontynencie europejskim, to okres względnej równowagi politycznej, co nie oznaczało braku sporów.
W połowie lat siedemdziesiątych nastąpił kryzys bałkański. Zaczął się od powstania antytureckiego w Hercegowinie, następnie Bośni. W maju 1876 r. wybuchło powstanie
w Bułgarii. Wydarzenia bałkańskie zaktywizowały dyplomację europejską. Wiosną następnego roku Rosja rozpoczęła zwycięską wojnę z Turcją, którą zakończyła wiosną 1878 r. pokojem w San Stefano, a dwa miesiące później w Berlinie zebrał się kongres, mający rozwiązać problemy powstałe w wyniku klęski Turcji. Przewodniczącym kongresu był Bismarck. Chciał on wystąpić jako ogólnoeuropejski rozjemca, co w przypadku sukcesu podniosłoby znaczenie Niemiec. Jednak Rosja uznała, że przewodniczący podczas obrad kongresu nie wykazał wystarczającej przychylności dla interesów dla państwa rosyjskiego. Zjazd ten pokazał, że sojusz trzech cesarzy należy do przeszłości. Przez Rosję przeszła fala oburzenia na Niemcy ich kanclerza.
Kongres berliński nie przyniósł w pełni rozwiązania wszystkich problemów, ale stanowił krok naprzód ku całkowitemu ich wyzwoleniu spod panowania tureckiego.
Nastąpiło ochłodzenie stosunków rosyjsko- niemieckich. Niemcy zaczęły dostrzegać, że sojusz z Austrią mógłby przynieść więcej korzyści, niż z Rosją. Dla Austro- Węgier przymierze z Rzeszą przeciw Rosji również było dobrym rozwiązaniem. W październiku 1879 r. we Wiedniu podpisano traktat, który przewidywał, iż w wypadku zaatakowania jednego państw przez Rosję, drugie udzieli mu pomocy, zaś jeśli ataku dokona inne państwo, to sojusznik zachowa życzliwą neutralność. Trzy lata później do traktatu dołączają się Włochy, tworząc od tej pory Trójprzymierze.
Następne dziesięciolecia ukazały, że traktat ten opierał się na solidnych podstawach
i był silniejszy i trwalszy niż początkowo przypuszczano. Obowiązywał on do roku 1918.
Ottonowi Bismarckowi w 1881 r. udało się doprowadzić do zawarcia tajnego układu trzech cesarzy, partnerzy przyrzekali sobie wzajemną życzliwą neutralność, gdyby jeden
z sojuszników uwikłał się w wojnę z wielkim mocarstwem, tzn. Niemcy z Francją, Austria
z Włochami, Rosja z Wielką Brytanią, początkowo na trzy lata. W 1884 r. przedłużony
o kolejne trzy. Ale po upływie tych lat nie przedłużono go ze względu na bałkańskie spory Austro- Węgier i Rosji. W takiej sytuacji Bismarck, który chciał zachować poprawne stosunki z Rosją postanowił podpisać tajny sojusz w czerwcu 1887 r. Był to tzw. traktat reasekuracyjny, w którym obie strony gwarantowały sobie życzliwą neutralność w przypadku wojny sojusznika z innym mocarstwem, poza agresją Rosji wobec Austrii i agresją Niemiec wobec Francji.
Dla Rosji trwałe porozumienie z Berlinem miało duże znaczenie, dlatego też w 1889 r. zasugerowała przedłużenie traktatu reasekuracyjnego, ale nowe władze niemieckie odrzuciły ją (Bismarck odszedł w niełaskę), uznając, że to mogłoby zaszkodzić sojuszowi
z Austro- Węgrami.
Na początku października 1883 r. doszło do zawarcia sojuszu austriacko- rumuńskiego, gwarantującego Rumunii pomoc zbrojną Austro- Węgier w przypadku ataku Rosji na jej terytoria. Natychmiast do tego sojuszu dołączyły Niemcy. Traktat ten był naruszeniem sensu układu trójcesarskiego z 1881 r., w którym wschodnia część Płw. Bałkańskiego została milcząco uznana za strefę wpływów rosyjskich.
Rosja znalazła się w trudnym płożeniu i musiała znaleźć sojusznika. Pozostawała tylko Francja, bo z Wielką Brytanią rywalizowała na ziemiach Azji. Pierwszych ustaleń państwa dokonały w lecie 1891 r. A rok później zawarto konwencję wojskową, na której mocy Francja i Rosja miały udzielić sobie pomocy razie agresji ze strony Trójprzymierza. Na przełomie 1893 i 1894 r. przybrała ona formę układu międzypaństwowego.
Jednak sojusz Francji z Rosją nie satysfakcjonował jej do końca. Położenie Francji poprawiło się gdy doszło do tajnego układu z Rzymem w 1902 r., gdzie Włochy zobowiązały się, że nie będą wspierać Rzeszy na wypadek wojny z Francją. Podstawowe znaczenie miały tu stosunki francusko – brytyjskie. Przez długi czas idea ta mogła uchodzić za nierealną, bowiem te dwa państwa konkurowały ze sobą dość ostro poza Europą, a także pamiętano konflikty z przeszłości. Ale kiedy zmienił się minister spraw zagranicznych, Francja postanowiła spróbować pozyskać kolejnego sojusznika. Po długich i żmudnych negacjach podpisano w kwietniu 1904 r. układ, który regulował podstawowe kwestie sporne
w stosunkach między Wielką Brytanią a Francją (chodziło tu głównie o kolonie azjatyckie
i afrykańskie). Sojusz ten zyskał sobie nazwę „serdecznego porozumienia” (Entente Cordiale). Początkowo miał zakres ograniczony, likwidował bądź osłabiał spory kolonijne, ale nie ustalał zasad współpracy w sprawach europejskich, ale później stał się podstawą do sojuszu z lat 1914-1918.
Zawarcie porozumienia Wielkiej Brytanii z Francją nasuwało myśl, by uregulować stosunki z jej sojusznikiem, Rosją. Doszło do tego w 1907 r. dokonano podziału na strefy wpływów w Azji, więc był to niezbyt rozległy zakres.
Znaczny wpływ na rozwój stosunków na międzynarodowych na początku XX w. wywarł rosnący konflikt angielsko- niemiecki. Gdy Anglia postanowiła porzucić dotychczasową politykę „wspaniałego odosobnienia”, zwróciła się do Niemiec z propozycją zbliżenia się i współpracy, ale wszystkie te oferty były odrzucane. W Rzeszy uważali, że
z sojuszu będzie tylko korzystać Anglia oraz, że na ten sojusz będzie zawsze czas, bowiem Wielka Brytania nie znajdzie innego sojusznika oprócz Niemiec. Zamiast do porozumienia doszło do antagonizmu między tymi krajami.






Bibliografia:
M. Żywczyński, Historia powszechna 1789- 1870, Warszawa 1975;
J. Pajewski, Historia powszechna 1871-1918, Warszawa1978;
T. Kizwalter, Historia powszechna wiek XIX, Warszawa 2003.