Scharakteryzuj przekształcenia gospodarcze i społeczne na ziemiach polskich w II poł. XIX wieku oraz wykaż ich związki z przemianami gospodarczo-społecznymi w Europie.

Likwidacja utrzymującej się od kongresu wiedeńskiego odrębności Królestwa, przeprowadzona po stłumieniu powstania styczniowego, pozostawała w ścisłym związku z procesem unifikacji imperium rosyjskiego oraz ograniczania tych zdobyczy, jakie stanowiły rezultat porażki caratu w wojnie krymskiej, a w szczególności ustępstw do okresu pierwszej sytuacji rewolucyjnej w Rosji. W warunkach Królestwa był to też niekiedy nawrót do metod z okresu paskiewiczowskiego. Równocześnie przeprowadzono w latach 1864-1870 w państwie rosyjskim reformy w dziedzinie samorządu terytorialnego, zarówno ziemskiego, jak i miejskiego, który w guberniach zachodnich istniał od roku 1876 nie objęły Królestwa.

Unifikację przeprowadzał powołany w roku 1864, jako instytucja tymczasowa, Komitet Urządzający, w którym obok namiestnika Berga oraz rosyjskich działaczy liberalnych Mikołaja Milutina i Władymira Czerkasskiego szczególną rolę odgrywał w rzeczywistości generał-policmajster Fiodor Trepow. Likwidacji uległy instytucje centralne, jak Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego w Petersburgu, Rada Stanu, Rada Administracyjna, wreszcie komisje rządowe, których kompetencje przejęły władze petersburskie. Reorganizacji, na wzór rosyjski, uległa również administracja lokalna.

Królestwo zaczęto nazywać Krajem Nadwiślańskim. Podzielone na 10 guberni nadal stanowiło jednostkę administracyjną zarządzaną przez namiestnika, a po śmierci Berga w 1874 roku przez generał-gubernatorów, którymi byli kolejno: Paweł Kotzebue, od 1880 roku Piotr Albedyński i od roku 1883 Josif Hurko. Lansowane w latach popowstaniowych projekty podziału Królestwa na dwa generał-gubernatorstwa, z przeznaczeniem na szybszą rusyfikację części wschodniej, nie zostały przyjęte.

Administracja obsadzana była przez przybyłych z cesarstwa Rosjan. Tylko w niektórych jej dziełach, na podrzędnych stanowiskach, pozostali urzędnicy polscy. Wyjątek stanowiły warszawskie Teatry Rządowe, kolej warszawsko-wiedeńska i Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, które zachowały polski personel. Język rosyjski wprowadzono w administracji wszelkich szczebli. Miasta zarządzane były przez pochodzące z nominacji magistraty, w Warszawie niezależność posiadał policmajster.

Nowa organizacja szkolnictwa na wsi oparta została na jedno- i dwuklasowych szkołach wiejskich i gminnych. Stopniowo ulegało ono rusyfikacji. Szczególne znaczenie miał tu rok 1885, gdy język rosyjski wprowadzony został w nauczaniu wszystkich przedmiotów z wyjątkiem polskiego i religii. Równocześnie gminom odebrano prawo decyzji w sprawie angażowania nauczycieli. Tych ostatnich kształcono w położonych w małych ośrodkach seminariach nauczycielskich, starając się odizolować ich od wpływu środowisk patriotycznych i uczynić z nich narzędzie polityki rusyfikacyjnej. Również i szkoła średnia była, zwłaszcza w latach 1868-1869, rusyfikowana. Oddziaływano na młodzież poprzez nauczanie, w szczególności historii i geografii, przedstawiając w tendencyjnym świetle dzieje narodu polskiego. Zlikwidowano polskie szkolnictwo wyższe, zamykając w roku 1869 Szkołę Główną oraz Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny w Puławach. Na ich miejsce powstał rosyjski Uniwersytet oraz Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa. Uczelni technicznej Królestwo było pozbawione, młodzież musiała studiować w Rosji lub za granicą.

Szkolnictwo w Królestwie podlegało Warszawskiemu Okręgowi Naukowemu. Na jego czele stał kurator, podporządkowany ministerstwu oświaty w Petersburgu. Rusyfikacja szkolnictwa przybrała szczególne rozmiary w okresie, gdy kuratorem był od roku 1879 Aleksander Apuchtin. Zasięg analfabetyzmu był w Królestwie, mimo dużych jego rozmiarów, mniejszy niż w cesarstwie. W latach popowstaniowych, w epoce szybkiego uprzemysłowienia, sieć szkolnictwa w Królestwie rosła, z wyjątkiem pierwszych lat, znacznie wolniej niż w Rosji centralnej, pogłębiając istniejące dysproporcje między różnymi dziedzinami życia. Ścisły nadzór nad młodzieżą, a w szczególności stosowane w tym zakresie metody, stanowiły zaprzeczenie wychowawczej roli szkoły.

Ograniczanie uprawnień kościoła podejmowały w owym okresie liczne kraje zachodnioeuropejskie, uważając przywileje kościelne za przeżytek minionej epoki. W państwie rosyjskim w klerze widziano element nieprawomyślny, nie bez wpływu był też fakt, że urzędową religią państwową było prawosławie. W roku 1866 zerwano konkordat. Hierarchia kościelna poddana została w roku 1867 władzy mianowanego przez cara Kolegium Rzymskokatolickiego w Petersburgu, nie uznawanego przez papieża. Nastąpiły liczne aresztowania i wywożenie w głąb Rosji nawet lojalnych wobec caratu biskupów. Uległy konfiskacie dobra kościelne. Sprowadzono z Galicji wschodniej księży ukraińskich, rusyfikowano nabożeństwa. W roku 1874 próbowano doprowadzić do samorzutnego przechodzenia parafii unickich na prawosławie.

W guberniach zachodnich wprowadzono ograniczenie nabywania ziemi egzekwowane ponownie w latach osiemdziesiątych. Utrudniono legitymowanie szlachty. Zakazano używania języka polskiego w miejscach publicznych. Aż do roku 1904 utrzymano zakaz druku w języku litewskim, zwalczając przemyt takich wydawnictw zza kordonu.
Do początku lat osiemdziesiątych koniunktura w rolnictwie była dobra. Rosły ceny zboża, zwiększała się, głównie kosztem lasów, powierzchnia gruntów ornych.

Kryzys agrarny lat 1884-1895 związany był z napływem do Europy zboża amerykańskiego
i australijskiej wełny. Nastąpił znaczny spadek cen zboża, załamanie się eksportu do Anglii, powstały utrudnienia w zbycie do Niemiec, którymi usiłowano przeciwdziałać zmieniając strukturę upraw. Równocześnie na wsi, wraz z dużym przyrostem ludności, pogłębiał się proces kapitalistycznego rozwarstwienia, w szczególności w północno-zachodniej części Królestwa. Odbywał się on drogą dokupywania ziemi i łączenia gospodarstw przy silnej równocześnie tendencji do podziałów rodzinnych, które – zwłaszcza we wschodniej części kraju – powodowały wzrost liczby gospodarstw średniorolnych.

Królestwo stanowiło jedną z najbardziej uprzemysłowionych części państwa rosyjskiego. Rozwijały się większe ośrodki miejskie, jak również rejony uprzemysłowione, a więc głównie Warszawa, okręg łódzki i rejony ciężkiego przemysłu w Zagłębiu Dąbrowskim i Staropolskim. Wśród 333 miejscowości pozbawionych w latach 1869-1870 praw miejskich znalazły się osady przemysłowe jak Aleksandrów, Konstantynów i Żarki.
W przemyśle ciężkim powstały w końcu lat siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych wielkie piece hutnicze używające koksu, stalownie martenowskie i nowoczesne walcownie. Rozbudowie i modernizacji uległa Huta Bankowa wydzierżawiona przez kapitalistów francuskich, położone w Zagłębiu Staropolskim zakłady w Ostrowcu i Starachowicach, powstała wytwórnia szyn na Pradze. W górnictwie węglowym zmiany techniczne przypadają zwłaszcza na lata 1865-1875. Nastąpił wtedy napływ kapitału górnośląskiego oraz francuskiego do górnictwa. W przemyśle metalowym i budowy maszyn wysunęły się na czoło zakłady warszawskie. Największe znaczenie miały zakłady Lilpop, Rau, Loewenstein, Borman, Schwede i Ska oraz K. Rudzki i Ska. Nadal jednak przodował przemysł włókienniczy, zwłaszcza zaś bawełniany, skoncentrowany w okręgu łódzkim. Zasadniczy przełom w zastosowaniu maszyn parowych we włókiennictwie nastąpił w latach 1865-1875. W przędzalnictwie bawełnianym przewrót techniczny dokonał się w latach 1850-1880. W 1880 roku nastąpiła też w przemyśle bawełnianym całkowita mechanizacja tkactwa. Obok wielkich łódzkich zakładów Scheiblera, konkurującego z nim Poznańskiego, a wreszcie Geyera, powstały duże zakłady w Zawierciu. Nastąpił też szybki rozwój przemysłu wełnianego. Jego ośrodkami obok Łodzi były: Zgierz i Tomaszów Mazowiecki, nieco później zaś Sosnowiec oraz Marki pod Warszawą. Zakłady te zaopatrywały głównie rynek krajowy.

Poważny wpływ na rozwój rynku wewnętrznego miał postęp w zakresie komunikacji, w zwłaszcza budowa kolei. W latach 1859-1885 zbudowano w Królestwie 1540 km linii kolejowych. W roku 1866 linia Łódź-Koluszki połączyła centrum przemysłu włókienniczego z koleją warszawsko - wiedeńską. Rok później powstała linia warszawsko - terespolska, która uzyskała wkrótce połączenie z centralną Rosją oraz Ukrainą (dzięki linii Kowel - Grajewo przez Brześć i Białystok.

Kształtująca się burżuazja była zróżnicowana pod względem narodowym. Liczną grupę stanowili tu Żydzi, w których rękach znalazł się handel tak wewnętrzny, między miastem i wsią, jak i zewnętrzny, zwłaszcza zaś idący na rynki rosyjskie i bałkańskie. Pewne kręgi wielkiej i średniej burżuazji, szczególnie warszawskiej, uległy asymilacji. W rejonie łódzkim wielka i średnia burżuazja była w dużej mierze pochodzenia niemieckiego, w Zagłębiu Dąbrowskim dużą rolę odgrywała burżuazja niemiecka z zaboru pruskiego. Najbogatszą grupą stali się przedstawiciele obrotu pieniądza, powstał dystans w stosunku do średniej burżuazji, w znacznej mierze handlowej.

Proces formowania się proletariatu przebiegał nieco odmiennie w różnych ośrodkach czy nawet gałęziach przemysłu. Bazą rekrutacyjną było w znacznej mierze rzemiosło oraz środowisko wyrobnicze w miastach. Coraz większą rolę odgrywała migracja ze wsi, początkowo często bez całkowitego zerwania związków z ziemią. Adaptacja nowych przybyszów do środowiska robotniczego nie była łatwa, następowała niekiedy poprzez etapy pośrednie, zwłaszcza wyrobnictwo. Pewną grupę wykwalifikowanych robotników stanowiła wreszcie sproletaryzowana drobna szlachta, której możliwości wejścia do szczupłych jeszcze środowisk inteligenckich były ograniczone. W przemyśle rolnym, zresztą w dużej mierze sezonowym, pracowali bezrolni i małorolni chłopi. W większych miastach odrębne grupy stanowili robotnicy komunalni, komunikacji miejskiej, wreszcie kolejarze. Zróżnicowanie było duże, zarówno branżowe, jak i narodowe. Część robotników niemieckich, zwłaszcza włókniarze, uległa polonizacji, część zachowała odrębność i niechętny stosunek do podległych im niejednokrotnie Polaków. Robotnicy żydowscy stanowili spory odsetek we włókiennictwie łódzkim, białostockim, a potem Zagłębia Dąbrowskiego i wreszcie w przemyśle warszawskim, zwłaszcza w wytwórniach galanterii metalowej, włókienniczym, skórzanym.

Płace w Królestwie były przeważnie wyższe niż w Rosji, silnie zróżnicowane zależnie od gałęzi produkcji. Drukarze, tkacze, grabarze i pracownicy niektórych gałęzi przemysłu metalowego – to grupy o stosunkowo wyższych zarobkach, niewiele płacono w przemyśle spożywczym i przędzalnictwie. Lata popowstaniowe przynoszą szybki wzrost szeregów inteligencji. Rośnie ona przez dopływ zdeklasowanej szlachty i młodzieży mieszczańskiej. Największym jej skupiskiem staje się Warszawa. Rekrutuje się zarówno z absolwentów Szkoły Głównej, rosyjskich wyższych uczelni, w większej jednak mierze z osób nie posiadających wyższego wykształcenia. Liczba pracowników umysłowych w samej Warszawie wzrastała z 5,7 tys. w roku 1870 do 12 tys. w 1882 roku. Wobec braku możliwości pracy w administracji, sądownictwie i państwowym szkolnictwie, inteligencja szukała zatrudnienia w wolnych zawodach, przemyśle i handlu, wreszcie w literaturze i dziennikarstwie. Ta zwłaszcza grupa inteligencji wyraźnie odcina się od klas posiadających. Wytwarza się poczucie jej społecznej odrębności połączone z przeświadczeniem o szczególnej roli w warunkach niewoli narodowej. Z tego środowiska rekrutują się przyszli ideolodzy różnych kierunków politycznych. Wykrystalizowanie i równocześnie zróżnicowane ich postaw nastąpi w nieco późniejszym okresie.

Wielkimi osiągnięciami szczyciła się nauka historyczna, filologia i badania kultury ludowej. Poważne sukcesy odnotować można również w zakresie szeroko rozumianej filozofii, nauk matematyczno-fizycznych, prawnych, geologicznych, chemii i medycyny. Pod względem kultury naród polski dotrzymywał kroku innym narodom europejskim. Nauki doświadczalne rozwijały się znacznie słabiej. Niektórzy artyści, uczeni a nawet pisarze stopniowo tracili kontakt ze społeczeństwem polskim, a ich twórczość i osiągnięcia wzbogacały dorobek innych krajów. Słaby rozwój szkolnictwa nie mógł w sposób radykalny rozszerzać kręgu odbiorców kultury. Niektóre działy kultury, a zwłaszcza literatury wpływały na inne dziedziny świadomości społeczeństwa. Pozwalały dostrzegać czy rozumieć elementy konfliktów wewnątrz społeczeństwa, uczyły walki z różnorakim złem spotykanym w życiu społecznym, propagowały określony światopogląd czy postawę moralną -- wszystkie powyżej przedstawione przemiany i elementy dziejów determinowały oblicze polskiego społeczeństwa. W jego świadomości i kulturze pozostało wiele rysów mentalności szlacheckiej.

Równolegle z narastaniem świadomości narodowej dokonywały się skomplikowane procesy głębokich przemian świadomości i mentalności społecznej. Wszystkie te zmiany określiły w dużym stopniu etapy walki o społeczny, polityczny i gospodarczy kształt niepodległego państwa polskiego w ciągu następnych dziesięcioleci.

W XIX wieku dokonały się na naszych ziemiach głębokie przeobrażenia gospodarcze i społeczne, w wyniku których w drugiej połowie ubiegłego wieku ustrój feudalny ustąpił miejsca kapitalistycznemu. Przemiany gospodarcze oddziaływały na przekształcenie struktury społeczeństwa polskiego. Szlachta nadal odgrywała dominującą rolę w społeczeństwie, a zwłaszcza w życiu politycznym. Arystokracja oraz bogata i średnia szlachta weszły w skład warstwy kapitalistycznego ziemiaństwa – obszarników. Najbardziej radykalnie zmieniła się sytuacja drobnej i nie posiadającej szlachty; straciła ona swe podstawowe przywileje. Ugruntowanie ustroju kapitalistycznego w drugiej połowie XIX wieku spowodowało wytworzenie się nowej klasy uprzywilejowanej – burżuazji, obejmującej właścicieli fabryk, majątków ziemskich czy kapitałów.