"Bo też czasy były jakby urodzone dla poezji i sztuki, dla sztuki czystej, refleksyjnej i filozoficznej" rozważania.

Wraz ze schyłkiem pozytywizmu, epoki powieściopisarzy i racjonalistów rozpoczął się nowy okres w literaturze polskiej nazywany Młodą Polską. Z nim pojawiły się nowe koncepcje sztuki i liryki. Zmieniły się programy: determinizm, ewolucjonizm oraz utylitaryzm zostały zastąpione przez bergsonizm, schopenhaueryzm, czy filozofię Nietschego. Nadrzędnymi wartościami stały się nie tyle praca, nauka i praktyczne działanie ile intuicja, nirwana i pełnia życia. Ówczesną literaturę zdominowała poezja. Miejsce powieści i noweli zajęły wiersze Staffa, Kasprowicza i Przerwy-Tetmajera. Narodziła się epoka przemyśleń i refleksji, której rozkwit przerwał w 1914 roku wybuch I wojny światowej.

Początki okresu Młodej Polski przypadają na lata dziewięćdziesiąte XIX wieku a więc schyłek stulecia. Pojawiały się w związku z tym nastroje pesymizmu i smutku. Tzw. fin de sicle przywoływał katastroficzne wizje przyszłości. Pojawiały się przepowiednie końca świata, które chociaż nie miały żadnego naukowego wytłumaczenia to negatywnie wpływały na nastrój ludzi, powodowały lęki oraz stwarzały poczucie niemocy i bezradności. Wizje nadchodzącej zagłady budziły niechęć do pracy i nauki.

Powszechny pesymizm spowodowany był też przez inne czynniki. W Europie najważniejszą wartością stawał się pieniądz. Rozwijały się w ten sposób dorobkiewiczostwo i komercja. Osiągnięcia naukowe i postęp cywilizacyjny zagrażał indywidualizmowi wprowadzając standard i jednolitość. Coraz częściej o swoje prawa upominał się proletariat. Trwający w Europie od dłuższego czasu pokój i stagnacja zmniejszały nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. Wytworzyła się wówczas postawa życiowa zwana dekadentyzmem a charakteryzowały ją bierność, bezradność i przekonanie że świat chyli się ku upadkowi.

Obraz współczesnego świata odzwierciedlała poezja. W Młodej Polsce powstały różne jej odmiany. Jedną z nich stanowiła poezja modernistyczna. Przeciwstawiała się ona tradycyjnym formom i odcinała od przeszłości, zmierzając ku nowoczesnej sztuce. Poezja modernistyczna przedstawiała typowe motywy liryczne: opisy pejzaży, uczuć, także refleksję nad pięknem, przemijaniem i ulotnością ludzkiego życia. Podejmowała aktualne tematy takie jak: pesymizm, niewiara, rozpacz oraz ucieczka w nirwanę. Pojawiały się w niej motywy orientalne zwłaszcza w dziedzinie filozofii i religii (zainteresowanie nimi wynikało ze świadomości bliskiego upadku cywilizacji europejskiej). Modernistyczna poezja atakowała mieszczan uznawanych za dorobkiewiczów i nazywanych filistrami. Ówczesna komercja wzbudzały odrazę i obrzydzenie wrażliwych oraz młodych artystów.

Drugą obok modernistycznej była poezja neoromantyczna. Do powstania jej nazwy przyczyniło się duchowe i ideowe pokrewieństwo z epoką romantyzmu. Rozkwit poezji neoromantycznej przypadł na pierwsze lata XX wieku. W odróżnieniu od twórczości modernistycznej odwoływała się do przeszłości i głosiła ciągłe odnawianie się kultury.

Z twórczością młodopolską wiążą się utwory wybitnych polskich poetów: Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza oraz Leopolda Staffa.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer był w pierwszym dziesięcioleciu Młodej Polski najpopularniejszym poetą młodopolskim. Jego najgłośniejszy utwór nosi nazwę „Koniec wieku XIX”. Konstrukcja wiersza przypomina dialog. Pojawiają się w nim pytania dotyczące światopoglądu oraz wartości duchowych, które narzucają tok prowadzonej dyskusji. Poeta próbuje znaleźć wartości, które chroniłyby dekadenta przed poczuciem braku sensu życia jednak żadne z nich nie dają pocieszenia. Bohater w tej sytuacji staje się bezradny, spuszcza tylko głowę. Uważa, że obecne pokolenie nie posiada własnego programu działania, jest apatyczne i bezsilne. Tak według niego wygląda cała ludzka egzystencja. Autor nawiązuje do filozofii Schopenhauera, która głosiła że życie ludzkie jest pasmem cierpień a sam człowiek nieuchronnie dąży do katastrofy.

Dekadenckie nastroje i filozofia Schopenhauera znalazły swoje odbicie w innych utworach artysty. „Melancholia, tęsknota, smutek, zniechęcenie” to tematyka wiersza pt. „Z zamyśleń”. Uczucie przygnębienia potęguję dodatkowo jego puenta „... i tak zawsze będzie”. W kolejnym utworze pt. „Nie wierzę w nic”, którego już sam tytuł sugeruje niewiarę w jakiekolwiek ideały podmiot liryczny szuka ukojenia w nirwanie. Podobną tematykę podejmuje poeta w „Hymnie do nirwany”. Tu także podmiot liryczny zniechęcony do ludzi i świata chce od niego uciec i pogrążyć się w słodkim niebycie.

Obok Tetmajera wielkim poetą młodopolskim był Jan Kasprowicz. W jego twórczości można wyróżnić trzy etapy: okres tworzenia poezji społecznej odwołującej się do pozytywizmu, etap modernistyczny i okres harmonii oraz wewnętrznego uspokojenia czyli tzw. okres franciszkański.

W pierwszym etapie twórczości artysty powstały sonety pt. „Z chałupy”. Podejmowały one problematykę nędzy chłopskiej. Sonet XV przedstawiał losy wdowy, która straciła ziemię, oddała dzieci na służbę, tułała się jako najemna robotnica i żebraczka, a w końcu zmarła w polu, w samotności. Sonet XXXIX mówił o ambicjach wiejskiego chłopca, który zdobywał wiedzę wbrew życiowym trudnościom, ale karierę przerwała choroba i śmierć. Kasprowicz przedstawiał w tego typu utworach obrazy biedy. Był emocjonalnie zaangażowany w sprawy ludzi i utożsamiał się z nimi. Jego wiersze dotyczyły codziennego życia mieszkańców wsi.

W następnym okresie twórczości Kasprowicz napisał cykl sonetów pod wspólną nazwą „Krzak dzikiej róży”. W sonetach autor przeciwstawił sobie dwie rośliny – różę oraz limbę. Róża jest piękna, okazała, pokryta wieczorną rosą. Posiada „krwawy” – pąsowy kolor. Czuje i zachowuje się tak jak człowiek, „do ścian się tuli (...), między zielska i wykroty”. Wydawałoby się, że krucha i delikatna roślina jest bardziej narażona na zagładę niż znajdująca się obok limba. Tymczasem wysokie i silne drzewo pada nagle pod uderzeniem pioruna i jego koniec jest bliski. Limba spoczywa obok krzaku róży, toczą ją pleśnie, a ona sama świeci czerwonym próchnem. „Leży, zwalona wiewem burzy...”. Róża i limba mają charakter symboliczny. Mogą stanowić opozycję między życiem i śmiercią, siłą i słabością, młodością i starością, poetą i zwykłym człowieka.

Kasprowicz jest także autorem hymnu pt. „Dies Irae”. Temat utworu to wizyjny obraz dnia Sądu Ostatecznego. Towarzyszą mu nadprzyrodzone zjawiska takie jak: "pożary słońc", "krzepnięcie ognia" i "ciemnienie blasku". Świat ogarnia wizja strachu, gniewu bożego oraz obawa katastrofy. Stwórca musi wymierzyć sprawiedliwość. Tymczasem podmiot liryczny buntuje się przeciwko Bogu. Uważa, iż to Bóg jest przyczyną dramatu ludzi bo jest On odpowiedzialny za powstanie grzechu na Ziemi.

W końcowym okresie twórczości Kasprowicza czyli franciszkańskim nastąpił czas harmonii, wyciszenia, uspokojenia i pogodzenia z Bogiem. I tak w „Księdze ubogich” autor głosi radość z życia, codziennej pracy, drobnych osiągnięć oraz z tego, że posiada własny dom, żyje spokojnie i jest daleki od ludzi którzy wciąż czegoś pragną lub do czegoś dążą.

Trzecim czołowym poetą Młodej Polski był Leopold Staff, nazywany też poetą trzech pokoleń. W przeciwieństwie do innych artystów Staff nie uległ ideałom dekadentyzmu i modernizmu. Przykład tego stanowi wiersz „Kowal” pochodzący ze zbioru „Sny o potędze”. Tematem sonetu jest trud tytułowego bohatera. Kowal tworzy serce – hartowne, mężne, twarde, silne. Materiałem jest ludzka psychika. Jeżeli serce okaże się zbyt słabe, wówczas pęknie. Wiersz jest metaforą pracy człowieka nad kształtowaniem własnego charakteru. Kowal marzy o tym aby w każdym momencie swojego życia znaleźć siłę psychiczną, by móc podjąć trud. Utwór ma charakter symboliczny, można go zinterpretować w zupełnie inny sposób. Może np. służyć określeniu wysiłku wieszcza nad wierszem i kształtowaniu przez niego własnej osobowości twórczej. W tekście Staffa oprócz elementów symbolicznych odnajdujemy poza tym pierwiastki filozofii Nietschego ponieważ „Kowal” postuluje dynamikę życiową, aktywność wewnętrzną i ufność we własne siły.

W epoce neoromantyzmu wykształciły się wśród artystów nowe poglądy na temat sztuki oraz zadań jakie powinna sobie ona stawiać. Poświęcono jej wiele uwagi, napisano na jej temat wiele artykułów. O sztuce oraz jej znaczeniu pisali m.in. Przybyszewski (w artykule „Confiteor”) i Przesmycki („Pro arte”). Ci i inni autorzy manifestów przedstawili swój punkt widzenia sztuki: odrzucili dotychczasową dydaktyczną i patriotyczną funkcję sztuki, zaangażowanej w życie narodu i wychowującej czytelników. W myśl hasła „sztuka dla sztuki” stała się ona celem samym w sobie. Przestała służyć konkretnym ideom. Wyraźnie podkreślano jej wyjątkowość, wyniesiono ją niemal na piedestał. Pod koniec XIX wieku pojawiły się nowe kierunki w sztuce takie jak impresjonizm, symbolizm czy sztuka secesyjna.

Impresjonizm charakteryzował się tym, że dla malarza najważniejsza była chwila. Impresjoniści cenili chwilę i jej ulotność. Na swoich obrazach przedstawiali pejzaż, lub przedmiot tak jak go widzieli w danej chwili. Bardzo rzadko używali koloru czarnego, najczęściej posługując się kolorami pastelowymi. Stosowali technikę malarską nazywaną puentylizmem polegającą na malowaniu drobnymi kropkami. Powstałe w ten sposób plamy tworzyły później jedną całość. Obraz impresjonistyczny był pozbawiony konturów. Dzięki temu widz nie zwracał uwagi na dokładne przedstawienie postaci bądź przyrody, ale na jej piękno i chwilowy urok. Ważną rolę w pejzażu odgrywało światło. Wpływało ono w dużym stopniu na piękno natury. Światło, mgła czy deszcz sprawiały, że świat stawał się bardziej zamazany i niewyraźny. Impresjonizm przeniknął z czasem również do literatury. Jego motywy wykorzystywano w liryce. Przykładem utworu impresjonistycznego jest np. „Krzak dzikiej róży”.

Drugi kierunek w sztuce - symbolizm miał bardzo duży wpływ na kształtowanie się literatury młodopolskiej.

„Sztuka wielka, sztuka istotna, sztuka nieśmiertelna była i jest zawsze symboliczną” – tak napisał w jednym ze swoich artykułów programowych Zenon Przesmycki. Co wówczas rozumiano pod pojęciem symbolizm? U podstaw tego kierunku leżało przekonanie, że świat materialny nie jest w pełni poznawalny i pewnych jego elementów takich jak np. wieczność czy duchowość nie można odkryć za pomocą rozumu czy zmysłów. Dlatego literatura tego typu starała się sugerować znaczenia i uczucia, które trudno wyrazić. Do tego celu wykorzystano symbol. Symbol był zawsze wieloznaczny, zawierał element niedopowiedzenia i można go było w różny sposób interpretować. Poeci mogli także za pośrednictwem symbolu przedstawiać swoje poglądy na określony temat lub wyrazić uczucia targające nimi. Symbol stanowił główny środek artystyczny. Za jego pośrednictwem pisarze odwoływali się do historii, sytuacji politycznej, krajobrazu czy świadomości narodowej. Sztuka symboliczna nie była ponadto tak narażona na krytykę ze strony cenzury jak sztuka analityczna. Unikała bezpośrednich opisów, dając jednocześnie możliwość uruchomienia wyobraźni i spróbowania odgadnięcia intencji autora.

Poezja oraz sztuka modernistyczna kształtowały się pod wpływem szybko zmieniających się wydarzeń w Europie. Schyłek wieku, katastrofizm, problemy społeczne i egzystencjalne człowieka końca wieku XIX a także nowe filozofie i kierunki artystyczne – to wszystko miało wpływ na powstanie nowych koncepcji w sztuce i utrwalanie się nowych trendów w poezji. Narodziła się sztuka czysta, wolna od wszelkich ograniczeń – społecznych i moralnych oraz refleksyjna, zmuszająca do zastanowienia się i skłaniająca czytelnika do głębszych przemyśleń.