Zdala od domu, zdala od ojczyzny, czyli uchdźcy we współczesnym świecie
Problemy uchodźców w Polsce
Jednym z efektów podpisania przez Polskę Konwencji Genewskiej jest możliwość uzyskania statusu uchodźcy. Jednak procedura, której głównym elementem jest ustalenie okoliczności związanych z opuszczeniem kraju oraz sprawdzenie, czy osoba ubiegająca się o nadanie statusu uchodźcy ma uzasadnioną obawę przed prześladowaniem, trwa bardzo długo - nawet do roku i dłużej. W tym czasie uchodźcy przebywają w ośrodkach, gdzie mają zagwarantowane posiłki i dach nad głową.
Po ewentualnym otrzymaniu decyzji negatywnej mogą składać odwołanie, jednakże muszą opuścić ośrodek dla uchodźców. W związku z brakiem środków do życia oraz równie długim, jak za pierwszym razem terminem rozpatrywania wniosku, realne możliwości korzystania z odwołania są bardzo niewielkie.
Należy mieć świadomość, że samo uzyskanie statusu uchodźcy normuje jedynie kwestie prawne. Natomiast pozostają problemy związane z przebywaniem w obcym kraju - nieznajomość języka, kultury, brak rodziny. Ponadto powrót do normalnego życia utrudnia fakt pozostawania bez pracy przez długi okres oczekiwania na decyzję o przyznaniu statusu uchodźcy, przez osoby w większości wykształcone i aktywne zawodowo przed opuszczeniem swego kraju.
Przezwyciężeniu tych problemów mają służyć integracja uchodźców, którzy uczą się języka polskiego, przyuczają do zawodu i podejmują pracę, aby jak najszybciej się usamodzielnić.
Uchodźcy, oprócz pomocy materialnej, potrzebują również zrozumienia ich sytuacji ze strony społeczeństwa, które dało im schronienie. Stąd tak ważnym elementem jest edukacja społeczeństwa, kształtowanie postaw otwartości i tolerancji wobec uchodźców.
Znaczącą rolę zarówno w pomocy uchodźcom, jak i edukacji humanitarnej odgrywają różne organizacje pozarządowe, m.in.: Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Polska Akcja Humanitarna, Caritas, Polski Czerwony Krzyż. Zadaniem programowym "Uchodźcy" dołącza do nich także Związek Harcerstwa Polskiego.
Kim są uchodźcy?
Uchodźcy towarzyszą ludzkości od zarania dziejów. Są to ludzie, którzy znaleźli się w sytuacji bez wyjścia i w obawie przed prześladowaniem, by ratować swe życie lub wolność, zmuszeni są porzucić swój dom, swój majątek, przyjaciół i uciekać ze swego ojczystego kraju. Uchodźca - choć chciałby - nie może powrócić do swojego domu lub takiego powrotu się obawia.
Wiele obecnych konfliktów na świecie charakteryzuje się tym, że ludzie, którzy z powodu prześladowań czy przemocy zostali zmuszeni do opuszczenia swoich domów, pozostają na terenie własnego kraju. Są to uchodźcy wewnętrzni. Przykładem tego zjawiska może być konflikt na Półwyspie Bałkańskim.
Uchodźca to osoba, która:
"na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa..."
Artykuł 1 Konwencji Genewskiej z 28 lipca 1951 roku
Uchodźcy różnią się od migrantów tym, że ci opuszczają swój kraj dobrowolnie, głównie z motywów ekonomicznych - to znaczy z chęci poprawy warunków życia swojego i swojej rodziny. Migranci - w przeciwieństwie do uchodźców - mogą w każdej chwili powrócić do domu, bo nie zagraża im niebezpieczeństwo. Ponadto zawsze pozostają pod ochroną swojego rządu.
Lata dziewięćdziesiąte to okres masowych przemieszczeń uchodźców. Głównymi przyczynami tego zjawiska są:
wojny domowe obejmujące często znaczne części lub całe terytorium kraju pochodzenia uchodźcy;
systematyczne, drastyczne naruszanie podstawowych praw człowieka, mające szczególnie postać prześladowań z powodu rasy, religii, poglądów politycznych czy przynależności do określonych grup społecznych;
klęski żywiołowe: głód, susza.
Często na wymienione zjawiska nakłada się i potęguje je niewłaściwa polityka gospodarcza rządów, choć należy pamiętać, że w świetle prawa międzynarodowego nie są uchodźcami osoby przemieszczające się z przyczyn ekonomicznych.
UNHCR
Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR) to organ pomocniczy Zgromadzenia Ogólnego ONZ powstały 1 stycznia 1951 roku.
Siedziba główna UNHCR znajduje się w Genewie, a funkcję Wysokiego Komisarza pełni pani Sadako Ogata z Japonii.
Mandat UNHCR obejmuje:
- ochronę uchodźców;
- działania na rzecz trwałego rozwiązania problemu uchodźców.
W ramach ochrony uchodźców UNHCR podejmuje działania na
rzecz:
a) przestrzegania przez rządy międzynarodowych norm dotyczących traktowania uchodźców;
b) funkcjonowania sprawiedliwych procedur przyznawania azylu (statusu uchodźcy);
c) respektowania zasady, by uchodźcy nie byli przymusowo odsyłani do kraju, gdzie ich życiu lub wolności zagrażałoby niebezpieczeństwo;
d) przyznawania uchodźcom zgodnego z normami międzynarodowymi statusu prawnego oraz, w miarę możliwości, tych samych praw ekonomicznych i społecznych, które mają obywatele kraju, w którym uchodźcy otrzymali azyl;
e) zapewnienia uchodźcom, stosownie do potrzeb, pomocy humanitarnej, zakwaterowania, wyżywienia, opieki medycznej;
f) zagwarantowania uchodźcom fizycznego bezpieczeństwa oraz ochrony przed przemocą.
Działania na rzecz trwałego rozwiązania problemu uchodźców obejmują trzy rozwiązania:
Dobrowolna repatriacja - jest to rozwiązanie preferowane. UNHCR zachęca uchodźców do powrotu jedynie wtedy, gdy istnieje pewność, że powracając nie narażą się na niebezpieczeństwo. Pomaga również w powrocie i powtórnej integracji uchodźcom powracającym do swego kraju.
Osiedlenie w kraju azylu (integracja) - w sytuacji, gdy dobrowolna repatriacja nie jest możliwa w dającej się przewidzieć przyszłości, UNHCR zachęca i wspomaga rządy krajów, które udzieliły czasowego schronienia uchodźcom do ich integracji z lokalnymi społecznościami. Pomoc udzielana uchodźcom ma doprowadzić do ich samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie.
Przesiedlenie do innego kraju - ta możliwość stosowana jest wtedy, gdy nie istnieje możliwość powrotu do kraju swego pochodzenia ani pozostania na dłużej w kraju, w którym uchodźca się schronił.
Uchodźcy w Polsce
Polska to kraj, w którym zjawisko uchodźstwa jest doskonale znane.
Z jednej strony ostatnie 200 lat naszej historii to czas, kiedy różne wydarzenia historyczne zmuszały tysiące Polaków do opuszczenia kraju. Uchodźcami byli przecież wielcy romantycy: Fryderyk Chopin, Adam Mickiewicz czy Juliusz Słowacki. Wielką falę uchodźców przyniosła II wojna światowa, a także cały 45-letni okres po jej zakończeniu, kiedy wielu Polaków znalazło schronienie na Zachodzie.
Z drugiej strony Polska jest krajem od średniowiecza słynącym w Europie z tolerancji wobec prześladowanych za religię czy poglądy. Znajdowali w niej schronienie Żydzi w okresie największych prześladowań, innowiercy w latach największych konfliktów religijnych, a na początku naszego wieku uciekinierzy z Rosji ogarniętej rewolucją.
Po wojnie zjawisko uchodźców w Polsce nie było praktycznie znane. Po pierwsze - do Polski uchodźcy nie przybywali. Po drugie - nie mówiło się o tym problemie, jako że uchodźcami byli głównie uciekinierzy z bloku socjalistycznego. Po trzecie - żadne z państw Europy Środkowej i Wschodniej nie ratyfikowało w owym czasie Konwencji Genewskiej.
Wraz z przełomem 1989 roku Polska znów stała się krajem, który udziela schronienia uchodźcom. Sprzyja temu wielkość naszego kraju, jak i położenie geograficzne - bo właśnie przez Polskę przebiegają szlaki migracyjne z południa i wschodu Europy na Zachód.
Pierwszymi uchodźcami, którzy pojawili się w Polsce w latach 1989/1990 byli uciekinierzy z państw Trzeciego Świata, m.in. Etiopii, Iraku, Libanu, którzy traktowali Polskę nie jako kraj docelowy, lecz etap w drodze na zachód Europy. Ich sytuację utrudniał fakt, iż Polska nie przystąpiła jeszcze do Konwencji Genewskiej i nie było w niej przedstawicielstwa Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR).
Konwencja Genewska została podpisana przez Polskę we wrześniu 1991 roku, a wraz z tym wydarzeniem Polska przyjęła na siebie obowiązek udzielania schronienia tym, którzy w obawie przed prześladowaniem musieli opuścić swój kraj - wszystkim, niezależnie od rasy, religii czy państwa pochodzenia.
W tym samym roku została utworzona specjalna komórka rządowa zajmująca się uchodźcami (było to Biuro Pełnomocnika ds. Uchodźców MSW, obecnie Departament ds. Migracji i Uchodźstwa MSWiA).
Pierwszym poważnym wyzwaniem dla Polski była pomoc kilku tysiącom uchodźców z Bośni, którzy - w efekcie wojny na terenach byłej Jugosławii - przybywali do Polski w latach 1992 & 1993. Było to także nowe doświadczenie dla Polskiego Czerwonego Krzyża, który głównie zajmował się tymi uchodźcami.
W następnych dwóch latach, kiedy minęła fala uchodźców z Bośni, większość osób ubiegających się o status uchodźcy stanowili obywatele byłego Związku Radzieckiego. Obecnie w naszym kraju przebywa najwięcej uchodźców ze Sri Lanki, Afganistanu, Somalii i Iraku.
Polska coraz częściej staje się krajem, w którym obywatele ze Wschodu starają się poprawić swą sytuację materialną, a następnie udają się dalej na Zachód. Niewielka liczba migrantów występuje o status uchodźcy w Polsce.