Starania księcia Adama Jerzego Czartoryskiego o odbudowę państwa polskiego w duchu orientacji antynapoleońskiej

Książę Adam Jerzy Czartoryski należy do grona najbardziej znanych, choć różnie ocenianych przez historyków, działaczy polskiego ruchu narodowego. Był niewątpliwie najwybitniejszym reprezentantem sprawy polskiej na arenie międzynarodowej w okresie porozbiorowym, najwybitniejszym polskim mężem stanu. Młody arystokrata zaczynał swą karierę polityczną jeszcze w okresie Sejmu Czteroletniego. W 1795 roku został wysłany przez rodziców do Rosji, aby wyjaśnić pewne zaistniałe nieporozumienie. Tam na własną prośbę rozpoczął służbę na dworze carskim. Zaliczał się do części ziemiaństwa i polityków, którzy niechętnie odnosili się do orientacji profrancuskiej swych rodaków, a we Francji widzieli symbol rewolucji, wywracającej dotychczasowy porządek społeczny i polityczny. Czartoryski był konsekwentnym przeciwnikiem całego systemu napoleońskiej polityki i struktury politycznej, jaką stopniowo narzucał władca Francji kontynentowi europejskiemu. Działając w latach największych sukcesów Napoleona i przemian w polityce europejskiej, podejmował walkę z napoleońskim systemem przy pomocy odpowiednio ukierunkowanej polityki zewnętrznej i propagandy. Jedynie w Rosji widział możliwość rozwiązania w sposób trwały problemów bezsilnego państwa. Tam też książę zaczął swoją faktyczną karierę polityczno–dyplomatyczną jako najbliższy przyjaciel i współpracownik młodego wielkiego księcia, późniejszego cara Aleksandra I. Prawdziwie wielka kariera przypada na lata 1801-1806. W 1802 roku polski arystokrata został zastępcą (tzw. towarzyszem) ministra spraw zagranicznych, a na początku 1803 roku powierzono mu zarząd nad szkolnictwem ośmiu zachodnich guberni cesarstwa (prawie cały zabór rosyjski) jako kuratorowi Wileńskiego Okręgu Naukowego.
Czartoryski wzmacniając swój wpływ na politykę zagraniczną Rosji (od połowy 1804 do połowy 1806 roku pełnił obowiązki ministra spraw zagranicznych) wielokrotnie sugerował carowi przywrócenie jakiejś formy państwa polskiego. Uważał, że dla stworzenia skutecznej bariery przeciw niebezpiecznemu wzrostowi potęgi francuskiej Rosja powinna zdobyć bezwzględną hegemonię w środkowo-wschodniej Europie i na Bałkanach. Czartoryski wymyślił stworzenie szerokiej federacji słowińskiej pod protektoratem cara. Miała ona obejmować większość ludów bałkańskich podlegających zwierzchnictwu Turcji oraz, bliżej nie określone, terytoria byłej Rzeczypospolitej. Za ewentualnie utracone ziemie polskie Prusy miały otrzymać odszkodowanie w Niemczech, a Austria na Bałkanach. Projekty te zostały przedstawione Aleksandrowi I w latach 1804-1806 i choć nie stały się oficjalnie wytyczną dla rosyjskiej polityki, to też nie zostały całkowicie odrzucone przez cara.
U schyłku lata 1804 roku Czartoryski podjął przygotowania do negocjacji sojuszniczych z Wielką Brytanią. Chodziło o utworzenie trzeciej koalicji antyfrancuskiej. Miał on nadzieję, że jej sukcesy pozwolą na realizację niektórych elementów utworzenia federacji słowińskiej. Na przełomie września i października 1805 roku książę Czartoryski opracowuje plan, tzw. „puławski”. Kiedy powstała III koalicja antynapoleońska książę dążył do utworzenia autonomicznego państwa polskiego związanego z Rosją. W założeniu Rosja z Austrią miała uderzyć na Prusy, a car ogłosiłby się królem Polski. Gdyby Rosji udało się przejąć od Austrii Galicję w zamian za inne tereny, można by dokonać pełnego zjednoczenia ziem polskich pod berłem cara. Projekt skierowany był zasadniczo przeciwko Prusom. Czartoryski zamierzał wykorzystać spodziewaną odmowę przepuszczenia wojsk rosyjskich przez terytorium pruskie jako pretekst do wojny. Zamysł się nie powiódł, car otrzymał zapewnienie o przepuszczeniu jednostek rosyjskich. Sam plan zostaje przedstawiony Aleksandrowi I w czasie jego pobytu w Puławach 30 września 1805 roku (stąd jego nazwa). Jednak klęska sił rosyjsko - austriackich na polach Austerlitz na Morawach (2 grudnia 1805 roku) spowodowała rozpad trzeciej koalicji i krach wielkich planów Czartoryskiego.
Do nieco zmodyfikowanych projektów rozwiązania sprawy polskiej w oparciu o Rosję powracał Czartoryski wiosną 1806 roku i na przełomie 1806 i 1807 roku. Sugerował przede wszystkim odebranie Prusom ziem polskich, które w połączeniu z większą częścią zaboru rosyjskiego tworzyłyby państwo polskie ściśle związane z Rosją. Ale i tym razem car nie zaakceptował jego planów. W takich warunkach orientacja prorosyjska nie mogła stać się dominującym kierunkiem w społeczeństwie polskim. Jednak dzięki zabiegom Czartoryskiego i gestom cara miała swych gorących zwolenników, nawet w okresie największych sukcesów Napoleona.
Pięcioletnia działalność Czartoryskiego na polu rosyjskiej polityki zagranicznej skończyła się pełną klęską. Dwie koalicje antyfrancuskie, do zorganizowania których przyczynił się książę, nie zdołały położyć kresu rosnącej potędze Napoleona. Zdecydowana zmiana kursu polityki rosyjskiej w 1807 roku przyniosła zerwanie z zasadami i kierunkami polityki Czartoryskiego, która definitywnie odchodziła w przeszłość, stając się mało znaczącym incydentem w dziejach politycznych epoki napoleońskiej.
W praktycznej działalności ks. Adam nie osiągnął żadnych sukcesów. Świetnie natomiast przewidział ewolucję wielu elementów polityki międzynarodowej w perspektywie dziesięcioleci, chociaż zawsze dobrze orientował się, jakie czynniki i w jaki sposób determinują politykę mocarstw w poszczególnych momentach. Na niego spada w pełnej mierze odpowiedzialność za politykę Rosji w latach 1804-1805 zakończoną klęską. Nie zawsze prawidłowo przewidywał rozwój wydarzeń, a jego postulaty w sprawie polskiej nie były zgodne z aktualnymi interesami Rosji carskiej. Fiasko jego polityki spowodowane jednak zostało w dużym stopniu przez czynniki zewnętrzne, którym nie zdołałby sprostać w tamtym dziesięcioleciu prawdopodobnie żaden inny polityk. Potęga Francji napoleońskiej osiągała właśnie apogeum.
Na działalność Czartoryskiego istotny wpływ wywierał jeszcze jeden czynnik, a mianowicie postawa absolutnego władcy. Aleksander prowadził politykę zbyt elastyczną, niejednokrotnie niekonsekwentną, dokonywał w niej zasadniczych, niekiedy nieoczekiwanych zmian, często niezgodnych z sugestiami i planami jego oficjalnych współpracowników. Uchylał się on od realizowania ustalonej linii polityki wtedy, gdy napotykał poważniejsze trudności. Ówczesna polityczna działalność Czartoryskiego miała również strony dodatnie. Stworzył on bodajże najszersze projekty zmian stosunków międzynarodowych, przeciwstawiając je polityce napoleońskiej.

Bibliografia:
*Marian Kukiel „Dzieje Polski porozbiorowe (1795-1921)”, Puls, Londyn 1993
*Marian Kukiel „Książę Adam”, Pavo, Warszawa 1993
*Jerzy Skowronek „Antynapoleońskie koncepcje Czartoryskiego”, PWN,
Warszawa 1969
*Krzysztof Groniowski, Jerzy Skowronek „Historia Polski 1795-1914”, WSiP, Warszawa 1987
*red. Andrzej Chwalba „Dzieje Polski – kalendarium”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000