Literatura rosyjska okresu XX lecia miedzywojennego.

W tym samym czasie, w którym na zachodzie Europy powstawały dzieła akcentujące jedność i niepowtarzalność przeżyć jednostki wewnętrznie rozdartej, skłóconej ze społeczeństwem lub całkowicie z niego wyobcowanej, w literaturze radzieckiej dokonywał się proces odwrotny: zaznaczało się dążenie do zespolenia celów jednostki i społeczeństwa, ukazania jej czynnej roli w przemianach historii, a zarazem jej podporządkowania procesowi tych przemian. Wokół tych zagadnień koncentrowały się spory i dyskusje pisarzy radzieckich, szczególnie żywe i burzliwe w latach dwudziestych. Problemem zasadniczym była w nich sprawa stosunku do tradycji literackich i artystycznych okresu przedrewolucyjnego, a także od nowych prądów w sztuce, do jej tendencji awangardowych, które odgrywały w radzieckiej literaturze pierwszych lat po rewolucji znaczącą rolę.

Wśród stanowisk jakie się na tym tle zaznaczyły - można najogólniej biorąc - wyróżnić stanowisko zwolenników tworzącej od nowa i zrywającej z przeszłością ,,kultury proletariackiej” oraz stanowisko zwolenników kulturalnej ciągłości, a zwłaszcza nawiązania do wielkich tradycji literatury realistycznej i postępowej, szczególnie żywych w twórczości wybitnych pisarzy rosyjskich XIX wieku, przepojonej troską społeczną, a zarazem bogatej i odkrywczej w zakresie wiedzy o człowieku. Tendencjom likwidatorskim w stosunku do przeszłości i koncepcją oderwanej od niej ,,kultury proletariackiej” przeciwstawił się już w pierwszych latach porewolucyjnych Lenin, głosząc konieczność przejęcia wszystkiego, co najlepsze z kulturalnej tradycji.

Czynnikiem decydującym o zajęciu takiego stanowiska przez Lenina, a później przez kierownictwo partii i większości pisarzy, było podstawowe dążenie polityki kulturalnej państwa socjalistycznego, aby literaturę uprzystępnić szerokim masom, uczynić z niej najskuteczniejsze narzędzie podnoszenia ich kulturalnego poziomu oraz ideowego i wychowawczego oddziaływania. Odcięcie się od tradycji wiodło bowiem w porewolucyjnej sytuacji do dwu pozornie przeciwstawnych możliwości: do awangardowych eksperymentów krytykowanych za niezrozumiałość lub do tworzenia literatury w oparciu o surowy materiał - reportaży, pamiętników dokumentów, agitacyjno-propagandowej publicystyki (tzw. ,,literatura faktu”). W praktyce obie te tendencje niekiedy się zbiegały, gdyż rzecznicy nowatorskich poszukiwań chętnie wykorzystywali taki właśnie surowy materiał, lansując zarówno w poezji, jak i prozie, dramacie plastyce i filmie koncepcje nowego stylu, opartego na umowności, skrócie, wykorzystaniu techniki reportażowej, plakatu, agityki itp. Tendencje te były bardzo zmienne dla sztuki radzieckiej w latach dwudziestych.

Czynnikiem, który nadał zasadnicze oblicze rozwojowi literatury radzieckiej, był jednak nie stosunek do formalnych eksperymentów, który w owych latach dzielił pisarzy radzieckich na różne, zwalczające się ugrupowania, ale nowy klimat wiary w sens dokonujących się historycznych przemian w społeczeństwie. Znalazł on wyraz w twórczości wielu pisarzy, którzy w dziełach swych dawali zarówno obraz niedawnej przeszłości, jak - przede wszystkim - heroicznych walk o zwycięstwo rewolucji i ugruntowanie się władzy proletariatu.

Do najwybitniejszych prozaików radzieckich starszego pokolenia należał w latach międzywojennych Maksym Gorki (który żył w latach 1868 - 1936), który w latach porewolucyjnych napisał m.in. powieść Artamonow i synowie (1925), zbliżoną w typie do ,,sag rodzinnych”. Ukazywała ona dzieje życia trzech pokoleń w rosyjskiej rodzinie burżuazyjnej, przeciwstawiając im losy trzech pokoleń robotniczej rodziny tkaczy i ukazując na tym przykładzie nieunikniony proces schyłku starej i zwycięstwa nowej formacji historycznej. Ostatnim dziełem Gorkiego była nie dokończona powieść Życie Klima Samgina (1925 - 1936), stanowiąca rodzaj kroniki życia rosyjskiego w okresie przedrewolucyjnym i ukazująca na tym tle losy zbłąkanego ideowo rosyjskiego inteligenta. Doniosłą rolę odegrała też w okresie przedrewolucyjnym działalność publicystyczna i kulturalna Gorkiego, który troskliwie opiekował się młodymi pisarzami a na pierwszym zjeździe poetów radzieckich w 1934 wysunął w swoim referacie koncepcje rozwoju literatury rewolucyjnej, czerpiącej z tradycji ludowych, owianych romantyzmem i wiarą w przyszłość, oraz wywiódł z niej przesłanki dla kierunku wyrażającego dążenie ogółu pisarzy radzieckich. Charakteryzując ów kierunek nazwał go realizmem socjalistycznym

Wiele dzieł prozaików radzieckich, zwłaszcza w pierwszym okresie po rewolucji podejmowało tematykę związaną z latami wojny domowej, walki z kontrrewolucją, trudnych zmagań o utrzymanie władzy ludowej.

Zarówno bogactwo historycznych doświadczeń i dramatyczne koleje ludzkich losów w okresie rewolucji, jak żywe tradycje rosyjskiej prozy realistycznej sprzyjały w literaturze rozwojowi wielkiej epiki powieściowej. Jej najznamienitszym przejawem jest wielotomowa powieść Michała Szołochowa (1905 - 1984) pt. Cichy Don (1928 - 1940), której akcja rozgrywa się również w latach rewolucji i wojny domowej. Szołochow odmalował w tym utworze dzieje i losy mieszkańców swej ziemi rodzinnej, Kozaków znad Donu, ich skomplikowaną niejednokrotnie drogę do akceptacji przemian rewolucyjnych. Na tym tle rozgrywa się dramat, jaki przeżywa główny bohater powieści, Grigorij Melechow, postać zarysowana przez Szołochowa - podobnie zresztą jak i inne postacie powieściowe - w sposób niezwykle barwny i uczuciowo angażujący czytelnika. Śledząc przebieg jego losów, uwarunkowanych przez złożone przyczyny historyczne, stajemy wobec dramatów i konfliktów ludzkich o tragicznym wymiarze, współczujemy z bohaterem, rozumiejąc jednocześnie nieuchronność jego klęski. Ten właśnie tragiczny wymiar ludzkich losów, jak również plastyka, z jaką zobrazowane zostało w Cichym Donie życie Kozaków, pierwotna siła ich uczuć i namiętności, ich przywiązanie do ojczystej ziemi i przyrody, a także wysokie walory stylistyczno-językowe prozy Szołochowa - określają niezwykle wysoką rangę jego powieści, stanowiącej ponadto surowy i wierny obraz prawdy historycznej odmalowanych w niej czasów.

Podobna wierność historycznej prawdzie, ukazanej bez zacierania jej dramatycznych konfliktów, cechuje drugą powieść Szołochowa Zaorany ugór (księga I - 1932, księga II - 1958). Treścią jej są dzieje przeprowadzonej na początku lat trzydziestych kolektywizacji wsi i walki z kułactwem , ukazane również na przykładzie wydarzeń umiejscowionych w rodzinnych stronach pisarza.

Duże znaczenie w rozwoju prozy radzieckiej w międzywojennych latach miała też twórczość ukazująca skomplikowaną drogę najlepszej części rosyjskiej inteligencji do ideologii rewolucyjnej. Tę problematykę podjął np. Aleksy Tołstoj (1883 - 1941) w trylogii powieściowej Droga przez mękę (1921 - 1941), drugim - obok Cichego Donu - arcydziele epiki powieściowej, jakie powstało w radzieckiej literaturze lat międzywojennych. Tołstoj odmalował w niej znakomicie zarówno środowisko petersburskiej inteligencji w latach przedrewolucyjnych, jak burzliwe lata wojny i rewolucji, tworząc galerię żywych, świetnie zarysowanych postaci. Spośród innych powieści Aleksego Tołstoja wymienić trzeba trylogię historyczną pt. Piotr Pierwszy (1929 - 1945).

Do wybitnych prozaików radzieckich, których twórczość rozwinęła się już w latach międzywojennych, należą także Konstanty Paustowski (1892 - 1967), autor szczególnie nam bliski za względu na akcenty szczerej sympatii dla kultury polskiej, występujące w jego utworach, oraz Ilia Erenburg (1891 - 1967), prozaik i publicysta, który przez długi czas po rewolucji przebywał za granicą i dopiero w latach trzydziestych związał się z nurtem radzieckiej literatury (m.in. powieść Dzień wtóry, 1932). Większa część twórczości tych pisarzy przypada już na okres po drugiej wojnie światowej.

Na oddzielną wzmiankę zasługuje wreszcie rozwój radzieckiej dramaturgii o problematyce związanej z rewolucją. Reprezentują ją m.in. takie utwory, jak Człowiek z karabinem M. Pogodina, Tragedia optymistyczna W. Wiszniewskiego, Lubowo Jorowaja K. Treniewa, czy też Pociąg pancerny W. Iwanowa. Należą one dziś do klasycznego już repertuaru sztuk, oddających ideową atmosferę i heroiczny patos rewolucyjnych wydarzeń.

Realizm socjalistyczny
W roku 1932 wszystkie istniejące do tego czasu ugrupowania pisarzy radzieckich połączone zostały w jeden, skupiający wszystkich autorów, Związek Pisarzy Radzieckich, który na pierwszym swoim zjeździe w roku 1934 przyjął wspólny kierunek dążeń: twórczość w duchu realizmu socjalistycznego.
Realizm socjalistyczny jest teorią sztuki rewolucyjnej, która ukształtowała się jako rezultat wieloletnich doświadczeń pisarzy i artystów radzieckich, dążących do wytyczenia swej twórczości najwłaściwszej drogi rozwoju. Samo określenie „realizm socjalistyczny”, którego autorem był - jak wiemy - Gorki, kieruje naszą uwagę na dwa główne założenia te teorii: nawiązanie do realizmu w sztuce oraz pojmowanie twórczości jako wyrazu socjalistycznego światopoglądu artysty.
Realizm, który jest pojęciem używanym w teorii literatury w kilku odmiennych znaczeniach, nie jest tu jednak pojmowany ani jako zespół ściśle określonych cech stylu, ani jako kierunek historycznie związany z epoką, jakim był np. realizm krytyczny w dziejach literatury i sztuki XIX wieku. Oznacza on przede wszystkim postawę wobec rzeczywistości wynikającą z filozoficznych, światopoglądowych założeń materializmu dielektycznego. Według tych założeń źródłem naszej wiedzy o świecie jest przede wszystkim poznanie rzeczywistości materialnej. Dopiero na podstawie tego poznania człowiek dochodzi do ogólnych idei. Stąd i sztuka, winna idee, które głosi, wywodzić przede wszystkim z konkretnej obserwacji świata. To uzasadnia wybór realizmu jako określonej „metody twórczej”, metody obserwowania rzeczywistości.
Mówi się także, że istotę realizmu socjalistycznego stanowi „całkowita jedność metody twórczej i poglądu na świat”. Z samego bowiem zastosowania metody realistycznej obserwacji nie muszą wynikać te wnioski, jakie wysunąć z niej w jest stanie artysta świadomie kierujący się wskazaniami socjalistycznego światopoglądu. Dopiero należyte zrozumienie związków między zjawiskami, a zwłaszcza rozumienie spraw społecznego rozwoju, umożliwia mu przejście od obserwacji faktów i zdarzeń do ich trafnej, ideowej oceny. Pisarz realista minionych epok, bez busoli socjalistycznego światopoglądu, mógł co prawda --kierując się jedynie wyczuciem i tzw. zdrowym rozsądkiem - dochodzić do trafnych uogólnień, wyróżniać zjawiska ważne i typowe w powodzi faktów przypadkowych i nieistotnych. Ale twórca socjalistyczny ma nad nim teoretyczną przewagę, mogąc kierować się zasadami naukowego poglądu na świat, jakie stworzył marsizm-lenizm. „Filozofowie dotąd - pisał Marks - jedynie objaśniali świat, chodzi jednak o to ażeby go zmienić”. Toteż zadaniem rewolucyjnego artysty jest nie tylko zobrazowanie rzeczywistości, ale także dążenie do jej przekształcenia. Jest nim odróżnienie zjawisk kryjących w sobie perspektywę rozwoju od tych, które są jedynie przejawem obumierających form życia społecznego.
Innymi słowy postawa socjalistycznego artysty każe mu - z jednej strony - dokładnie poznawać i odtwarzać rzeczywistość, z drugiej zaś - zwracać się ku przyszłości, walczyć o jej określony kształt, sięgać ku niej marzeniem. Teoretyka realizmu socjalistycznego powołują się w związku u z tym często na wypowiedź Lenina o potrzebie marzenia i jego roli w życiu ludzkim. W tym akcentowaniu roli marzenia, wiary w przeobrażenie człowieka i zwycięstwo nowych, lepszych form życia społecznego, tkwi - co się również często podkreśla - romantyczny pierwiastek teorii realizmu socjalistycznego, bardzo wyraźnie brzmiący np. w wypowiedziach Gorkiego. Jako autor głośnego hasła „Człowiek to brzmi dumnie!” Gorki kładł bowiem szczególny nacisk na humanistyczną funkcje literatury rewolucyjnej, walczącej o ludzką godność, o wydźwignięcie proletariackich mas z wielowiekowego poniżenia.
W tej wierze w lepszą przeszłość człowieka w socjalistycznym ustroju i rolę, jaką ma do spełnienia sztuka, dostrzec trzeba jeszcze jeden bardzo ważny rys teorii realizmu socjalistycznego: jej opowiedzenie się za sztuką, która - nie rezygnując z prawdziwego obrazu życia, a więc i malowania jego ciemnych stron - daje człowiekowi jasną perspektywę przyszłości, jest sztuką o wyraźnym akcencie społecznego optymizmu. Stąd wynika też jej zdecydowanie negatywny stosunek do twórczości przesiąkniętej pesymizmem, dekadenckiej odbierającej człowiekowi wiarę w życie.
Teorię tę cechuje wreszcie zdecydowana wiara w bezpośrednią wychowawczą rolę sztuki. Stąd wynikają takie jej postulaty, jak oddziaływanie na wyobraźnie i uczucia odbiorcy poprzez przykład, jaki dają żywo i barwnie zarysowane postaci pozytywnych bohaterów, jak postulat jawnej tendencyjności, wyraźnego określenia stanowiska ideowego autora oraz postulat historycznej aktualności, który każe główne zadania sztuki widzieć w podejmowaniu ważnych zagadnień życia współczesnego.
Wzory twórczości urzeczywistniającej hasła realizmu socjalistycznego widzi się zazwyczaj w dziełach czołowych pisarzy rewolucyjnych, takich jak Gorki, Majakowski, Szołochow. Oczywiście nie wszystkie utwory powstały w myśl założeń tej teorii da się uznać za jej trafne wcielenie w praktykę, a i sam sposób ujęcia zasad realizmu socjalistycznego przez krytykę bywał w ciągu lat przedmiotem wielu polemik. Należą już one jednak przeważnie do późniejszych dziejów radzieckiej literatury i sztuki. Dla lat międzywojennych zasadnicze znaczenie ma sam akt sformułowania hasła realizmu socjalistycznego, zamykający pierwszy etap przemian sztuki radzieckiej w porewolucyjnym okresie.
Rozwój literatury radzieckiej budził w latach międzywojennych żywe zainteresowanie w całym świecie, oraz nadzieje wśród tych wszystkich, którzy, buntując się przeciw istniejącym stosunkom społecznym, żyli wizją lepszego, sprawiedliwszego ustroju. Dostrzeganą jaskrawą różnice między pesymistycznym, pełnym niepokoju klimatem większej części literatury w krajach kapitalistycznych, a klimatem trudnego optymizmu i wiary w przyszłość, jaką tchnęła nowa literatura socjalistyczna. Oczywiście stosunek do tej literatury był zdecydowanie kontrowersyjny i stanowił wyraz ostrej walki ideowej. Tych, którzy wdzieli w niej wzór i nadzieję przeciwstawiał się w krajach kapitalistycznych cały aparat oficjalnej propagandy i wszystkie siły, dla których perspektywa rewolucyjnego przewrotu stanowiła śmiertelne niebezpieczeństwo. Mimo to literatura i sztuka radziecka przenikała szeroko poza granice kraju socjalizmu i odgrywała ogromną rolę kształtując świadomość szerokich mas i stanowiąc potężny oręż oddziaływania ideowego.
Podsumowując: w okresie tym, a właściwie jeszcze przed pierwszą wojną światową zaczął dokonywać się wielki przewrót we wszystkich dziedzinach sztuki. Jego wyrazem była w wielu wypadkach całkowita zmiana w kierunku dążeń i środków artystycznych, powstanie nowych środków w sztuce, które silnie oddziałały na rozwój zarówno literatury, jak sztuk plastycznych, muzyki, teatru. Powstały nowe dziedziny sztuki, jak film, i nowe środki jej upowszechniania - np. radio.
Towarzyszący dążeniom tego okresu klimat głębokiej wiary w sens dokonujących się przemian artystycznych wyrastał w dużej mierze z przesłanek filozoficznych, znamiennych dla początku XX wieku: akcentowały one szczególną rolę jednostki, skłóconej z tradycyjnymi formami społecznymi, moralnymi, obyczajowymi. Stąd charakterystyczne dla tego okresu były stosunkowe częste manifestacje postaw indywidualistycznych, anarchizujących.
W literaturze tych lat, obok licznych autorów kontynuujących formy tradycyjne, pojawiły się dzieła, które wpłynęły w sposób decydujące na ewolucję literatury XX wieku. Proces przeobrażeń, które zapoczątkowały, okazał się dalekosiężny w swoich skutkach i nieodwracalny nawet wówczas, kiedy klimat artystyczny, w którym dzieł te powstały, uległ zmianie.
Nastąpiło to w drugiej połowie lat międzywojennych, w których tendencje indywidualistyczne w sztuce zdecydowanie się przesiliły, a dominujący uprzednio problem nieograniczonej wolności jednostki ustąpił miejsca problemom jej odpowiedzialności moralnej i społecznej.
Źródłem tej przemiany było przede wszystkim zagrożenie podstawowych wartości kultury i wolności całych narodów przez faszyzm i groźbę nowej wojny. Literatura zaczęła wówczas poszukiwać nie tego, co ludzi wyodrębnia, ale tego, co ich łączy: wartości nadrzędnych, określających ich wspólne dążenia, oraz systemów tych wartości, ujętych w ramy zwartych światopoglądów, które by stanowiły wyjaśnienie zachodzących w świecie procesów i wskazywały człowiekowi drogę postępowania.
Ten kierunek dążeń zarysował się już dużo wcześniej w sposób bardzo jednoznaczny w literaturze ożywionej ideami socjalistycznymi, a więc przede wszystkim w literaturze radzieckiej. Tendencje indywidualistyczne zostały w niej od razu zmajoryzowane przez powszechnie przyjęty postulat twórczość oddanej w służbę społeczeństwu. Centralnym zagadnieniem stał się w niej subiektywny wyraz przeżyć jednostki, ale jej rola w procesie przemian społecznych i obraz tych przemian ujęty w duchu ideologii rewolucyjnego proletariatu.