Czersk

Pierwotne zabudowania o charakterze rezydencjalno-obronnym na szczycie wzgórza zamkowego istniały prawdopodobnie już w XI wieku. Wzniesiony przez Bolesława Szczodrego albo Władysława Hermana gródek posiadał umocnienia drewniano-ziemne konstrukcji izbicowej, o czym dowiadujemy się z dokumentów wystawionych przez księcia Kazimierza Trojdenowicza w roku 1350, w którym to ów władca podtrzymał obowiązek wsi biskupich do budowy izbic na zniszczonym przez Litwinów grodzie czerskim. W czasach, kiedy Mazowszem rządził podły Konrad Mazowiecki, w silnie obwarowanym zamku (J. Długosz) w 1229 roku więził on Henryka Brodatego, a dziesięć lat później młodocianego Bolesława Wstydliwego: w obydwu przypadkach groźnych konkurentów do panowania na ziemi krakowskiej. Czersk spełniał wówczas funkcję książęcej kasztelanii, na czele której stał wojewoda sprawujący władzę w imieniu monarchy: w roku 1241 występuje tutaj w źródłach niejaki Mścigniew, a w 1242 wojewoda czerski Sąd. Budowę murowanego założenia łączyć można z inicjatywą księcia Janusza I Starszego. Postawiony w okresie 1388-1410 gmach wspólnie z warowniami w Ciechanowie, Makowie, Różanie, Nurze, Pułtusku, Zakroczymiu oraz Nowym Mieście bronił państewka od strony granicy krzyżackiej. Początkowo pełnił też funkcję jego stolicy, lecz zmiany polityczne i naturalne przesunięcie się koryta Wisły o kilka kilometrów na wschód spowodowały, że Janusz I na nową siedzibę wybrał prowincjonalną Warszawę, gdzie oficjalnie przeniósł swe urzędy w roku 1408. Po nim budowlę przejął wnuk Bolesław IV, a po śmierci Bolesława mieszkali w niej kolejni dziedzice z mazowieckiej linii Piastów. W międzyczasie zamek modernizowano, m.in. podwyższono wszystkie wieże.

W 1526 ziemia mazowiecka została przyłączona do Korony - objął ją król Zygmunt I Stary i następnie nadał królowej Bonie tytułem oprawy. Bona przemieszkiwała tu z upodobaniem, poleciła powiększyć i ulepszyć piwnice założone na stokach Góry Zamkowej, wprowadziła też istotne zmiany w samym zamku. Z lakonicznego opisu warowni czerskiej w 1549 roku można wnosić, że w obrębie murów na starszych fundamentach powstał wtedy niewielki murowany budynek, który stanął obok wcześniejszego domu; przed owym domem natomiast znajdował się bliżej nieokreślony, również murowany pałac. Zapewne wszystkie wymienione gmachy posiadały renesansowe ukształtowanie. W kwietniu 1656 pobite przez Stefana Czarneckiego resztki szwedzkiej dywizji schroniły się na zamku, gdzie najpierw przez dwa dni prowadziły ostrzał, a następnie wysadziły zamkowe mury i uciekły. Niedługo potem Czersk nawiedzili Kozacy oraz wojska węgierskie Rakoczego, co przyczyniło się do dalszych zniszczeń miasteczka i dewastacji warowni, zwanej już wówczas ruderą. Przeprowadzona w 1678 roku lustracja oddaje taki oto obraz: Opustoszały zamek stoi w ruinie; obronne jego mury [...] na znacznej przestrzeni - od strony wsi Tatary - leżą w gruzach; winnica zniszczona od nieprzyjaciela, czeladź zaś zamkową stanowią 3 osoby: podstarości, pisarz prowentowy oraz wrotny.... W latach 1762-66 starosta czerski marszałek Franciszek Bieliński rozpoczął tam niewielkie prace budowlane: wymurował most i od podstaw postawił gmach archiwum, lecz w konsekwencji niewiele z tego wynikło, bo już w roku 1789 mury wspomnianego budynku niebezpieczeństwem zawalenia się grożą, tak że połowa ksiąg do starszego archiwum w wieży zamkowej o dwóch piętrach będącego [...] zbyt jednak szczupłego została przeniesiona. Podczas rozbiorów warownia opustoszała, a jej późniejsze zniszczenia spowodowało użytkowanie jej jako kamieniołomu oraz składu darmowej cegły (z której wymurowano stojący po sąsiedzku kościół parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego). Pierwsze prace konserwacyjne na zamku rozpoczęto w połowie XIX stulecia. Trwały one z przerwami do końca lat 80-ych XX wieku i skutkowały zabezpieczeniem zabytku w formie trwałej ruiny.