Litosfera, rzeźba krasowa, procesy fluwialne, procesy glacjalne, procesy eoliczne, wybrzeża morskie

1 RZEŹBA KRASOWA

1. Rzeźba krasowa powstaje w skałąch węglowych pochodzenia morskiego.
- krasowienie ? jest to proces rozpuszczania skał przez ? agresywną wodę? w której rozpuszczany jest CO2.
H2O CO2 H2CO3

2. FORMY KRASU POWIERZCHNIOWEGO

a) mikroformy krasu powierzchniowego
> żłobki ? są to bruzdy wycięte przez spływające linieje wody.
> żebra ? krasowe przedzielają żłobki krasowe. ( częste w Pieninach lub w Tatrach Zachodnich). Do ich zanikania prowadzi ustawiczne zanikanie złobków krasowych.
> ospa krasowa ? drobne zagłębienia powstajace na płaskich powierzchniach skał, tam gdzie woda nie odpływa swobodnie.

b) Większymi formami krasowymi na powierzchni Ziemi są lejki krasowe, które mogą rozszerzać się i łączyć w uwały, a dalej w polja.
> lejki krasowe ? są to występujące pojedynczo lub grupowo, okrągłe bądź owalne zagłębienia o średnicy od kilku do kilkuset metrów.
- jedne powstająw wyniku powierzchniowego rozpuszczania skał podłoża, gdy woda przedostaje się w głąb skały systemem pękań.
- lub na skutek zapadania się podziemnych komór utworzonych również w wyniku procesów krasowych.
(lejki w : Krasie Morawskim, Wyżynie Lubelskiej)
> uwały - zagłębienia powstałe z połączenia kilku lejów krasowych
> polja ? bezodpływowe zagłębienia powstałe z połączenia lejów krasowych i uwałów. Mają strome stoki i prawie płaskie dno. Z reguły odwadniane są ponorami, czyli szczelinami, w które wpada woda.

mogoty ?specyficzne obłe wzniesienia sterczące w charakterze ostańców. Tam gdzie wietrzenie chemiczne nie zniszczyło całkowicie dotychczasowej rzeźby.

3. FORMY KRASU PODZIEMNEGO

a) Makroformami krasu podziemnego są powstałe w wyniku rozpuszczania szczelin skalnych kominy i sale, stanowiace razem jaskinie.
- Kominy i studnie krasowe ? powstają w wyniku poszerzania pionowych szczelin.
- Jaskinie ? tworzą je wody podziemne płynące poziomymi spękaniami. tworzące się w wyniku poszerzania podziemnych szczelin przez wody

b) Mikroformy krasu podziemnego. (tzw. szata naciekowa)
W jaskiniach z wód krasowych, na skutek uwalniania się dwutlenku węgla, wytrąca się węglan wapnia, tworząc formy naciekowe. Należą do nich m.in.:
? stalaktyty ? narastające ze stropu jaskini sople pełne lub z kanalikiem w środku, przez który spływają krople wody;
? stalagmity ? narastają z dna jaskini ku górze, bezpośrednio pod stalaktytem ? wytrącają się z wody skapującej ze stalaktytu;
? stalagnaty ? kolumny powstałe z połączenia stalaktytu i stalagmitu;
? draperie ? nacieki o bardzo cienkich ściankach i dużej powierzchni, zwisające ze stropu jaskini w miejscach wylotu szczelin;
? perły jaskiniowe (pizolity) ? powstają w zagłębieniach dna jaskini; są to kuleczki wytrącanego koncentrycznie węglanu wapnia wokół okruchu skalnego.
Węglan wapnia może wytrącać się w miejscu wypływu wód krasowych na powierzchnię ? tworzy wtedy osad zwany martwicą wapienną lub trawertynem.

-Dna jaskiń wyścielone sa zwykle osadami namuliskowymi, przyniesionymi i pozostawionymi przez okresowo płynącą rzekę podziemną.
2 PROCESY FLUWIALNE

związane są z działąlnością wody płynącej (rzek). Każda rzeka na skutek grawitacji płynie od wyżej położonego źródła do znajdującego się niżej ujścia.
Polegaja one na niszczeniu (erozji), transporcie i budowaniu (akumulacji)

1. Działalność rzeki w odniesieniu do podłoża.
a) działalność erozyjna (niszcząca)
>Bieg górny: erozja wgłębna (denna) - wcinanie się rzeki w podłoże skalne i pogłębianie w ten sposób
powstałego koryta,
erozja wsteczna - podcinanie i wymywanie przez rzekę materiału budującego progi
skalne.
>Bieg środkowy: erozja boczna - podcinanie brzegów przez nurt rzeki. meandry - zakola.
b) transport
- grubszy materiał, czasami nawet głazy, transportowane są w górnym odcinku rzeki, gdzie rzeka ma duży spadek
- najdrobniejszy materiał transportowany jest w dolnym odcinku rzeki
c) akumulacja
- odsypy śródkorytowe i boczne, szczególnie w miejscach załamania spadku rzeki
- odsypy meandrowe ? w zakolach rzeki
- delty ? w miejscach gdzie rzeka uchodzi do płytkiego morza, niesie dużo osadu mineralnego i/lub brakuje pędów morskich.
Doliny rzek są V-kształtne.

2.1 PROCESY GLACJALNE Są związane z oddziaływaniem lodu na powierzchnię. Może to być lodowiec górski bądź nizinny ? lądolud. (- gruba warstwa lodu, przykrywająca ląd) .Np. zlodowacenie Antarktydy.

a) Różnice między lodowcem górskim a lądolodem to: lądoloda są większe, występują w wysokich szer. Geogr. Lodowce górskie występują na większych wysokościach bezwzględnych, w niskich szerokościach geografocznych, granica wieloletniego śniegu przebiega znacznie wyżej a niżeli w wysokich.

b) Budowa lodowca górskiego: jęzor lodowcowy, pole firnowe, morena - materiał transportowany przez lodowiec.

c) Warunki konieczne do powstania lodowca:
-granica wieloletniego śniegu ? jest to linia powyżej której więcej śniegu spada w ciągu roku niż się topi.
-miejsce, półka skalna na którym gromadzi się śnieg
-wilgotny klimat z opadami śniegu.

1.
Erozja glacjalna zachodzi w wyniku: detersji, detrakcji i egzaracji.
detersja - szlifowanie i rysowanie podłoża przez znajdujący się w ruchu lodowiec i niesiony przez niego materiał.
detrakcja - odrywanie od podłoża odłamków skalnych.
egzaracja - zdzieranie materiału z podłoża.

a) Do erozyjnych form polodowcowych należą:
? cyrk (kar) lodowcowy ? nieckowate zagłębienie otoczone z trzech stron stromymi zboczami, a z czwartej wygładzonym progiem skalnym. Cyrk powstaje w miejscu dawnego pola firnowego ? intensywne wietrzenie mrozowe. Po ustąpieniu lodowca zagłębienie może wypełnić się wodą ? jezioro cyrkowe;
? rysa lodowcowa ? zadrapanie na powierzchni skał w dnie i zboczach dolin, spowodowane żłobieniem podłoża przez materiał skalny wtopiony w lodowiec;
? wygład lodowcowy (baraniec, muton) ? powierzchnie litej skały wyszlifowane przez przesuwający się lód;
? dolina U-kształtna ? dolina o płaskim, szerokim dnie i prawie pionowych stokach wyrzeźbiona przez jęzor lodowcowy, zwana inaczej doliną żłobową. Powstała z przekształcenia górskiej doliny rzecznej V-kształtnej w wyniku intensywnego wietrzenia mrozowego;
? dolina wisząca (zawieszona) ? boczna dolina o dnie położonym na wyższym poziomie niż dno głównej doliny polodowcowej.

2.
Glacjalnymi formami erozyjnymi są: rysy i bruzdy, misy i rynny, mutony.

3.
Glacjalnymi formami akumulacyjnymi sa m.in.: wzgórza moreny czołowej, równiny moreny dennej, wały moreny bocznej.

? boczna ? wał położony wzdłuż bocznych krawędzi jęzora lodowcowego zbudowany z ostrokrawędzistych okruchów pochodzących z niszczenia zboczy górskich;
? środkowa ? powstaje w wyniku połączenia moren bocznych dwóch łączących się jęzorów lodowcowych;
- denna ? lekko faliste wzniesienie zbudowane z okruchów skalnych wtopionych w dno lodowca i osadzonych na dnie doliny;
? czołowa ? wzniesienia powstające u czoła jęzora lodowcowego, bardzo szybko rozmywane przez wody topniejącego jęzora.

- Procesy fluwiglacjalne (rzecznolodowcowe) zachodzą w wyniku działania wód roztopowych pochodzacych z topniejącyh lodowców.
- Doliny lodowcowe są U-kształtne

2.2 PROCESY EOLICZNE
Procesy eoliczne związane są z działalnością wiatru. Czyli poziomym ruchem powietrza przy powierzchni Ziemi.

1. Działalność niszcząca wiatru.
a) W wyniku deflacji czyli wywiewania powstają niecki deflacyjne i bruk deflacyjny
bruk deflacyjny - . warstwy żwiru lub gruboziarnistego piasku, którego wiatr nie jest w stanie przetransportować.
niecki deflacyjne ? niezbyt głębokie zagłębienia pozostawione przez wywiewany materiał skalny

b) Korazja oznacza ścieranie skał przez ziarna niesione z wiatrem. Prowadzi ona do powstawania grzybów skalnych i graniaków, trójgrańce.

2. Formami akumulacji eolicznej są wydmy:
>barchany - mające kształt półksiężyca
>paraboliczne - mają one kształt półksiężyca, lecz ich ramiona skierowane są pod wiatr, >poprzeczne
>podłużne
>gwiaździste
3. Wywiewany drobny materiał sklany, najczęściej less, tworzy rozległe pokrywy eoliczne.
Rodzaje pustyń: Hamada - pustynia skalista. Serir - pustynia żwirowa. Erg - pustynia piaszczysta.

3. WYBRZEŻA MORSKIE

Plaże ? są efektem akumulacji piasku i żwiru

1. Typy wybrzeży powstałych w wyniku działalności morza:
-wybrzeże mierzejowe,-lagunowe,-dalmatyńskie,-fiordowe,-szkierowe,-riasowe,-limanowe mierzejowe
? lagunowe ? z odciętą przez lido laguną, np. północne wybrzeża Zatoki Meksykańskiej;
? dalmatyńskie ? powstające przez zalanie pasma górskiego równoległego do linii wybrzeża ? nad powierzchnią wody znajdują się najwyższe partie pasm górskich, tworzące długie wysepki równoległe do linii brzegu, np. wybrzeże w Dalmacji i Kalifornii;
? fiordowe ? wytworzone przez zalanie dolin polodowcowych, które stają się długimi, wąskimi, głęboko wciętymi w ląd zatokami, o prawie pionowych wysokich brzegach. Fiordowe są wybrzeża Norwegii, Grenlandii, Alaski i Patagonii;
? szkierowe ? zalane obszary z licznymi mutonami ? setki małych skalistych wysepek (dawne mutony), np. wybrzeża Szwecji, Alaski, Finlandii;
? riasowe ? powstałe w wyniku zalania obszaru górskiego z pasmami ułożonymi prostopadle do wybrzeża. Kulminacje gór stanowią półwyspy, a w dolinach rzecznych tworzą się głęboko wcięte zatoki. Wybrzeża riasowe występują np. w Irlandii, Bretanii, Normandii, Hiszpanii, Grecji;
? limanowe ? powstałe w wyniku odcięcia wałem piaszczystym lejkowatych ujść rzecznych, np. wybrzeża w północnej części Morza Czarnego.
? zalewowe (mierzejowe) ? powstające w wyniku odcinania zalewu od otwartego morza przez mierzeję, np. polskie wybrzeże Bałtyku;

2. Wybrzeża strome i płaskie.

a) Wybrzeże strome- jest silnie niszczone przez fale, co powoduje podcinanie brzegu, obrywanie i stopniowe jego cofanie ? tworzy się
- klif (faleza), czyli strome nadbrzeżne urwisko. Materiał skalny, leżący u podnóża klifu, jest rozdrabniany przez fale
- fale przyboju ? fale uderzające o brzeg
- abrazja - erozja spowodowana działalnością morza. Niszczy klif.

b) Wybrzerze płaskie ? Tworzą je piaszczyste plaże południowego wybrzeża Bałtyku.
-Rewy - płaskie wały o przebiegu równoległym w stosunku do brzegu.
-wał burzowy ? wał powstały w wyniku większego zasięgu linii brzegowej w czasie sztormów.

3. Podział wybrzeża ze względu na geneze:
a. morskie (talassogeniczne) ? klify, plaże, wały nadbrzeżne, mierzeje
b. rzeczne (patamogeniczne) ? postać ujść lejkowatych, albo delt.
c. organogeniczne ? powstają w wyniku nagromadzenia materii organicznej pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego.
Pochodzenia zwierzęcego są wybrzeża zbudowane z szkieletów koralowców:
? rafy przybrzeżne ? skaliste grzędy zbudowane z wapiennych szkieletów koralowców, jak też małży, ślimaków i szczątek ryb, leżące blisko brzegu.
? rafy barierowe ? leżące dalej, w odległości 15 km od brzegu, oddzielone od niego płycizną, zwaną laguną
? atole ? Wyspy koralowe w kształcie pierścieni otaczające lagunę. (atole na Malediwach).