Charakterystyka Wojska Polskiego na Wschodzie w latach 1941-1942
Po wznowieniu polsko-radzieckich stosunków dyplomatycznych do Moskwy przybyła polska misja wojskowa. Celem misji było zawarcie umowy wojskowej pomiędzy obu państwami, którą podpisano 14 sierpnia 1941 roku.
Armia operacyjnie podlegała Naczelnemu Dowództwu Armii Czerwonej, organizacyjnie i personalnie - Naczelnemu Wodzowi generałowi Władysławowi Sikorskiemu i rządowi RP na uchodźstwie.
Ciężko ranny w czasie walk we wrześniu 1939 roku, generał Anders został w lwowskim szpitalu aresztowany przez NKWD i przewieziony do moskiewskiego więzienia, gdzie przeszedł ciężkie śledztwo.
Bezpośrednio po uwolnieniu z więzienia generał Anders rozpoczął w sierpniu 1941 roku organizowanie armii. Siedzibą dowództwa armii stał się Buzułuk, 140 km na wschód od Kujbyszewa. Wyznaczono miejscowości, gdzie miały tworzyć się poszczególne jednostki. Do Buzułuku zaczęli napływać pierwsi ochotnicy zwolnieni z więzień i obozów. Żołnierze kwaterowali na dawnym poligonie Armii Czerwonej w namiotach, a zimą, gdy temperatura spadła poniżej -40C - w ziemiankach. Tylko w niektórych ośrodkach były stałe budynki. W tych warunkach wizytował oddziały polskie Naczelny Wódz i premier, generał Sikorski, w czasie swojej wizyty w ZSRR, którą złożył w grudniu 1941 roku.
W styczniu 1942 roku ośrodki formowania polskich dywizji przeniesiono na południe ZSRR, do Uzbekistanu i Kirgizji.
Z całego terytorium ZSRR zgłaszali się ochotnicy do Armii Polskiej. Podróż trwała tygodniami w nadzwyczaj trudnych, wojennych warunkach. Często Polacy podejmowali ją na własną rękę, bez pomocy i zgody miejscowych władz. Już w marcu 1942 roku stan liczebny armii wynosił ponad 66 tyś. żołnierzy. Jednak trudności w jej formowaniu (zmniejszenie liczby racji żywnościowych, ograniczenie i zakończenie w marcu 1942 poboru żołnierzy, wstrzymanie zwolnień więźniów, nie wywiązywanie się z dostaw uzbrojenia i wyposażenia przez władze sowieckie) i brak odpowiedzi na noty rządu polskiego w sprawie oficerów internowanych i więzionych do 1940 roku w obozach jenieckich w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku pogorszyły stosunki polsko – sowieckie.
Po przeniesieniu Armii Polskiej do południowych republik ZSRR pogorszył się już i tak zły stan zdrowotny wojska. Fatalne warunki klimatyczne i sanitarne sprawiły, że wśród żołnierzy zaczęły szerzyć się choroby tropikalne i związana z nimi wysoka śmiertelność. Wyposażenie dostarczały służby tyłowe Armii Czerwonej (uzbrojenie, żywność) i armii brytyjskiej (umundurowanie i pozostały ekwipunek). Uzbrojenia strzeleckiego, przydzielonego przez władze sowieckie, starczyło tylko dla jednej, i to niepełnej, dywizji.Brakowało artylerii, samochodów i innego sprzętu. Nie docierały dostawy mundurów, a przede wszystkim żywności. Niewielkimi racjami żołnierze musieli dzielić się z licznie napływającymi cywilami.
Od początku formowania Armii władze sowieckie żądały jak najszybszego wysłania na front pojedynczych oddziałów lub dywizji. Pod koniec lutego 1942 roku strona radziecka zaproponowała wysłanie na front jednej, przeszkolonej już dywizji. Generał Anders nie zgodził się jednak na rozproszenie sił polskich na ogromnym froncie wschodnim. Żądał wyposażenia całej Armii Polskiej, aby jako zwarta siła mogła wyruszyć na front. Jednocześnie Anglicy zabiegali u Stalina o skierowanie jednostek polskich na Środkowy Wschód, gdzie groził wybuch powstania anty-brytyjskiego w północnym Iranie i Iraku. Stalin zgodził się ostatecznie na to, by latem 1942 roku przemieścić Armię Polską do Iranu. Wcześniej wyraził zgodę na ewakuację do Wielkiej Brytanii polskich lotników i marynarzy. Przy ewakuacji z ZSRR zdołano wyprowadzić do Iranu nieco ponad 100 tyś. ludzi. W ZSRR pozostało nadal około miliona Polaków. Wyprowadzone jednostki, połączone z Wojskiem Polskim na Środkowym Wschodzie, utworzyły Armię Polską na Wschodzie. W latach 1943-1946 generał Anders został dowódcą Drugiego Korpusu Polskiego.