Selekcyjna funkcja szkolnictwa wyższego w krajach Europy Zachodniej
Selekcyjna funkcja szkolnictwa wyższego w krajach Europy Zachodniej
Szkolnictwo wyższe bierze swój początek w starożytności, wtedy utworzono rzymskie Ateneum cesarza Hadriana, a także uniwersytet w Aleksandrii. Na przełomie III i IV wieku naszej ery, powstawać zaczęły szkoły rektorów, które stanowiły podstawę szkół wyższych kształcących prawników w Imperium Rzymskim. Jednak typ współcześnie nam znanej wielo wydziałowej uczelni wyższej powstał dopiero w średniowiecznej Europie zachodniej. Były to : Uniwersytet Boloński (utworzony ok. 1088), Uniwersytet Paryski (ok. 1170),Uniwersytet w Oksfordzie (ok. 1167), Uniwersytet w Cambridge (ok. 1209), Uniwersytet Padewski (1220).Te uczelnie prowadziły działalność badawczą, kształciły wysoko wykwalifikowanych absolwentów oraz były uprawnione do nadawania stopni naukowych. W okresie od I d XV wieku powstało już blisko osiemdziesiąt uczelni. Oparte były one na dwóch modelach ustroju uniwersyteckiego: bolońskiego i paryskiego. Pierwszy z nich stanowił korporację studentów wybierających spośród siebie rektora, zatrudniających i opłacających profesorów. Główny budynek uniwersytetu należał do miasta, natomiast profesorowie i studenci zamieszkiwali w domach okolicznych mieszczan. W modelu paryskim natomiast uczelnia była zrzeszeniem profesorów, którzy we własnym gremium dokonywali wyboru władz uczelni. Studenci tworzyli osobne korporacje. Oba zrzeszenia –studenckie i profesorskie oraz fakultety (wydziały) tworzyły korporację uniwersytecką, finansowaną z beneficjów kościelnych oraz fundacji królewskich i arystokratycznych. W skład uniwersytetu wchodziły cztery wydziały: teologii, medycyny, sztuk wyzwolonych, i prawa(kanonicznego i świeckiego).
W pierwszej połowie XVI wieku, w okresie reformacji i kontrreformacji nastąpiło zahamowanie rozwoju uniwersytetów średniowiecznych. W Niderlandach, pod koniec XVI wieku zaczęły powstawać nowe uniwersytety, a uczelnie angielskie poddane zostały reformie ,dając początek nowemu modelowi tzw. uniwersytetowi nowożytnemu .Do cech charakterystycznych należała niezależność od Kościołów i związków wyznaniowych. Podlegały one zwierzchnictwu państwa i były przez nie finansowane. Posiadały autonomię wewnętrzną, wolność w zakresie nauczania i prowadzenia badań naukowych oraz wprowadzenie narodowego języka wykładowego. Natomiast w czasach Rewolucji Francuskiej nastąpiły przemiany dotychczasowych uczelni wyższych w tak zwane grandes ecoles które nie były uniwersytetami.
Wiek XIX stanowił też okres krystalizacji czterech zasadniczych typów uniwersytetów- niemieckiego, angielskiego, francuskiego i amerykańskiego. Uniwersytet niemiecki kładł nacisk na wolność akademicką, łączenie przez profesorów ról nauczyciela i badacza, rozwijanie teorii nauk humanistycznych i matematyczno-przyrodniczych, które wykładane były na wydziałach filozoficznych, stanowiących podstawę kształcenia uniwersyteckiego oraz wprowadzenie młodzieży studiującej do samodzielnego rozwijania studiów oraz twórczości .Ten model uniwersytetu utożsamiany był z liberalnym typem, który zdominował europejskie systemy edukacyjne na początku XX wieku. Jednak proces jego rozwoju został zahamowany poprzez brak możliwości rozwoju nauk stosowanych, zwłaszcza technicznych. Ten rodzaj działalności badawczej prowadzony był w politechnikach, czyli nie akademickich wyższych szkołach zawodowych. A także z powodu utraty autonomii i ich pełnego podporządkowania władzą państwowym o ustroju totalitarnym. Z kolei typ angielski uniwersytetu długo zachowywał swą średniowieczną strukturę związana z podziałem na samodzielne jednostki o nazwie college. Miały one na celu kształcić młodzież z elitarnych kręgów społecznych(tzw. dżentelmenów ). Dlatego tez najstarsze uczelnie były skoncentrowane bardziej na nauczaniu niż badaniach naukowych oraz rozwijały tradycyjne dziedziny wiedzy. W XIX wieku zapoczątkowano w tego typu szkołach kształcenie w dziedzinach nauk stosowanych i technicznych. Odbywało się ono w instytutach politechnicznych i edukacji wyższej .W 1992 roku, został rozpoczęty proces rozdzielania uniwersytetów i politechnik. Dzięki czemu nastąpiła szybka ekspansja szkolnictwa wyższego pod koniec XX wieku.
Natomiast typ uniwersytetu francuskiego, czyli elitarnej szkoły wyższej charakteryzował się orientacją na kształcenie wysoko wykwalifikowanych specjalistów, co miało na celu powiązać ten typ nauczania z potrzebami gospodarki. Pierwszą szkołą wyższą początkującą tą tendencję była założona w 1794 roku
Wyższa szkoła techniczna, która została przekształcona w Ecole Polytechnioue. Była ona wzorem dla nowo powstających uczelni tego typu w Europie. Tradycyjne uniwersytety we Francji stały się odtąd instytucjami kształcenia wyższego o niższym prestiżu społecznym’ a przez prowadzenie otwartego naboru, bez ścisłej selekcji naboru kandydatów, nabrały one charakteru masowego.
Amerykański model kształcenia uniwersyteckiego wzorowany początkowo był na brytyjskim modelu college. Istniały w nich ujednolicone i obowiązkowe programy studiów, które pozwalały na zdobycie wykształcenia ogólnego i nie kończyły się uzyskaniem stopnia naukowego. Lekarze, prawnicy i nauczyciele kształceni byki poza uniwersytetem.. Dopiero w roku 1875 zapoczątkowano reformę kształcenia wyższego, wzorowaną na modelu niemieckim. W wyniku której wyłoniono szkoły umożliwiające ukończenie studiów magisterskich i doktorskich o nazwie graduate schools. Natomiast uniwersytetami nazywano te szkoły wyższe, które w swojej strukturze graduate schools oraz prowadziły działalność badawczą. W tym modelu kształcenia uniwersyteckiego bardzo wcześnie zaznaczył się związek z gospodarką. W strukturze uniwersytetu zaczęły powstawać , obok tradycyjnych kierunków, także studia techniczne, technologiczne w zakresie nauk stosowanych
Uniwersytet od samego początku miał i ma nadal bardzo duże znaczenie w kształtowaniu społeczeństwa. Analizując rozwój tej instytucji dostrzec można stałą tendencję, rzadko one wychodziły naprzeciw nowym tendencją życia społecznego. Zdaniem niektórych badaczy podtrzymywały one raczej ustalone i uznane wartości oraz normy życia społecznego. Była ona charakterystyczna zarówno dla uniwersytetu starożytnego jak i nowożytnego. Nie można jednak pominąć zmiany zachodzącej w relacji uniwersytet –społeczeństwo, której końcowym rezultatem jest zaspokajanie trzech rodzajów popytu: ze strony pracodawców –na absolwentów, ze strony młodzieży –na wykształcenie, ze strony profesorów - na badanie. Jednakowoż zanim uniwersytet zyskał wymiar ogólnonarodowy, integracja w salach wykładowych młodzieży z różnych grup społecznych, na przełomie stuleci była wytyczana warunkami ekonomicznymi ,społecznymi i politycznymi poszczególnych krajów.
Obecnie większość uniwersytetów prowadzi wielostopniowy system studiów, zaczynając od programów przed dyplomowych (licencjackich), poprzez dyplomowe (magisterskie), a na podyplomowych (doktorskich lub dających specyficzne certyfikaty profesjonalne) kończąc. Tryby zróżnicowania studiowania wpłynęły znacząco na wzrost liczby studentów, nauczycieli akademickich oraz na unowocześnienie procesów dydaktycznych. Możliwe jest teraz studiowanie: stacjonarne, zaoczne, wieczorowe czy też ,,na odległość’’. Rozwijają się także nie uniwersyteckie szkoły wyższe, proponując różnorodne programy kształcenia kandydatom, którzy z różnorodnych powodów nie mogą dostać się na uniwersytet.
Poprzez analizę systemów edukacji w różnych krajach świata , możemy wyróżnić trzy zasadnicze modele struktur szkolnictwa wyższego są to: model uniwersytecki zintegrowany, binarny i sfragmentaryzowany. Jedna z charakterystycznych cech modelu zintegrowanego jest rozwijanie krótkich programów nauczania, prowadzących do uzyskania dyplomu oraz silne związki z poziomem szkolnictwa średniego (przykładem jest np. w Szwecja, Hiszpania). W krajach tych studiowanie poprzedzone jest nauką w rocznym lub w dwuletnim studium orientacji uniwersyteckiej. Po ukończeniu studium kandydaci zdają egzaminy na studia ale i tak o przyjęciu decyduje średnia ocen ze szkoły średniej i studium.
Natomiast w binarnym systemie szkolnictwa wyższego uniwersytet współistnieje z wyższymi szkołami zawodowymi. Wyższe szkoły zawodowe oferują kierunki bardziej sprofilowane i uzawodowione, nie gwarantują kontynuacji studiów i pozyskania tytułów i stopni naukowych. Uniwersytety w tym modelu oferuje pełną możliwość rozwoju naukowego i mają szeroką ofertę studiów , zwłaszcza na kierunkach akademickich. Taką strukturę kształcenia wyższego rozwinęły między innymi Wielka Brytania, Niemcy , a w ostatniej dekadzie także Polska. W tym modelu przyjęcia na studia uniwersyteckie lub do wyższej szkoły zawodowej uzależnione są od posiadania przez kandydata matury i zdania egzaminu wstępnego.
Z kolei model sfragmentaryzowany charakteryzuje się znaczącym rozproszeniem instytucji kształcenia wyższego. W tym systemie naborem kandydatów na studia zajmują się ogólno krajowe centra. Przeprowadzają one selekcję w oparciu o osiągnięcia uczniów na poziomie szkoły średniej. Dzięki temu wstęp na uniwersytet jest wolny od jakichkolwiek wstępnych procedur egzaminacyjnych. Weryfikacja kandydatów przeprowadzana jest dopiero pod koniec roku akademickiego w toku pierwszej sesji egzaminacyjnej. W szkolnictwie francuskim możemy spotkać ten model kształcenia. Jest on krytykowany za spadek prestiżu uniwersytetu i nieekonomiczność, poprzez umasowienie dostępu. Aczkolwiek z drugiej strony wolny wstęp stanowi przejaw równości w edukacji.
Prowadzone badania ostatnich dekad XX wieku I początku XIX wieku wykazały istnienie zarówno różnic jak i podobieństw między społeczeństwami, dotyczących selekcji poprzez edukację. Mechanizmy selekcyjne (egzaminacyjne i nie egzaminacyjne) uruchamiane są we wszystkich narodowych systemach edukacji. Podobieństwa w tym zakresie są rezultatem postępującej globalizacji, modernizacji i industrializacji. Jednocześnie różne procesy społeczne, polityczne, gospodarcze oddziaływają na instytucje edukacyjne będące częścią ,,infrastruktury’’ instytucjonalnej społeczeństw. Systemy edukacji są zorganizowane w następujące po sobie poziomy kształcenia, przez które przechodzi populacja uczniów. Przez każdy następny etap przechodzi tylko część z nich. Takie stopniowe ,,topnienie’’ populacji uczniów nazywane jest ,,wzorcem przetrwania’’. Stanowi on podstawę dystrybucji uwierzytelnień edukacyjnych: rozmaitych świadectw, dyplomów, certyfikatów. Są one udostępniane ,,wyselekcjonowanym’’ uczniom na podstawie spełnienia przez nich warunków sprecyzowanych przez instytucje edukacyjne kraju.
Prowadzone badania porównawcze pokazują, że procesy selekcyjne zmieniają się w miarę pokonywania kolejnych szczebli systemu edukacji. Wpływ pochodzenia społecznego, etnicznego, czy płci postrzega się współcześnie w krajach wysoko rozwiniętych jako silniejszy podczas przechodzenia przez niższe poziomy szkolnictwa. Im młodsza osoba jest poddawana procesowi selekcji, tym bardziej jest ona zależna od opinii i sugestii rodziców oraz uwarunkowań społecznych mających źródło w rodzinie. Należy pamiętać ze wydłużenie czasu kształcenia młodzieży w XX wieku opóźniło znacząco moment podejmowania decyzji życiowych, mających kluczowe znaczenie dla przyszłości jednostki. Można postawić tezę że, ostateczne akty selekcji w systemach edukacyjnych uległy przesunięciu ,w krajach wysoko rozwiniętych na poziom wyższej szkoły średniej szkolnictwa wyższego, a w kontekście idei i koncepcji cało życiowego uczenia się, nie musi to być selekcja ostateczna i definitywna. Także ingerencja w proces podejmowania decyzji co do przebiegu biografii edukacyjnej jest różna. W systemach edukacji krajów wysoko rozwiniętych uruchamiane jest ,,ukierunkowywanie’’
W systemach edukacji krajów wysoko rozwiniętych uruchamiane jest ,,ukierunkowywanie’’ uczniów. Zwykle prowadzi ono do ,,podgrzewania‘’ lub ,,wychładzania’’ ambicji edukacyjnych. Wiodącą rolę w procesie profesjonalnego doradztwa odgrywać mogą odgrywać zarówno nauczyciele jak i grupy specjalistów (pedagodzy, psycholodzy, pracownicy socjalni, lekarze) skupieni w szkolnych ,,biurach karier’’ lub specjalistycznych poradniach. Natomiast w krajach rozwijających się nie istnieje proces ,,ukierunkowywania’’. Systemy edukacyjne wykazują również różnice pod względem stopnia , jakim pozwalają uczniom przetrwać. Mechanizmy selekcji mogą powodować odrzucenie dużego odsetka młodzieży na wczesnym poziomie, ci spośród których wyselekcjonowano do kontynuowania nauk mają duże szanse na przetrwanie do końca cyklu kształcenia wyższego. Można też zorganizować ,,odrzucanie’’ uczniów w sposób bardziej ciągły,. Wówczas to wyższy odsetek uczniów osiąga edukację na poziomie uznanym w danym kraju za swego rodzaju ,,minimum wykształcenia’’ .
Następną płaszczyzną zróżnicowania jest wpływ umiejscowienia klasy społecznej w strukturze klasowej społeczeństwa. W większości krajów możemy zaobserwować podobieństwa w ogólnej strukturze społeczeństw. Można w nich wyróżnić klasę wyższą, średnią i niższą. Każda klasa społeczna zajmująca odpowiednią pozycję w strukturze konstytuuje dyspozycję klasy, które wpływają na charakter aspiracji, odpowiedzialność, obaw i praktyk związanych z edukacją.
Chciałbym teraz pokazać funkcjonowanie selekcji w edukacji na konkretnych przykładach, wybranych krajów europejskich.- Francji i Wielkiej Brytani.
Kształcenie wyższe uległo w ostatnich dekadach znacznemu umasowieniu. Szczególnie to widać we Francji, gdzie dostępność nauczania stała się bardziej powszechna. Po II wojnie światowej istniejące ośrodki nie mogły zaspokoić napływu studentów więc zaczęto tworzyć uniwersytety na przedmieściach miast oraz w miasteczkach średniej wielkości.. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku zauważono znaczny napływ młodzieży z nieelitarnych środowisk. Demokratyzacja dostępności edukacji wyższej pozwoliła tej młodzieży na kontynuację nauki po maturze. Selekcja społeczna zachodząca poprzez edukacje nie ogranicza się tylko do egzaminów, tylko częściej przyjmuje formę autoselekcji. Szkolnictwo we Francji na różnym poziomie oferuje bowiem młodym Francuzom naukę w postaci różnych programów i kursów oraz dyscyplin i typów instytucji. Taka sytuacja doprowadza do tego, że nie wszystkie instytucje kształcenia wyższego są dostępne dla wszystkich. Na rynku pracy istnieje również selekcja – dyplomy jednych szkół są cenione bardziej inne mniej. Do najbardziej prestiżowych należą szkoły wyższe o nazwie grandes ecoles. Miejsca w tych uczelniach są limitowane, chętni muszą więc przejść dwuletnie kursy przygotowawcze oraz zdać z dobrym rezultatem egzaminy. Szkoły te są bardzo rygorystyczne ale niezależne w dziedzinie nauczania i badań. Kształcą głównie administratorów, ,inżynierów, polityków, menadżerów.
Zanim jednak Francuzi zaczną studiować poddani są najpierw ostrej selekcji w szkołach średnich poprzez „podgrzewania” ambicji bardziej zdolnych uczniów lub „wychładzanie” zapędów edukacyjnych tych mniej utalentowanych. Podstawową formą selekcji na tym poziomie nauczania jest ukierunkowywanie oraz mechanizm ścieżki. Uczniowie (częściej jednak ich rodzice) na całym etapie nauki w szkole średniej dokonują wyborów przedmiotów (np. języka obcego),a więc takich które ukierunkowują ich na wybór szkoły wyższej. Badania wskazują, że decyzje co do wyboru ścieżki są silnie związane z pochodzeniem społecznym uczniów. Ciągle jeszcze mały procent stanowią w lycee dzieci robotników. Właśnie na poziomie szkoły średniej występują we Francji znaczne różnice społeczne. Powszechnie wiadomo, iż wybór szkoły wyższej determinuje pozycję społeczną absolwenta a ta z kolei związana jest z pozycją rodziców w społeczeństwie. Egzamin maturalny jest we Francji, podobnie jak w Polsce nieobowiązkowy. Ci, którzy go zdali otrzymują świadectwo ukończenia wyższej szkoły średniej, które jest w tym kraju uważane za pierwszy dyplom uniwersytecki. Otrzymanie takiego certyfikatu nie uprawnia jednak do ubiegania się o przyjęcie na wyższe uczelnie, choć ten, kto nie posiada matury nie może nawet marzyć o studiowaniu na uniwersytecie. Częstą praktyką jest także przeglądanie przez egzaminujących ocen z licee. Na studia medyczne ma szansę ten, kto zdał maturę z przedmiotów ścisłych a na studiowanie na wydziale ekonomicznym oraz prawniczym posiadacz matury z nauk ekonomicznych i społecznych. Z chwilą rozpoczęcia nauki w wybranej przez siebie wyższej uczelni francuski student poddany jest kolejnej selekcji, która przybiera postać wysokim wymaganiom. Nie ma za to selekcji finansowej, która eliminowała by mniej zasobnych studentów. Czesne w grandes ecoles utrzymuje się wprawdzie na wysokim poziomie ale każdy może starać się o stypendium. Nie mniej jednak ciągle większość studentów w tego typu szkołach stanowią uczniowie z bogatych rodzin. Sprawdzianem dla Francuzów jest,podobnie pierwszy rok studiów. Ta ostra selekcja, której towarzyszy zjawisko odsiewu studentów na niektórych uczelniach, zwłaszcza tych o profilu medycznym, nie kończy się na pierwszym roku, ale jest kontynuowana na dalszym etapie nauki. Nadal jednak istotnym elementem determinującym jest ciągle pleć. Na kierunkach ścisłych kobiety to jeszcze rzadkość; płeć piękna skłania się raczej do wyboru uczelni humanistycznych.
Szkolnictwo wyższe w Wielkiej Brytanii charakteryzuje się ogromnym zróżnicowaniem, bogactwem programów, kursów i form. Odbywa się ona w uniwersytetach, kolegiach edukacji wyższej oraz niektórych kolegiach edukacji dalszej. Łączna liczba uniwersytetów wynosi 111, a kolegiów 60. Najstarsze uniwersytety powstały w Anglii w XII i XIII WIEKU. Dynamiczny rozwój tych instytucji miał miejsce w XIX i XX wieku. Największy przyrost uczelni datowany jest na lata60 i 70 XX wieku. Od 1966 roku zaczęto powoływać politechniki. Miały one mieć porównywalny status z uniwersytetami i umożliwiające osiągnięcie wykształcenia wyższego przez obywateli pochodzących z nieuprzywilejowanych klas społecznych. Obecnie istnieje w Wielkiej Brytanii ogromne zróżnicowanie uniwersytetów i innych szkół wyższych. Jest to rezultat z jednej strony utrzymującego się podziału na instytucje o długiej historii i tradycji, bardziej elitarne, wyżej cenione w społeczeństwie oraz na młodsze. System edukacji na Wyspach Brytyjskich zawsze charakteryzował się podziałem instytucji, programów i kwalifikacji na mniej i bardziej ,,społecznie cenione’’ czyli umożliwiające jednostce po ukończeniu kształcenia zajęcie określonych pozycji w społeczeństwie. Tradycyjne podziały obecne na poziomie wyższym edukacji coraz częściej przenoszone są na poziom szkól początkowych i średnich. W tym wyróżnia się szkoły prywatne(elitarne) i państwowe (nie elitarne). Pierwsze zdominowane są przez dzieci pochodzące z klasy wyższej i średniej, dostęp do cenionych uniwersytetów poprzez wysoki poziom nauczania i programy edukacyjne wykraczające poza Narodowy Program Nauczania.. Zdaniem badaczy ,analizując rodzicielskie wybory szkół prez. rodziców nadal nie istnieje prawdziwy wybór w ramach edukacji nie istnieje Większośc uczelni wyższych samodzielnie ustala warunki naboru kandydatów na studia. Pierwszym wymaganiem jest posiadanie przez kandydata ogólnego certyfikatu szkolnictwa średniego Brytyjskie uczelnie do których zgłasza się duża liczba kandydatów dodatkowo dokonują selekcji poprzez egzamin wstępny. Podczas przyjmowania studentów do uczelni wyższych nadal ogromne znaczenie ma status społeczno-ekonomiczny kandydata. Ogólnie utrzymuje się tendencja zwiększania populacji osób spełniających warunki naboru do uniwersytetu i kolegiów lecz nie dotyczy to wszystkich klas społecznych. Natomiast nierówności związane z płcią są z powodzeniem znoszone.
BIBLIOGRAFIA:
1. Selekcyjna funkcja szkolnictwa wyższego w krajach Europy Zachodniej, praca zbiorowa pod red. Mirosławy Cylkowskiej – Nowak, Poznań 2004