Parlamentaryzm Rzeczypospolitej Szlacheckiej

Temat: Parlamentaryzm Rzeczypospolitej Szlacheckiej

Rzeczpospolita wkraczając w renesans dotarła do swojego punktu kulminacyjnego. Królestwo Polskie i Litwa doby XVI w. Przeżywało okres największego rozkwitu, jakiego nie zaznało nigdy wcześniej i nie miało zaznać nigdy później. W pracy tej mam zamiar ukazać związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy rozkwitem, a upadkiem polskiego parlamentaryzmu doby królów elekcyjnych. Czasookres, nad jakim zostanie przeprowadzony osąd to lata 1454-1639. Pierwsza data związana jest z nadaniem przywileju cerekwicko-nieszawskiego przez Kazimierza Jagielończyka, w którym monarcha zobowiązał się do nie nakładania podatków i zwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmików. Jako drugą cezurę zaproponowałbym datę 1652- rok, gdy po raz pierwszy Władysław Siciński, przekupiony uprzednio przez Radziwiłła, użył formuły ?liberum veto? i zerwał obrady sejmu. Z takim systemem datacji łączy się fakt, iż odrzucam okres oligarchizacji Rzczypospolitej, jako że jest on raczej efemerydą ustrojową.
Ustrój Rzeczypospolitej możemy rozpatrywać w dwóch aspektach- politycznym oraz gospodarczym. Okres ten charakteryzuje się coraz silniejszym nabrzmiewaniem różnić w rozwoju ekonomicznym pomiędzy Europą zachodnią [liczoną na zachód od Łaby],a wschodnią. Pewne dysonanse i dychotomia rozwojowa musiała zaistnieć jako naturalna konsekwencja ukształtowania geopolitycznego. Intensyfikacja handlu morskiego oraz boom odkryć geograficznych w oczywisty sposób dotknął głównie kraje leżące bliżej Atlantyku, a niżeli państwa na rubieżach Europy. Wysyłanie eksploratorów do ?Nowego Świata? z Rzeczpospolitej było wręcz nie możliwe, ponieważ polska polityka zagraniczna tego okresu rozwinęła inny parytet wartości i celów. Kolonizacja kresów wschodnich stanowiła najwyższy imperatyw polskiej racji stanu, dużo ważniejszy niż ekspedycje kolonizacyjne w nieznane. Jednakże, przypatrując się ustrojowi gospodarczemu można stwierdzić, iż istniały elementy na które można było wywrzeć większy wpływ i podjąć próby reform. Zastanawiając się nad formą własności ziemi, można dojść do wniosku, że folwarki oparte na wykorzystaniu pracy przypisanych do ziemi chłopów oraz stale zwiększający się wymiar pańszczyzny musiał doprowadzić do zaniku zainteresowania chłopów jakością i ilością produkcji rolnej ze względu na wykorzystywaniu nadwyżek tylko i wyłącznie przez pana. Chłop nie otrzymywał z tego tytułu żadnej dodatkowej gratyfikacji, wszak była to część jego powinności wynikająca ze spłaty renty feudalnej. Taki system mógł istnieć tylko ze względu na koniunkturę na zboże w Europie Zachodniej. Gdy w Europie na zachód od Łaby rodziło się społeczeństwo wczesnokapitalistyczne oraz monarchia absolutna to w Polsce postępował proces refeudalizacji wsi oraz dalszego rozwoju monarchii stanowej.
Efektem rozwoju państwa była władza pełniąca dwie funkcje: ustrojodwaczą oraz ustawodawczą. Składała się ona z trzech stanów sejmujących:
a.) król- początkowo działał w myśl francuskich legistów ?rex est imperator in regno suo?. Miało to wydźwięk w dwóch obszarach teorii ?Corona Regni Polonia? oraz kształcie samej korony. Jednakże wraz z nadawaniem przywilejów pozycja kolejnych dynastów zaczęła spadać. Już w 1573 roku władca został ograniczony przez osławione Pacta Conventa oraz Artykuły Henrykowskie. Władcy przysługiwała inicjatywa ustawodawcza, był naczelnym wodzem [ograniczanym przez hetmanów, którzy nie weszli w skład Izby Senackiej, ani Poselskiej ze względu na czas powstania tej godności. Okres kształtowania składu obu Izb zamyka się ok. 1493, instytucja hetmana jest tworem późniejszym]. W roku 1530 wprowadzono zakaz tzw. elekcji vivente rege, a od 1572r. został wprowadzony zwyczaj wyboru króla przez ogół szlachty, w myśl zasady elekcji viritim. Jedynym pozytywnym aspektem zmian ustrojowych XVI w. Jest wprowadzenie instytucji prymasa jako interrexa w okresie bezkrólewia. Króla można było złożyć z urzędu od tego czasu po trzy krotnym napomnieniu przez senatora, sejmik lub prymasa.
b.) Izba poselska- około roku 1493 zakończył się proces kształtowania Izby poselskiej. W jej skład wchodziło 170 posłów [48 Litwinów] oraz oblegaci dwóch miast- Krakowa i Wilna. Wykładnią kompetencji sejmu była ustawa Nihil Novi [1505]. Do funkcji Izby należało uchwalanie podatków, nadawanie nobilitacji, sądy sejmowe, zwoływanie pospolitego ruszenia oraz stosowanie prawa łaski i amnestii. Poza normalnymi sejmami [tzw. ordynaryjnymi] można było zwołać w razie konieczności sejm ekstraordynaryjny. W wypadku wyboru nowego króla zwoływano kolejno sejmy konwokacyjny- wyznaczał czas i miejsce elekcji, elekcyjny- wybierał i przesłuchiwał kandydatów oraz wieńczący wszystko sejm koronacyjny. Posłowie do sejmu byli wybierani na tzw. sejmikach przed sejmowych. Pełniły one funkcje samorządowe, wypowiadając się w kwestii realizacji instrukcji poselskich , wyboru deputata do Trybunału Koronnego oraz wyznaczania poborców podatkowych.
c.) Izba Senacka- składała się z biskupów, wojewodów kasztelanów, marszałków, kanclerzy oraz podskarbich Litwy i Korony. Senat obradował pod przewodnictwem króla
Zygmunt Stary i Bona Sforza zdając sobie sprawę ze słabnącej pozycji króla, rozpoczęli skup ziemi, a także zapoczątkowali sojusz z magnaterią w celu rozszerzenia swoich praw uważali bowiem, że monarcha jest najwyższym suwerenem we własnym państwie [ponownie, niczym bumerang, pojawiają się wzorce zaczerpnięte od francuskich legistów, jest to oczywista zasługa Bony]. W opozycji do tego stał tzw. Ruch Egzekucji Praw i Dóbr. Program polityczny tego koło skonkretyzował się ok. 1525 , domagano się w nim zwrotu bezprawnie nadanych dóbr po roku 1504. Efektem takich ?wywrotowych? działań były dwa rokosze- lwowski [1537] i Zebrzydowskiego [1606], ich bezpośrednią przyczyną był sprzeciw wobec polityki dwóch Zygmuntów ? Starego i Wazy. W efekcie wspomnianych perturbacji, najbogatsza część szlachty, zwana magnaterią uzyskała przewagę uzależniając od siebie resztę ?narodu szlacheckiego?. Przyczyn tego zjawiska można doszukiwać w rozlicznych wektorach między innymi: słabość ekonomiczna patrycjatu [mieszczaństwa], brak zagrożeń zewnętrznych po wojnie 13-letniej, bessa na rynku zboża, kryzys monetarny [inflacja, psucie monet], tworzenie pańsewek magnackich.
Podsumowując, ustrój Rzeczypospolitej szlacheckiej przed ewolucją w stronę efemerydy prawno-administracyjnej, nawiązywał do najlepszych demokratycznych tradycji antycznej Grecji. Okres ten miał poza swoimi cieniami również blaski- wpłynął na rozwój kultury polskiego odrodzenia, wszak nie na darmo mówi się o erze ?złotego wieku?, rozwinął świadomość narodową, a także wprowadził i utrwalił wzorzec Polski ?bez stosów?. Jednakże wypaczenia związane ze ?źrenicą szlacheckiej wolności? oraz brakiem dalekowzrocznej polityki, przysłanianej przez utarczki, które z pewnością, można nazwać walką o imponderabilia, doprowadziło do regresu i upadku kraju o powierzchni miliona kilometrów kwadratowych i liczbie ludności oscylującej w granicach 9 mln.