Naturalne planowanie rodziny

„Rodzina to przeważnie małżonkowie i ich dzieci, także osoby związane pokrewieństwem, powinowactwem, krewni, powinowaci.”
Antykoncepcja - stosowanie środków zapobiegających ciąży, metody zapobiegania ciąży

Podstawowe rozróżnienia
Naturalne metody planowania rodziny polegają na obserwacji objawów cyklu miesięcznego kobiety i określaniu na tej podstawie okresów płodnych i niepłodnych, uszanowaniu tego naturalnego rytmu i dostosowaniu się do niego. Przykłady:
-metoda objawowo-termiczna Rtzera,
- metoda objawowo-termiczna ,,angielska",
- metoda objawowa Billingsów.
Antykoncepcja polega na ingerencji (farmakologicznej lub mechanicznej) w procesy rozrodcze w celu uniemożliwienia zapłodnienia. Przykłady:
- pigułki hormonalne,
- krążki dopochwowe,
- prezerwatywy.

Środki wczesnoporonne powodują śmierć dziecka i jego wydalenie z organizmu matki w ciągu pierwszych kilku dni od poczęcia.
Przykłady:
- spirala wewnątrzmaciczna,
- minipigułka.
W środkach masowego przekazu często także środki wczesnoporonne nazywa się ,,antykoncepcją". Jest to określenie fałszywe, gdyż nie uniemożliwiają one poczęcia.

Mity o metodach naturalnych
Metody Naturalne to inaczej ,,Kalendarzyk Małżeński".
,,Kalendarzyk Małżeński" to jedna z pierwszych metod naturalnych wprowadzona na początku XX w. Dziś ma ona jedynie historyczne znaczenie.

Metody Naturalne są nieskuteczne.
Badania statystyczne pokazują, że nowoczesne metody naturalne (np. Rtzera) mają niezawodność porównywalną lub lepszą od najskuteczniejszych metod antykoncepcyjnych (0,2 ciąże na 100 lat kobiecych).

Metody Naturalne są dobre tylko dla kobiet o regularnych cyklach.
Współczesne metody nie opierają się na regularności cyklu. Okresy płodności wyznacza się w nich na podstawie obserwacji objawów odzwierciedlających aktualny stan hormonów w organizmie.

Metody Naturalne są bardzo skomplikowane i trudno się ich nauczyć.
Metody Naturalne naturalne z dobrym skutkiem wprowadzone są w krajach afrykańskich wśród kobiet nieumiejących czytać.

Metody Naturalne są bardzo uciążliwe.
Poranny pomiar temperatury nie jest bardziej uciążliwy od np. mycia zębów. Po krótkim czasie staje się nawykiem. ,,Obowiązek" 10-minutowego poleżenia w łóżku po przebudzeniu jest bardzo przyjemny.

I. Metoda owulacyjna Billingsa

W tej metodzie rozpoznawanie fazy płodności opiera się na obserwacji objawu śluzu, który towarzyszy dojrzewaniu dominującego pęcherzyka jajnikowego i poprzedza wystąpienie jajeczkowania. Śluz jest także konieczny dla poczęcia dziecka, umożliwia bowiem przeżycie plemników i ich transport. W razie jego braku plemniki poruszając się szybko zużywają substancje energetyczne, a po kilku godzinach tracą zdolność ruchu i giną w kwaśnym środowisku pochwy. Obserwacje śluzu polegają na uświadamianiu sobie przez kobietę odczuć w przedsionku pochwy, takich jak suchość czy jej brak, poczucie, że jest wilgotno, mokro, ślisko itp., które wieczorem powinny być zapisywane na karcie obserwacji cyklu.
Płodność zaczyna się w dniu pojawienia się jakiegokolwiek śluzu (w przypadku I podstawowego modelu niepłodności „sucho”) lub jakiejkolwiek zmiany dotychczas niezmieniającej się wydzieliny (II PMN). W celu ułatwienia rozpoznania początku objawu śluzu w pierwszej fazie cyklu, współżycie płciowe, może mieć miejsce dopiero po zakończeniu miesiączki, co drugi dzień wieczorem (jest to tzw. reguła pierwszej fazy według Billingsa). W tej metodzie każde krwawienie z dróg rodnych jest traktowane jako okres niewykluczonej płodności. Pod koniec miesiączki, w cyklach krótkich, może rozpocząć się wydzielanie śluzu, które jest maskowane utrzymującym się krwawieniem. Ponadto plamienie, zwykle mało nasilone, może występować w okresie jajeczkowania.
Okres płodności okołoowulacyjnej kończy się czwartego dnia rano po szczycie objawu śluzu. Dzień szczytu objawu śluzu rozpoznajemy wówczas, gdy występuje chociaż jedna cecha śluzu płodnego: odczucie mokrości, śliskości w przedsionku pochwy lub stwierdzana oglądaniem przejrzystość i rozciągliwość śluzu, który jest podobny do surowego białka jaja kurzego.
Metoda owulacyjna Billingsa może być z powodzeniem stosowana także w przypadku zupełnie nieregularnych cykli miesiączkowych, w okresie odstawiania karmienia piersią i w okresie przekwitania. Może być stosowana zarówno przez ludzi wykształconych, jak i niepiśmiennych, a także przez osoby niewidome. Pewną trudność sprawia nauczenie się rozpoznawania początku objawu śluzu. Kobieta powinna tego nauczyć się bez podejmowania współżycia w pierwszej fazie cyklu, a jeszcze lepiej przed zawarciem małżeństwa. Rozpoznawanie swojej płodności i uświadomienie jej obecności przez młode kobiety może mieć walory wychowawcze. Wskaźnik zawodności w metodzie owulacyjnej, zależny od błędów metody wynosi 0.5 do 2.9 (wg różnych autorów w różnych społeczeństwach).
E. Billings, A. Westmore, Metoda Billingsa. Sterowanie płodnością bez pomocy środków farmakologicznych i mechanicznych, Warszawa 1986.

II. Metody objawowo-termiczne

Istnieje cały szereg metod (odmian) naturalnego planowania rodziny, które wykorzystują pomiary podstawowej temperatury ciała (p.t.c.), obserwację objawu śluzu i kalkulację, a niektóre z nich samoobserwację szyjki macicy. Poszczególne odmiany tej metody, w zależności od autora i kraju, różnią się sposobem prowadzenia kart obserwacji cyklu, innymi liniami pomocniczymi i stosunkowo mało istotnymi różnicami w sformułowaniach kryteriów rozpoznawania faz płodności i niepłodności cyklu. Wielość metod stwarza pewne trudności ich użytkownikom i nie jest możliwym ich całościowe omówienie. Okres niepłodności poowulacyjnej, według Flynn, rozpoczyna się 3. dnia rano podwyższonej podstawowej temperatury ciała (w tym, co najmniej 1 pomiar o 0,2C wyżej od ostatniej temperatury fazy niskich temperatur) lub 4. dnia wieczorem po szczycie objawu śluzu; przy tym rozstrzyga objaw późniejszy.

Według J. Rtzera okres niepłodności poowulacyjnej rozpoczyna się 3 dnia fazy podwyższonej temperatury, liczonej po dniu szczytu objawu śluzu, przy tym trzecia jej wartość powinna być, co najmniej o 0,2C wyższa od najwyższej podstawowej temperatury ciała podczas sześciu dni poprzedzających.
Okres niepłodności przedowulacyjnej, według A. Flynn, rozpoznaje się od pierwszego dnia cyklu (pod warunkiem, że poprzedni cykl był cyklem dwufazowym), a ostatni jego dzień wylicza się odejmując cyfrę 20 od czasu trwania najkrótszego spośród ostatnich 12 cykli dwufazowych. Jeżeli natomiast mamy obserwacje z 6-12 cykli dwufazowych wówczas od najkrótszego z nich odejmujemy cyfrę 21. Reguła obowiązuje pod warunkiem, że wcześniej nie pojawił się objaw śluzu.
Dla ustalania okresu niepłodności przedowulacyjnej J. Rtzer preferuje posługiwanie się zmodyfikowaną regułą Doeringa. Okres ten zaczyna się w pierwszym dniu cyklu (pod warunkiem, że poprzedni cykl był cyklem dwufazowym), a kończy się dnia poprzedzającego dzień wyznaczony przez odjęcie cyfry 7 od najkrótszej fazy niskiej temperatury, spośród ostatnich 12 cykli dwufazowych, chyba, że trwała ona krócej niż 13 dni, wówczas wystarczy odjąć cyfrę 6. Reguła obowiązuje pod warunkiem, że wcześniej nie pojawił się objaw śluzu.
Okołoowulacyjny okres płodności obejmuje czas pomiędzy okresami niepłodności: przedowulacyjnej i poowulacyjnej.
Bardziej arbitralne podejście do reguł naturalnego planowania rodziny mają Kippleyowie. Dają oni małżonkom do wyboru, kilka mniej lub bardziej restrykcyjnych kryteriów rozpoznawania faz płodności i niepłodności, podając jednocześnie zależną od tego ich różną efektywność. Sugerują wybór zależnie od ważności powodów odkładania poczęcia dziecka.
Naturalne planowanie rodziny. Podręcznik dla nauczycieli naturalnego planowania rodziny, (red. A. Samoć), Gdańsk 1991-1995; J. Rtzer, Naturalna regulacja poczęć. Droga współodpowiedzialności, Poznań 1994; J. i S. Kippley, Sztuka naturalnego planowania rodziny, Warszawa 1994.

III. Metoda termiczna

Jest to metoda jednowskaźnikowa, podczas stosowania, której wykorzystywane są pomiary, tzw. podstawowej temperatury ciała (p.t.c.). Warunki pomiaru p.t.c.: po kilkugodzinnym śnie (co najmniej 3 godz.), tuż po przebudzeniu się; codziennie o tej samej porze (wahania nie powinny przekraczać + 1 godz.), w tym samym miejscu (w pochwie, odbytnicy lub w jamie ustnej - pod językiem), tak żeby zbiornik rtęci termometru ze wszystkich stron był otoczony błoną śluzową; przez co najmniej 5 minut w pochwie lub odbytnicy, a pod językiem przez minimum 8 minut; wynik pomiaru p.t.c. winien być od razu zapisany na karcie obserwacji cyklu, a każdy cykl zapisany na osobnej karcie. Można pominąć pomiary p.t.c. w czasie 4 pierwszych dni cyklu. Ponadto na karcie obserwacji cyklu należy odnotowywać wydarzenia mogące zmieniać p.t.c.: zmiana ustalonej godziny jej pomiaru, zmiana termometru, objawy choroby infekcyjnej (katar, kaszel, bóle gardła, bóle mięśniowe itp.), stosowane leki, wypity wieczorem alkohol, duże obciążenia psychiczne lub fizyczne.
Metoda termiczna ścisła ogranicza się do korzystania z pomiarów p.t.c. i pozwala jedynie na rozpoznanie okresu niepłodności poowulacyjnej niezależnie od długości cyklu. Rozpoczyna się on 4 dnia znamiennie podwyższonej p.t.c., tzn. podwyższonej, co najmniej o 0.2 C przez cztery kolejne dni w porównaniu z dniami poprzedzającymi. Jeżeli skok temperatury jest niewyraźny, wówczas koniec okresu płodności oznacza się za pomocą tzw. linii granicznej (wg T. Kramarek). Jest to linia, jaką przeprowadza się przez najniższe punkty ustalonej temperatury fazy wyższej, z pominięciem punktów przejścia temperatur z poziomu niższego na wyższy i spadku przedmiesiączkowego. Kolejne 3 dni wyższej temperatury, kończące okres płodności, powinny znajdować się na lub powyżej linii granicznej z poprzedniego cyklu. Okres niepłodności utrzymuje się aż do następnej miesiączki. W związku z rozwojem metod pozwalających na rozpoznawanie niepłodności przedowulacyjnej, bywa obecnie stosowana niemal wyłącznie u kobiet z krótkimi cyklami, kiedy i tak nie ma niepłodności przedowulacyjnej. Wskaźnik zawodności metody termicznej ścisłej jest niski i wynosi 0,8 do 1,2.
Metoda termiczna rozszerzona, oprócz rozpoznawania niepłodności poowulacyjnej (jw.), uwzględnia wyznaczanie okresu niepłodności przedowulacyjnej na podstawie znajomości czasu trwania, co najmniej 6-12 poprzednich cykli lub fazy niskiej temperatury. Taka kalkulacja jest stosowana także w metodach objawowo-termicznych (zob.), ale łącznie m. in. z obserwacją objawu śluzu, co daje im przewagę efektywności.

IV. Metody rozpoznawania płodności

Polegają one na wykorzystywaniu umiejętności prowadzenia przez kobietę samoobserwacji cyklu miesiączkowego (objawów obiektywnych i subiektywnych towarzyszących fazie płodności i fazom niepłodności), w celu świadomego dostosowania czasu współżycia małżeńskiego do zadań odpowiedzialnego rodzicielstwa (zarówno w przypadku dążenia do poczęcia dziecka, jak i unikania jego poczęcia w danym czasie). Naturalne planowanie rodziny wykorzystuje fakt okresowego pojawiania się płodności u kobiet, ponieważ zdrowy dojrzały mężczyzna jest zawsze płodny. Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia termin „naturalne planowanie rodziny” powinien być zastąpiony wyrażeniem „metody rozpoznawania płodności” (ang. fertillity awarness methods). Jednakże mimo tego zalecenia jest on nadal powszechnie stosowany. Wydaje się słusznym ograniczenie zastosowania terminu „naturalne planowanie rodziny” wyłącznie do decyzji małżonków w zakresie odpowiedzialnego rodzicielstwa. Natomiast nabywanie przez młode dziewczęta umiejętności rozpoznawania faz płodności i niepłodności cyklu miesiączkowego lepiej jest określać jako uczenie się „metod rozpoznawania płodności”, a nie naturalnego planowania rodziny, której one jeszcze nie założyły. Jako synonim naturalnego planowania rodziny używane jest czasem pojęcie „naturalnego planowania poczęć” lub „naturalnej regulacji poczęć”. Określenia te są nieprecyzyjne, ponieważ małżonkowie podejmują decyzję o czasie aktu małżeńskiego, a nie o czasie poczęcia dziecka. Poczęcie dziecka wymaga, bowiem nie tylko współżycia w płodnej fazie cyklu, ale także spełnienia szeregu innych warunków (np. odpowiedniej liczby i żywotności plemników w nasieniu, drożności jajowodów i innych), na które oni nie mają bezpośredniego wpływu.
Nie wytrzymują krytyki, stosowane przez niektórych, pojęcia: „poczęcie życia”, „życie poczęte”. Bowiem w momencie poczęcia dziecka, życie się nie zaczyna, tylko jest przekazane przez rodziców (ich komórki rozrodcze). Zatem pojęcie „poczęcia” należy odnosić do bytu jednostkowego z gatunku Homo sapiens - nowej istoty ludzkiej (dziecka, osoby).
Propozycja naturalnego planowania rodziny z reguły nie nadaje się dla osób dążących do zapewnienia bezpłodności wielopartnerskim, przypadkowym kontaktom seksualnym. Przyjęcie naturalnego planowania rodziny wymaga, bowiem nie tylko systematycznego prowadzenia obserwacji przez kobietę, ale także współpracy mężczyzny, pozostającego z nią w trwałej wspólnocie miłości, a więc męża, który respektowałby okresową powściągliwość.

Obserwacje poszczególnych objawów („wskaźników”) cyklu miesiączkowego są wykorzystywane w metodach naturalnego planowania rodziny, a mianowicie: pomiary podstawowej temperatury ciała - w metodzie termicznej, obserwacja objawu śluzu - w metodzie owulacyjnej Billingsa oraz obserwacja obu tych objawów, a ponadto czasem samoobserwacja szyjki macicy w metodach objawowo-termicznych.

Efektywność metod naturalnego planowania rodziny zależy od trzech czynników: błędów nauczania, błędów użytkownika oraz błędów metody. Po wyłączeniu dwóch pierwszych przyczyn zmniejszających efektywność, zawodność wynikająca z błędów poszczególnych metod jest znikoma. Nauczanie naturalnego planowania rodziny, oprócz przekazania poprawnych podstaw teoretycznych, winno obejmować spotkania z instruktorem wybranej metody, podczas których dochodzi do praktycznej weryfikacji poprawności prowadzenia obserwacji oraz rozpoznawania faz płodności i niepłodności w cyklach własnych kobiety. Naturalne planowanie rodziny jest, bowiem metodą wymagającą uczenia się, a wykluczającą jakąkolwiek ingerencję w naturalną płodność człowieka.


Płodność kobiety

Płodność człowieka uwarunkowana jest zdolnością wytwarzania komórek płciowych. Płodność kobiety jest cykliczna, uzależniona od zmian hormonalnych zachodzących podczas każdego cyklu miesiączkowego. Oznacza to, że czas, w którym kobieta może przy udziale mężczyzny począć dziecko występuje jeden raz w cyklu miesiączkowym, bez względu na to jak długo trwa cykl.
Płodność kobiety trwa od chwili osiągnięcia dojrzałości płciowej do ostatniej miesiączki w życiu - tzw. menopauzy, która występuje około
50 - 55 roku życia.
Komórka jajowa, jeżeli nie napotyka na swojej drodze plemnika, obumiera w ciągu 12 - 24 godzin.



Płodność mężczyzny

Płodność człowieka uwarunkowana jest zdolnością wytwarzania komórek płciowych. Płodność mężczyzny jest stała, oznacza to, że mężczyzna od osiągnięcia dojrzałości płciowej do późnej starości jest stale płodny.
Okres życia plemników, po opuszczeniu ciała mężczyzny, zależy od warunków, w których się znajdą. Jeśli natrafią na sprzyjające warunki - śluz typu płodnego - żyją i są zdolne do zapłodnienia 3 – 5, a nawet 7 dni.
Wspólna płodność pary ludzkiej zależy od czasu przeżycia plemników w śluzie szyjkowym (do 7 dni) i czasu przeżycia komórki jajowej po jajeczkowaniu.
Tak, więc warunkami umożliwiającymi poczęcie dziecka są:
- żywa komórka jajowa,
- żywy plemnik,
- śluz szyjkowy typu płodnego.










1. Antykoncepcja chemiczna polega na wprowadzaniu do pochwy środków plemnikobójczych. Występują one w postaci tabletek, globulek, kremów i pianek.
2. Antykoncepcja mechaniczna polega na stosowaniu mechanicznych barier, które utrudniają dotarcie plemników do macicy i jajowodów. Bariery te tworzą:
o prezerwatywa męska i (od 1992) prezerwatywa dla kobiet
o diafragma (błona dopochwowa)
o kapturek naszyjkowy
o gąbka dopochwowa
o wkładka wewnątrzmaciczna.

Dla zwiększenia skuteczności łączy się często metody mechaniczne i chemiczne.
3. Antykoncepcja hormonalna polega na doustnym stosowaniu związku 2 hormonów (estrogenu i progesteronu), w celu zahamowania jajeczkowania. Hormony przyjmuje się w postaci pigułek w zestawie na kolejne dni cyklu miesiączkowego.

Innym rodzajem antykoncepcji hormonalnej jest antykoncepcja awaryjna, polegająca na zastosowaniu specjalnego zestawu pigułek zaraz po odbyciu niepożądanego stosunku w okresie okołoowulacyjnym. Zapobiega to zagnieżdżeniu się jajeczka w ścianie macicy.
Metody antykoncepcyjne, chroniąc przed niepożądaną ciążą, sprzyjają świadomemu, chcianemu rodzicielstwu, zapobiegają sztucznym poronieniom. Wybór metod powinien być konsultowany z lekarzem. Jednak decyzja o wyborze metody nie jest problemem wyłącznie medycznym. Podejmowana jest przez małżeństwa indywidualnie, zależnie od światopoglądu, zasad etycznych i przekonań religijnych.


Środki antykoncepcyjne
stosunek przerywany 10 - 25
prezerwatywa 3
krążek dopochwowy + krem 4
tabletki dopochwowe 7
krem dopochwowy 8
pianka w sprayu 7,6
pianka ,,owulum" 5
,,pigułka' 0,2 - 0,8