Oszustwa kapitałowe, wyłudzanie kredytu, gwarancji kredytowych, dotacji, zamowienia publicznego lub subwencji

OSZUSTWA KAPITAŁOWE. WYŁUDZENIE KREDYTU, GWARANCJI KREDYTOWYCH, DOTACJI, ZAMÓWIENIA PUBLICZNEGO LUB SUBWENCJI.


Kredyty, gwarancje kredytowe, subwencje czy zamówienia publiczne stanowią istotny składnik systemu gospodarki rynkowej a pewność obrotu w tym zakresie odgrywają w systemie gospodarki rynkowej olbrzymią wagę. System ten bowiem, oparty na zasadzie swobody działalności gospodarczej, co zakłada jednocześnie wysoki poziom zaufania do będących przedmiotem niniejszej pracy instytucji oraz do rzetelności podmiotów z nich korzystających. Celem niniejszej pracy jest ukazanie przestępstw gospodarczych, polegających na wyłudzeniu kredytu, gwarancji kredytowej, subwencji dotacji oraz zamówienia publicznego w świetle obowiązujących w polskim ustawodawstwie przepisów.
Transformacja ustrojowa, jaka miała miejsce w Polsce po roku 1989 oraz towarzyszące jej przejście od systemu gospodarki centralnie planowanej do gospodarki wolnorynkowej, stworzyły olbrzymie możliwości dokonywania nielegalnych operacji, w tym oszustw o charakterze gospodarczym. Obowiązujące do czasu uchwalenia ustawy z dnia 12 października 1994 roku o ochronie obrotu gospodarczego (Dz. U. z 1994 r. Nr 126, poz.615) przepisy kodeksu karnego z dnia 19 kwietnia 1969 roku nie stanowiły wystarczającej ochrony dla pewności obrotu gospodarczego, ponieważ powołane zostały dla ochrony zupełnie innego, centralnie kierowanego systemu gospodarczego.
Jak podkreśla prof. Andrzej Marek w odniesieniu do kodeksu karnego z roku 1969 „ w szczególności nieskuteczne okazały się przepisy art.. 205 KK o oszustwie, gdyż odpowiedzialność za to przestępstwo wymaga udowodnienia sprawcy działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, co w wielu przypadkach jest niemożliwe, a nadto przestępstwo oszustwa jest uzależnione od skutku w postaci niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez pokrzywdzonego. Z tych samych powodów nieskuteczne okazały się przepisy art. 199-201 KK o zagarnięciu mienia społecznego, których znaczenie ograniczył postępujący proces prywatyzacji, w tym powstawanie banków i innych instytucji w formie spółek akcyjnych(...)”.
Odpowiedzią ustawodawcy na zarysowujące się problemy praktyki prawa karnego była ustawa z dnia 12 października 1994 roku o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego, które obowiązywały do wejścia w życie uchwalonego 6 czerwca 1997 roku nowego kodeksu karnego. Przepis art. 3 wspomnianej ustawy brzmiał następująco:
„ 1. Kto w celu uzyskania kredytu, gwarancji kredytowej, dotacji, subwencji lub zamówienia publicznego przedkłada fałszywe lub stwierdzające nieprawdę dokumenty albo nierzetelne oświadczenia dotyczące okoliczności mających istotne znaczenie dla uzyskanie takiego kredytu, gwarancji kredytowej, dotacji, subwencji lub zamówienia publicznego, podlega karze pozbawienia wolności do lat pięciu.
2. Tej samej karze podlega, kto wbrew ciążącemu na nim obowiązkowi nie powiadamia właściwego organu lub instytucji o powstaniu okoliczności mogących mieć wpływ na wstrzymanie albo ograniczenie wysokości udzielonego, gwarancji kredytowej, dotacji, subwencji lub zamówienia publicznego.
3. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wykorzystaniu kredytu, gwarancji kredytowej, dotacji, subwencji lub zamówienia publicznego, uzyskanych w sposób określony w 1 lub 2”.
Przedmiotem ochrony w omawianym przepisie były instytucje kredytu, gwarancji kredytowej, dotacji, subwencji oraz zamówień publicznych. Mając na uwadze, że pojęcia te używane będą również w części poświęconej aktualnie obowiązującemu kodeksowi karnemu, zasadne wydaje się sprecyzowanie użytych przez ustawodawcę, dotyczących niniejszej pracy pojęć.
Art. 69 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku prawo Bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz.665 z późn. zm.) stanowi, że „przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu.”
Począwszy od 1 maja 2004 roku gwarancja bankowa z kolei to jednostronne zobowiązanie banku - gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, bank udzielający gwarancji wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji – bezpośrednio albo za pośrednictwem innego banku (art. 81 Prawa bankowego).
Definicję pożyczki zawiera kodeks cywilny (art.720) – jest to cywilnoprawna umowa, na mocy której jedna ze stron zobowiązuje się przenieść na własność drugiej strony umowy określoną sumę pieniędzy lub innych rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a strona biorąca pożyczkę zobowiązuje się do ich zwrotu.
Dotacje oraz subwencje na potrzeby niniejszej pracy scharakteryzować z kolei można jako bezzwrotne wydatki z budżetu na określony cel
Ostatnią z będących przedmiotem niniejszej pracy instytucji – zamówienie publiczne definiuje ustawa z dnia 29 stycznia 2004 roku Prawo zamówień publicznych (Dz. U. z 2004 r. nr 19 poz.177 z późn. zm.).Art. 2 pkt 13 wspomnianej ustawy zawierający słowniczek wyrażeń ustawowych stanowi, że mówiąc o zamówieniach publicznych należy przez to rozumieć umowy odpłatne zawierane miedzy zamawiającym a wykonawcą, których przedmiotem są usługi, dostawy lub roboty budowlane. Należy w tym miejscu zaznaczyć – będące przedmiotem zamówienia publicznego zamówienie finansowane jest ze środków publicznych.
Przepisy ustawy o ochronie obrotu gospodarczego zastąpione zostały przez art. 297 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – kodeks karny i nie odbiegają w zasadniczy sposób od przedstawionej regulacji ustawy o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego.
Podobnie jak w przypadku cytowanej poprzednio regulacji przestępstwo to polega na dokonywaniu dwóch czynności: przedkładaniu fałszywych lub stwierdzających nieprawdę dokumentów albo nierzetelnych pisemnych oświadczeń dotyczących okoliczności mających istotne znaczenie dla uzyskania kredytu, pożyczki bankowej, gwarancji kredytowej, dotacji lub subwencji lub zamówienia publicznego .
Stosownie do brzmienia art. 115 14 kodeksu karnego dokumentem jest „każdy przedmiot lub zapis na komputerowym nośniku informacji, z którym związane jest określone prawo, albo który ze względu na zawarta w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mających znaczenie prawne”.
Jeżeli chodzi o nierzetelne oświadczenia, które w przepisie art. 297 kodeksu karnego z dnia 6 czerwca 1997 roku muszą przybrać formę pisemną są nimi takie, które zawierają informacje nieprawdziwe albo przemilczenia mające sugerować adresatowi oświadczenia stan rzeczy inny niż rzeczywisty. Należy w tym miejscu podkreślić, że stwierdzające nieprawdę dokumenty albo nierzetelne oświadczenia stanowią znamię omawianych oszustw tylko wtedy, gdy dotyczą okoliczności istotnych dla uzyskania kredytu, pożyczki bankowej, gwarancji kredytowej,, dotacji, subwencji lub zamówienia publicznego. Okoliczność taka jest oceniana za każdym razem indywidualnie, z uwzględnieniem przepisów dotyczących warunków funkcjonowania instytucji mających udzielić no kredytu bankowego czy zamówienia publicznego.
Dla bytu przestępstwa określonego w art. 297 kodeksu karnego wystarczy przedłożenie fałszywych lub stwierdzających nieprawdę dokumentów lub nierzetelnego lub niezgodnego z prawda oświadczenia. Nie jest istotne natomiast czy osoba dokonująca czynu zabronionego uzyskała swoim działaniem kredyt, gwarancję kredytową, pożyczkę bankową, subwencję dotację czy zamówienie publiczne. Nie jest istotne również, czy sprawca działał np. z zamiarem osiągnięcia korzyści majątkowej. Będzie on odpowiadał na przykład za omawiane przestępstwo nawet wówczas, gdy uczciwie zwróci zaciągnięty kredyt .
Jak stwierdził w uzasadnieniu orzeczenia z dnia 26 lipca 2000 roku sąd apelacyjny w Łodzi „na zaistnienie przestępstwa oszustwa kredytowego wystarczy, że starający się o kredyt przedstawi choć jeden fałszywy lub stwierdzający nieprawdę dokument, choć jedno nierzetelne oświadczenie. Podmiotem przestępstwa o którym mowa może być również osoba udzielająca poręczenia. Zatajone bądź zniekształcone informacje o sytuacji majątkowo – osobistej oskarżonych miały istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji kredytowej, stanowiąc jedną z istotnych przesłanek przyznania świadczenia, o którym mowa, a biorąc pod uwagę, ze przestępstwo miało charakter formalny –nawet zaistnienie rzeczywistej szkody dla jej zaistnienia nie stanowi warunku odpowiedzialności karnej”.
W ujęciu art. 297 1 aktualnie obowiązującego kodeksu karnego przestępstwo to ma charakter kierunkowy, sprawca musi bowiem popełnić je „w celu uzyskania kredytu itp.”
Należy w tym miejscu nadmienić, że w ocenie przedstawicieli doktryny prawa karnego „w przypadku przedłożenia nierzetelnych dokumentów w imieniu organu kolegialnego, np. zarządu spółki, odpowiedzialność z art. 297 1k.k. ponosić będzie nie tylko osoba podpisująca dokument, ale również wszyscy członkowie zarządu spółki, którzy podjęli uchwałę np. o przekazaniu bankowi nierzetelnych danych o kondycji finansowej spółki ”.
Ciekawe rozstrzygnięcie w omawianej materii wydał również Sąd Najwyższy w dniu 2 grudnia 2003 roku, w uzasadnieniu orzeczenia stwierdzając ,że „ za przestępstwo z art. 297 1 k.k. odpowiada nie tylko sam starający się o kredyt dla siebie, który przedkłada bankowi stwierdzający nieprawdę dokument w celu uzyskania tego kredytu, ale także inna osoba, w tym i taka osoba, która z mocy odrębnej umowy zawiera, jak sprzedawca towaru zbywalnego w systemie sprzedaży ratalnej, umowę kredytową z nabywcą tego towaru, jeżeli przedkłada ona następnie bankowi dokument stwierdzający nieprawdę lub podobne oświadczenie pisemne dotyczące okoliczności mających istotne znaczenie dla uzyskanie tego kredytu, a wiec takie,, bez którego ów kredyt, według stosunku łączącego sprzedawcę z bankiem, nie zostałby udzielony, choćby sama umowa kredytowa została sporządzona prawidłowo, a dokumenty przedkładane przez nabywcę towaru, niezbędne do jej zawarcia, były rzetelne” .
Kodeks karny przewiduje również odpowiedzialność osoby, która wbrew ciążącemu na niej obowiązku nie powiadomiła właściwego organu lub instytucji o powstaniu okoliczności mogących mieć wpływ na wstrzymanie lub ograniczenie wysokości kredytu, pożyczki bankowej, gwarancji kredytowej, dotacji subwencji lub zamówienia publicznego.
Przez właściwy organ lub instytucję rozumieć należy ten, który przyznał kredyt, dotację, subwencje lub zamówienie publiczne. Jak stwierdza W. Jaroch „obowiązek pracownika powiadomienia organu lub instytucji (o którym mowa w art. 297 2 k.k.) wynika z wiążących go przepisów prawnych, służbowych i regulaminów, natomiast osoby zainteresowanej w uzyskaniu zamówienia publicznego – z dokumentów przedstawionych mu do wypełnienia. Z reguły jest to umowa lub wniosek opatrzony odpowiednimi klauzulami, dotyczącymi np. zadłużeń, stanu majątkowego ”.
Jest to zatem przestępstwo polegające na zaniechaniu określonego, nałożonego przepisami obowiązującego prawa zachowania, a popełnić je może tylko osoba, na której ciąży wspomniany obowiązek powiadomienia stosownych organów. Przestępca musi działać w formie zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego. Należy w tym miejscu wyjaśnić, że zamiarem bezpośrednim jest sytuacja, gdy sprawca chcąc popełnić przestępstwo bezpośrednio zmierza do jego dokonania. Zamiar ewentualny popełnienia przestępstwa, jakkolwiek wywołuje trudności pojęciowe i interpretacyjne w największym skrócie określić można jako sytuację, w której sprawca co prawda nie chce popełnić określonego przestępstwa, ale przewidując taką możliwość na jego popełnienie się godzi.
Art. 297 3 kodeksu karnego z dnia 6 czerwca 1997 roku, podobnie jak poprzednio art. 3 3 ustawy z dnia 12 października 1994 roku o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów kodeksu karnego przewidują szczególna klauzule niekaralności wobec sprawcy, który po popełnieniu przestępstwa a przed wszczęciem postępowania karnego w tej sprawie dobrowolnie zapobiegł wykorzystaniu wsparcia finansowego lub instrumentu płatniczego (kredytu, gwarancji kredytowej), zrezygnował z zamówienia publicznego lub dotacji, albo zaspokoił roszczenia pokrzywdzonego.
Użyte przez ustawodawcę określenie „zapobiegł wykorzystaniu” oznacza np. niepodjęcie wykorzystanego kredytu lub jego zwrot przed wykorzystaniem, niewykorzystanie udzielonej gwarancji kredytowej dotacji lub subwencji albo rezygnacja z realizacji przyznanego zamówienia publicznego. Dla skorzystania ze sprecyzowanej w art. 297 3 k.k. klauzuli niekaralności nie jest natomiast konieczne powiadomienie o fakcie popełnienia przestępstwa organów ścigania.
Problemem przed jakim stają organy powołane do ścigania przestępstw w toku stosowania kodeksu karnego jest problematyka kwalifikacji prawnej czynów polegających na wyłudzeniu kredytu bankowego, gwarancji kredytowej, dotacji, subwencji czy zamówienia publicznego. Do karalnego zachowania określonego w art. 297 1 kodeksu karnego należy bowiem przedkładanie fałszywych lub stwierdzających nieprawdę dokumentów, co odpowiada treści przestępstwa określonego w art. 270 kodeksu karnego.
W kwestii wzajemnego stosunku do siebie wskazanych przepisów wśród przedstawicieli nauki wystąpiła różnica zdań co do tego, który z przepisów należy stosować. Idąc za prof. Andrzejem Markiem przyjąć należy, że posłużenie się fałszywym dokumentem czy złożenie nierzetelnego lub stwierdzającego nieprawdę dokumentu jest jedynie środkiem do celu określonego w art. 297 1 kodeksu karnego, co przemawia za stosowaniem tego przepisu, gdyż posłużenie się fałszywym dokumentem jest niejako wkalkulowane w treść omawianej regulacji prawnej.
Na zakończenie niniejszych rozważań dotyczących oszustw gospodarczych warto zaznaczyć, że od roku 2001 w sejmie na rozpatrzenie czeka wniesiony z inicjatywy Prezydenta RP, mający na celu nowelizację m.in. będącego przedmiotem niniejszej pracy art. 297 kodeksu karnego. W uzasadnieniu do złożonego projektu czytamy m.in., że „projektowana konstrukcja oszustwa kapitałowego (art.297 k.k.), stanowiąc formę uproszczonej kryminalizacji oszustwa „tradycyjnego” rozszerza zakres ustawowych znamion tego przestępstwa” .
Na zakończenie niniejszych rozważań należy wspomnieć, że omawiany projekt przewiduje również wprowadzenie do k.k. również nowych przestępstw, odpowiadając tym samym na postulaty doktryny prawa. W uzasadnieniu do projektowanej nowelizacji prawa karnego czytamy, że „Nowy art. 297 a k.k. statuuje kolejną, uproszczona formę kryminalizacji na przedpolu oszustwa w stosunkach gospodarczych, penalizując nielegalną działalność parabankową, w tym polegającą na prowadzeniu tzw. piramidy finansowej. Przyjęte rozwiązanie opiera się na założeniu, że nie tylko przy pozorowaniu podstawowej działalności banku, lecz również przy uruchomieniu piramidy finansowej, zasadniczym problemem jest gromadzenie cudzych środków pieniężnych, przekazywanych sprawcy pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.”
Będące przedmiotem niniejszej pracy oszustwa gospodarcze polegające na oszustwie kredytowym, subwencyjnym i w zakresie zamówień publicznych skonstruowane zostały w ten sposób, aby karane było samo przedłożenie nieprawdziwych lub stwierdzających nieprawdę dokumentów albo nieprawdziwych lub stwierdzających nieprawdę oświadczeń. Ustawodawca przesunął więc karalność tego przestępstwa na swoiste „przedpole” czynu stanowiącego klasyczne oszustwo, które jest przestępstwem skutkowym. Zabieg taki znajduje uzasadnienie w abstrakcyjnym charakterze dobra, jakie ustawodawca uczynił przedmiotem ochrony, a jakim jest zaufanie do wymienionych instytucji gospodarczych. Zarazem jednak chodziło o swoiste „skrócenie” warunków karalności tych przestępstw dla uniknięcia ewentualnych trudności dowodowych.
Na zakończenie należy stwierdzić, że omawiane regulacje w chwili obecnej dostosowane są wystarczająco do wymogów gospodarki wolnorynkowej.