Konstytucja 3 Maja 1791

Najważniejszym aktem prawnym uchwalonym przez Sejm Wielki była „Ustawa Rządowa 3 Maja”, zwana Konstytucją 3 Maja. Była to pierwsza konstytucja europejska, a druga na świecie (po amerykańskiej uchwalonej w 1787 roku). Wprowadzała ona w Rzeczypospolitej monarchię parlamentarną.
W październiku 1788 roku zawiązała się konfederacja sejmowa pod laską Stanisława Małachowskiego. W sejmie panował nastrój gotowości do reform, ale stosunek sił nie od razu ukształtował się na korzyść reformatorów. W pierwszym okresie sejmu można rozróżnić trzy obozy. W stronnictwie hetmańskim (konserwatywnym) znajdowali się m.in. Seweryn Rzewuski i Szczęsny Potocki, którzy byli przeciwni reformom oraz domagali się utrzymania zasad „złotej wolności” szlacheckiej, liberum veto i wolnej elekcji. W drugim ugrupowaniu (królewskim), Stanisław August Poniatowski i marszałek sejmu Stanisław Małachowski dążyli do przeprowadzenia reform w państwie oraz chcieli wzmocnienia władzy królewskiej i powiększenia armii. Podobnie do takich reform dążyli Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic, Adam Czartoryski, Ignacy Potocki i Józef Wybicki, którzy należeli do obozu patriotycznego. Ich program działania opierał się głównie na wzmocnieniu władzy królewskiej, zniesienia liberum veto i wolnej elekcju oraz podniesieniu znaczenia politycznego miast.
Prace nad ogólną reformą ustroju rozpoczęły się jeszcze za pierwszej kadencji sejmu. Już we wrześniu 1789 roku sejm wybrał „deputację do ułożenia projektów do formy rządu”, w której postacią centralną był Ignacy Potocki. Znacznie dojrzalszym projektem były przedstawione sejmowi 5 sierpnia 1790 roku „Prawa konstytucyjne”, a w nich kardynalne, stanowiące już poniekąd podstawę dla konstytucji. Pozwalały one mieszczanom kupować dobra ziemskie i uzyskiwać stopnie wojskowe, przywracały królowi prawo mianowania urzędników, a co najważniejsze proponowały dziedziczność tronu wewnątrz dynastii, pozostawiając elekcję tylko na wypadek jej wygaśnięcia.
Pierwsze reformy w sejmie obejmowały reformy:
Wojskowe (1788):
- uchwalono utworzenie 100- tysięcznej armii,
- reorganizacja armii.
Skarbowe (1789):
- dobra szlacheckie obłożono podatkiem w wysokości 10% z przeznaczeniem na organizację armii,
- dobra duchowne obłożono podatkiem w wysokości 20%.
Ponadto etapem reformy ustroju było prawo o sejmikach i prawo o miastach. Dnia 18 kwietnia 1791 roku uchwalono prawo: „Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej”. Przyznano mieszczanom prawo nabywania dóbr ziemskich, dostęp do rozmaitych godności, potwierdzono zniesienie ubliżającego miastom zakazu zajęć miejskich dla szlachty, uwolniono miasta od nadzoru starostów i wojewodów, poddając samorząd miejski kontroli władz centralnych.
Uchwaliwszy rzecz o miastach, rozjechali się posłowie na ferie wielkanocne.
Przygotowany w ciszy projekt „ustawy rządowej” był już gotów. Rozmaite jego warianty dość długo kursowały pomiędzy autorem pierwotnego zarysu, czyli Stanisławem Augustem, Ignacym Potockim, Hugonem Kołłątajem i Scypionem Piattolim. 25 marca ksiądz Hugo zredagował projekt niemal ostateczny.
Postanowiono oddać projekt pod głosowanie w sposób nagły, kiedy znakomita większość niczego się niespodziewających posłów opozycyjnych lub chwiejnych oddawać się będzie błogim wczasom poświątecznym. Termin wyznaczono na wigilię imienin królewskich, zaraz jednak przeniesiono go na dzień bezpieczniejszy, bliższy, to znaczy na 5 maja. Lecz u samego schyłku kwietnia tajemnica przenikła do posła pruskiego (Goltza) i do rosyjskiego (Bułchakowa). Na wszystkie strony ruszyli ze stolicy gońcy konni, mający alarmowa opozycję, no i dwory, Berlin zwłaszcza. W odpowiedzi na to stronnictwo patriotyczno- królewskie, które ze względu na podobieństwa programowe rozpoczęły współpracę tworząc jedno stronnictwo, postanowiło raz jeszcze przybliżyć termin. Wybór padł na dzień 3 maja.
Wieczorem, 2 maja, klub patriotyczny odbył w Pałacu Radziwiłłowskim posiedzenie. 84 senatorów i posłów podpisało projekt konstytucji. Mieszczanie na kredyt wiwatowali po ulicach, czcili prawo, z którym nie zdążyli się jeszcze zapoznać.
Od rana posłowie i zwarty tłum szlacheckich oraz plebejskich arbitrów zapełnił izbę sejmową. Na galeriach mnóstwo było niewiast, które ustalonym od trzech lat obyczajem rozgrzewały temperaturę obrad. Przybyli wszyscy obecni w stolicy opozycjoniści, otoczeni zbrojnymi adherentami (osobami popierającymi, solidaryzującymi się z kimś, w tym przypadku z patriotami), Króla otaczali uzbrojeni szambelanowie. Przy samym tronie stanęli brygadier Wielhorski, pułkownik Hoffman i Jan Potocki. Wojsko wypełniało dziedziniec zamkowy, mieszczanie pobliskie ulice i bramy.
O godzinie 11:00 rano marszałek Stanisław Małachowski, mający tuż za sobą generałów Józefa Poniatowskiego i Gołkowskiego, trzykrotnym uderzeniem laski otworzył posiedzenie. Przemówił krótko, wzywając do odczytania depesz naszych dyplomatów. Postępował w myśl ułożonego planu. Niepomyślna treśc owych doniesień miała przekonać zebranych o konieczności szybkiego działania.
Nie zdecydowano się na zamkniecie ust, na zwyczajne zakrzyczenie opozycji, sesja wlokła się przez siedem śmiertelnie męczących godzin. Jan Suchorzewski dokonywał dramatyczno- błazeńskich gestów protestu, m.in. groził, że zabije swego sześcioletniego syna (którego przywlókł do izby), czy tez rzucił się na ziemię u stóp tronu, gdzie go podobno w tłoku podeptano.
0 18:00 wieczorem, wezwany zgodnym, chóralnym okrzykiem 110 posłów, olbrzymiej większości arbitrów całego wojska z podwórza, Stanisław August Poniatowski zaprzysięgnął odczytany już tekst Konstytucji. Zaraz też ruszył do katedry św. Jana, by powtórzyć to przed ołtarzem. Wielki, zbity tłum tłoczył się za królem, w izbie zostało 72 posłów opozycyjnych.
Od jesieni już sejm liczył komplet podwójny, składał się z blisko pięciuset członków. Na sesji 3 maja obecnych było 182 posłów i senatorów, a wiec 1/3 ogólnej liczby. Zamach stanu był faktem niewątpliwym. Powiódł się i stanowi zaczął źródło prawa, równie niewątpliwie pięknego.

Główne postanowienia ustroju Rzeczpospolitej według Konstytucji 3 Maja:
1) Wprowadza się podział władzy rządowej na:
a. prawodawczą: wykonywa sejm, złożony z izby poselskiej i senatorskiej, przy czym izba pierwsza uchwala projekty, druga zaś zatwierdza je lub nie;
b. wykonawczą: król łącznie ze Strażą Praw (radą ministrów złożoną z prymasa, 5 ministrów i marszałka sejmu) rozdziela urzędy, dowodzi wojskiem
c. sądowniczą: władzę oddaje się w ręce I instancji, a przysługuje od nich apelacja do trybunałów.
2) Zniesienie liberum veto; uchwały na sejmach miały zapadać większością głosów (zniesienie zasady jednomyślności przy podejmowaniu decyzji)
3) Zniesienie wolnej elekcji, po śmierci Stanisława Augusta na tronie Rzeczypospolitej zasiadać mieli władcy z dynastii saskiej
4) Włączenie prawa o miastach, oraz reformy wojskowej i skarbowej
5) Chłopi pod opieką państwa (zatwierdzanie umowy o zmianie pańszczyzny na czynsze); szlachcie zostawia się dawne przywileje
6) Zagwarantowanie tolerancji religijnej (religia katolicka jest panująca, ale zapewnia się wolność innym wyznaniom)
7) Co 25 lat ma się przeprowadzać nowelizację konstytucji na sejmie konstytucyjnym.
Konstytucja została przyjęta z wielkim entuzjazmem przez cały naród. Przenikał tę „Ustawę Rządową” duch szlachetności i sprawiedliwości, nadawała ona Polsce najlepszą formę rządu, o jakiej ówcześnie można było myśleć. Rządy europejskie wyrażały wielkie zadowolenie z powodu dokonanego w Polsce dzieła, tylko Rosja ignorowała konstytucję.



BIBLIOGRAFIA:
1. Lech Bielski i Mariusz Dąbrowski „Historia”, wyd. Bielsko- Biała 2002, wydanie IV
2. Halina Noiszewska „Historia”, wyd. Interbook, Szczecin 1999
3. Paweł Jasienia „Rzeczpospolita obojga narodów- Dzieje Agonii”, wyd. Warszawa 1972 (cz. III)
4. „Historia Polski” pod red. Stefana Kieniewicza i Witolda Kuli, wyd. Warszawa 1958 (tom II, cz. I)
5. „Skrót Historji Polski”, oprac. M. Bodzanowski.