„Kondycja nauki polskiej” - przypisy, początki socjo. w polsce
ATENEUM - SZKOŁA WYŻSZA
PEDAGOGIKA RESOCJALIZACYJNA
Tomasz P?????
Nr albumu 1???
„Kondycja nauki polskiej”
Praca zaliczeniowa
z Socjologii
grupa – ????
Gdańsk 2005
Socjologia (od łacińskiego socius - zbiorowość, społeczeństwo i greckiego logos - mądrość, wiedza) to nauka badająca w systematyczny sposób funkcjonowanie i zmianę społeczeństwa. „Przedmiotem badań socjologii są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi,
struktury tych zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające z wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące.”
Socjologowie badają społeczne reguły, procesy i struktury, które łączą i dzielą ludzi, tworzą lub są przejawem więzi między ludźmi, a także proces ich zmian. Socjologowie badają zarówno jednostki, jak i relacje między ludźmi (np. podziały społeczne), grupy społeczne, instytucje czy całe społeczeństwa.
„Socjologia nie wartościuje faktów, niczego nie uzasadnia, ani też niczego nie zwalcza: nie tworzy norm postępowania społecznego, nie oświadcza się za tym czy innym ustrojem społecznym, lecz stara się przedmiotowo, badać zjawiska. Dalej: socjologia nie daje nam podstaw do przewidywania przyszłości; pozwala nam ona zrozumieć mechanizm pewnych zjawisk, ale nie jest w stanie przewidywać historycznego układu zjawisk w przyszłości.”
Narodziny socjologii wiążą się z zachodzącymi w XIX wieku gwałtownymi zmianami społecznymi, stąd wielu teoretyków uważa, że głównym przedmiotem badań socjologii jest nowoczesność i społeczeństwo przemysłowe. „Przyjęto także pogląd, iż socjologia jest taką nauką kumulatywną jak fizyka czy biologia. (...) Z takich wkładów powstaje socjologia jako nauka ogólna, będąca podstawą jej funkcji ideologicznych, a przede wszystkim funkcji inżynierskich.”
„Honorowym ojcem socjologii ogłoszono francuskiego myśliciela Augusta Comte’a (1798-1857). Jego udział w procesie tworzenia socjologii jako autonomicznej dyscypliny był – zdaniem licznych badaczy dziejów myśli socjologicznej – najbardziej znaczący.” To on wprowadził termin "socjologia" w 1837 r., i uznano go za twórcę socjologii.
Jak uważał jeden z najwybitniejszych polskich socjologów Florian Znaniecki, socjologia „ustala się jako nauka syntetyczna o społeczeństwie albo cywilizacji, posługująca się wynikami wielu innych nauk dla wyciągnięcia uogólnień, jakich żadna z tych nauk sama nie starała się lub nie mogła wyciągnąć” .
Jako samodzielna dyscyplina naukowa socjologia wyodrębniła się pod koniec XIX wieku: pierwszy wydział socjologii powstał w 1892 r. na Uniwersytecie w Chicago, trzy lata później ustanowiono pierwszą europejską katedrę socjologii, na Uniwersytecie w Bordeaux. W Polsce pierwsza katedra socjologii powstała na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego w 1919 r. (kierował nią Leon Petrażycki). Rok później, z inicjatywy Floriana Znanieckiego, uruchomiono Katedrę Socjologii i Filozofii Kultury na Uniwersytecie Poznańskim, wtedy też socjologia zaistniała w Polsce jako samodzielny kierunek studiów.
W kształtowaniu się oblicza polskiej socjologii swój udział miały doświadczenia uzyskane w tej dziedzinie przez socjologów polskich w kraju jeszcze pod zaborami na przełomie XIX i XX w., w niepodległej II Rzeczpospolitej i w powojennej Polsce Ludowej oraz w ciągu kilkunastu lat istnienia III Rzeczypospolitej.
W Polsce „Za pierwszych twórców myśli socjologicznej można uznać Hugo Kołłątaja (1750-1812) i Stanisława Staszica (1755-1826), którzy będąc głównymi przedstawicielami polskiego Oświecenia, twórczością naukową i działalnością reformatorską poważnie wzbogacili polską myśl społeczną” .
Jednak to nie ich uważa się za głównych prekursorów socjologii w Polsce. Na miano to zasługują:
„1.Józef Supiński (1804-1893), z wykształcenia prawnik, w roku 1890 opublikował rozprawę Myśl ogólna filozofii wszechświata, która – zdaniem L. Gumplowicza – jest pierwszą w polskiej nauce próbą opracowania systemu socjologicznego;
2. Władysław Piłat (1857-1908) Także prawnik a ponadto ekonomista pracujący w Politechnice Lwowskiej (...) Interesowała go głównie socjologia. W roku 1885 opublikował Nowy zarys socjologii, a następnie O nowoczesnej socjologii i Socjologię sztuki;
3. Bolesław Limanowski (1835-1935), działacz socjalistyczny, historyk i publicysta. W roku 1875 doktoryzował się na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie na podstawie dysertacji Socjologia Augusta Comte’a, mając wcześniej już wydaną rozprawę Platon i jego Rzeczpospolita, uważaną przez Józefa Chałasińskiego za pierwszą polską publikację socjologiczną o charakterze empirycznym”
Historycy polskich nauk społecznych uważają, że pierwszy polski tekst socjologiczny to „Myśl ogólna fizjologii powszechnej”, opublikowana przez Józefa Supińskiego w roku 1860. Pierwsi polscy socjologowie byli wyznawcami pozytywizmu, inni byli zorientowani antypozytywistycznie, niektórzy byli członkami szkoły durkheimowskiej, inni byli marksistami. Publikowali krótkie rozprawki socjologiczne, ale też prezentowali, w Polsce i za granicą, wielkie systemy socjologiczne.
Zdaniem Joanna Kurczewskiej „Pierwszą znaczącą postacią w historii polskiej socjologii polityki jest niewątpliwie Zygmunt Balicki (1856-1916), którego pomijaną w powojennej Polsce twórczość socjologiczną przypomniała dopiero w 1979 r.”
Był on socjologiem i publicystą; działaczem politycznym oraz miedzy innymi współtwórcą i teoretykiem Narodowej Demokracji we wczesnej fazie jej rozwoju.
„Na przełomie XIX i XX wieku socjologią zajmowali się polscy uczeni, reprezentujący różne specjalności naukowe i działacze rewolucyjni. Oprócz podanych reprezentantów socjologii należy wymienić Ludwika Krzywickiego (1859-1941), Edwarda Abramowskiego (1868-1918), Stanisława Krusińskiego (1857-1886) i Leona Petrażyckiego (1867-1931)” i inni.
Jednak do najbardziej znanych twórców myśli socjologicznej „Z Polaków, bądź socjologów polskiego pochodzenia, należy wymienić głównie: Ludwika Gumplowicza (1838-1909) uważanego za socjologa austriackiego, Leona Winiarskiego (1886-1915), pracującego w Genewie, głównego przedstawiciela kierunku energetyczno-mechanistycznego w socjologii, Kazimierza Kelles-Krauza (1872-1905), związanego z francusko-belgijskim środowiskiem naukowym, Bronisława Malinowskiego (1884-1942), czołowego przedstawiciela kierunku funkcjonalnego w antropologii społecznej i socjologii, często zaliczanego do angielskich badaczy kultury czy Floriana Znanieckiego (1882-1958), wybitnego socjologa polsko-amerykańskiego”
Kazimierz Kelles-Krauza był polskim socjalistą, filozofem, socjologiem, publicystą, pedagogiem; działaczem i teoretykiem Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich, później Polskiej Partii Socjalistycznej. Poglądy filozoficzne i socjologiczne Kelles-Krauza mieszczą się w ramach takich prądów ideowych jak marksizm, pozytywizm, ewolucjonizm i neokantyzm. Traktując marksizm jako system socjologiczny, Kelles-Krauz dążył do wypracowania filozofii marksizmu i oparł się tu na filozofii Auguste Comte'a. Pod jej wpływem ułożył szereg klasyfikacyjny zjawisk społecznych. Wydzielił 3 warstwy zjawisk: ekonomię, moralność i prawo oraz naukę, sztukę, filozofię i religię. Druga warstwa zależy, według niego, bezpośrednio od sposobu produkcji, zaś warstwa trzecia tylko pośrednio, poprzez formy etyki i prawa, co przyczynia się do zatracenia w świadomości społecznej jej utylitarnego źródła i celu.
Z kolej Bronisław Kasper Malinowski był polskim i brytyjskim podróżnikiem, antropologiem społecznym i ekonomicznym, a także etnologiem, religioznawcą i socjologiem. Stworzył on podstawy teorii oraz tzw. brytyjskiej antropologii społecznej. Wprowadził nowy styl pracy terenowej: długotrwałe i głębokie zetknięcie z badaną społecznością. Prowadził badania na Wyspach Trobriandzkich, które zaowocowały wieloma pracami teoretycznymi, m.in. „Argonauci Zachodniego Pacyfiku”, „Życie seksualne dzikich”. Na podstawie własnego 2-letniego doświadczenia w badaniu społeczności Trobriandczyków sformułował postulaty i reguły, którymi powinien kierować się antropolog-badacz w terenie.
„Gumplowicz zdefiniował socjologią jako naukę o grupach społecznych. Podkreślmy, że Gumplowicz był jednym z pierwszych socjologów, którzy starali się zdefiniować ściśle zjawiska społeczne i w ten sposób oddzielić przedmiot socjologii od przedmiotów badań innych nauk społecznych.” Podczas pracy naukowej bardzo często zarzucano mu rasizm (ze względu na jego teorię walki i rasy). Jako pierwszy polski socjolog zajął się badaniem problematyki mniejszości etnicznych. Zajmował się konfliktem między rasami (żywiołami). W jego koncepcji stanem naturalnym społeczeństwa jest wojna - nieustanny konflikt między grupami etnicznymi. Grupy etniczne walczą, bo konkurują ze sobą o realizację wspólnych celów. Gumplowicz próbuje także wyjaśniać powstawanie państw. Służy mu do tego zjawisko amalgamacji - łączenia się (najczęściej na zasadzie wchłaniania podbitych ludów) grup o różnej genezie w nową całość. Nowa grupa wytwarza prawo, które chce narzucić grupom podbitym. Dopiero po powstaniu państwa, ukonsytuowuje się naród.
Najbardziej znaną postacią w socjologii polskiej był niewątpliwie Florian Znaniecki, wybitny polski filozof i socjolog. Twórca polskiej socjologii akademickiej. Jego prace są znane w świecie, szczególnie w USA, gdzie mieszkał i pracował przez wiele lat. „Poglądy Znanieckiego i jego próba naukowego ugruntowania socjologii kształtowały się pod wpływem filozofii humanizmu (Peirce, F.C.S. Schiller, James), tendencji metodologicznych” Międzynarodową sławę przyniosła mu praca napisana wspólnie z Williamem Thomasem – „Chłop polski w Europie i Ameryce”. Znaniecki jako jeden z pierwszych socjologów zastosował metodę badania dokumentów osobistych, takich jak autobiografie, listy czy pamiętniki, w ten sposób analizował polskich emigrantów, przebywających w Stanach Zjednoczonych.
„W roku 1919 Uniwersytet w Poznaniu, gdzie Florian Znaniecki zorganizował kierunkowe studia i prężne środowisko socjologiczne. Znaniecki został powołany przez Uniwersytet Poznański na Katedrę Filozofii (1 III 1920), którą już 1 X 1920r., przekształcił w Katedrę Socjologii i Filozofii Kultury, rok później w Instytut Socjologiczny a w roku 1930 w Polski Instytut Socjologiczny, który uzyskał statut placówki ogólnopolskiej. W nim Znaniecki zaczął wydawać, ukazujący się do dziś, lecz w łódzkim ośrodku socjologicznym „Przegląd Socjologiczny”
Okres „poznański”, to okres szczególnego zainteresowania Znanieckiego koncepcją istnienia narodu i wzajemnych relacji między narodami. To wtedy powstały takie dzieła o tematyce narodowej jak „Upadek cywilizacji zachodniej”, „Studia nad antagonizmem do obcych”, „Siły społeczne w walce o Pomorze” oraz przemyślenia i szkice do kolejnej książki pt „Współczesne narody” wydanej po wojnie.
W swojej pracy Znaniecki otaczał się ludźmi godnymi zaufania, ludźmi których znał i cenił. „Znaniecki, podejmując pracę w nowo utworzonym Uniwersytecie, rozpoczął współpracę ze znanym teoretykiem prawa, filozofem i socjologiem Czesławem Znamierowskim (1888-1967) i psychologiem Stefanem Błachowskim (1889-1962). Szybko pozyskał do współpracy także kilku swoich uczniów wykształconych na Uniwersytecie Poznańskim, m.in. Józefa Chałasińskiego (1904-1979), Jana Szczepańskiego (ur. 1913), Tadeusza Szczurkiewicza (1895-1984) i Teodora Abela (ur. 1896).”
Klasyczni przedstawiciele polskiej socjologii znali bardzo dobrze języki zachodnioeuropejskie, wielu z nich spędziło lata a nawet dziesięciolecia w Europie Zachodniej czy w Stanach Zjednoczonych i byli oni świetnie zaznajomieni z nowymi w swych czasach trendami w zachodniej myśli społecznej (takimi jak pozytywizm, marksizm, czy antypozytywistyczne nurty w filozofii kultury), ale niestety różne miesięczniki i książki „pisane są popularnie, dla szerszej publiczności, dla której jednak – z powyższych względów – są zupełnie nieodpowiednie. Prace takiego np. Herynga, Balickiego, Majewskiego, Abramowskiego są dostępne tylko dla szczupłego koła teoretyków; dla innych nie mają one wartości, gdyż nie mogą być przez nich zrozumiałe” to znacznym stopniu „odstraszało” rzesze ludzi od zainteresowania się socjologią.
Pierwsi socjologowie, działający pod koniec dziewiętnastego wieku, byli przede wszystkim zainteresowani największą zbiorowością społeczną swoich krajów – chłopami – i procesem przemian ich tożsamości, od lokalnej do narodowej. Tożsamość narodowa traktowana była jako ogromnie ważny problem praktyczny i teoretyczny. Rodzima kultura, w przeciwieństwie do kultury okupantów, przechowywana miała być przede wszystkim przez dziewiętnastowiecznych chłopów. Społeczeństwo narodowe reprezentowane było przez różne zbiorowości chłopskie oraz przez inteligencję (będącą w Polsce dziedzicem przede wszystkim szlachty), która wkładała wielki wysiłek w podtrzymanie tradycji, ale nigdy przez okupacyjne państwo.
Najszybszy rozwój polska socjologia święciła w czasie jej narodzin w drugiej połowie XIX w. Zaczątki socjologii powstawały z potrzeb głębszego poznania istoty zjawisk politycznych w życiu społeczeństwa polskiego, pozbawionego własnego państwa i żyjącego w strukturach trzech państw zaborczych. Sytuacja kraju i społeczeństwa pod panowaniem obcych państw stawiała kręgom intelektualnym specjalne wyzwania poznawcze odnośnie do rzeczywistości społecznej.
„Przede wszystkim trzeba podkreślić, że w XIX w., kiedy formowały się nowoczesne narody europejskie, Polska pozbawiona była własnego państwa. Zatem problemem najważniejszym (...) było odzyskanie niepodległości politycznej. Stąd sprawa niepodległości politycznej była także stałym przedmiotem rozważań myśli społecznej w Polsce. (...) W XIX w. myśl społeczna w Polsce zajęta była stale analizą sił społecznych, które doprowadziły do upadku państwa, oraz poszukiwała takich sił, które mogły by doprowadzić do odzyskania niepodległości politycznej.”
Choć w latach 1795-1918 Polska nie istniała na politycznej mapie Europy, polska kultura rozwijała się dość dobrze, w stopniu w jakim było to możliwe w warunkach zaborów i braku wsparcia ze strony państwowych instytucji badawczych, państwowych instytucji szkolnictwa wyższego i w warunkach zacofania gospodarczego. „Stąd sprawa niepodległości politycznej była także stałym przedmiotem rozważań myśli społecznej w Polsce, a sama niepodległość i wolność w systemie wartości narodowych zajmowały czołowe miejsce.” Pojawiło się w tym okresie wiele interesujących idei, wynikających na ogół z analizy polskiej sytuacji, ale i nawiązujących do wczesnej socjologii zachodnioeuropejskiej. Te idee stawały się jednak rzadko znane na Zachodzie i na Wschodzie (to znaczy, w tym drugim przypadku, przede wszystkim w Rosji i w krajach znajdujących się pod jej wpływem kulturowym). „Trzeba również pamiętać o tym, na co zwraca uwagę Jerzy Szacki, że polska socjologia była wówczas na świecie relatywnie wysoko oceniana, między innymi dzięki niesłabnącej pamięci o kilku wybitnych uczonych, którzy uzyskali światową, niekwestionowaną sławę nie tylko wśród humanistów ”
Polska odrodziła się w 1918 r. do niepodległego bytu jako państwo demokratyczne. Nie jako państwo nowe, lecz zachowujące ciągłość z państwem narodu żyjącego w czasach I Rzeczpospolitej.” Polska socjologia była dyscypliną dobrze ukształtowaną już pod koniec lat 1920-tych, przede wszystkim dzięki działalności Floriana Znanieckiego. Funkcjonuje ona i w miarę ewolucyjnie rozwija swą strukturę instytucjonalną do dziś z przerwą wojenną (1939-44). „Po wojnie socjologia w Polsce znalazła się w odmiennych warunkach niż w latach między wojennych. W nowej sytuacji ustrojowo-politycznej ujawniły się poważne braki kadrowe i warsztatowe. Zabrakło tak wybitnych socjologów, jak: Krzywicki, Grabski, Rychliński.” Oraz przerwą w okresie stalinowskim (1948-55).
„Ważnym ośrodkiem socjologicznym w latach międzywojennych była również Warszawa. W różnych jej instytucjach naukowych pracowało kilku znanych uczonych, takich jak Ludwik Krzywicki i Stefan Czarnowski (1879-1937). Z ośrodkiem warszawskim byli również związani: Stanisław Bystroń (1892-1964), Władysław Grabski (1884-1938), Aleksander Hertz (ur. 1895), Stanisław Ossowski (1897-1967), Stanisław Rychliński (1903-1944) i inni socjologowie młodego pokolenia. Wydarzeniem bardzo istotnym dla rozwoju socjologii w Polsce było utworzenie w roku 1921 Instytutu Gospodarstwa Społecznego, którego założycielem był L. Krzywicki”
Socjologia polska zajmowała się wszystkim tym, co istotne w bardzo poważnie zmieniającej się Polsce. Dawała ważną i adekwatną wiedzę o kraju w trakcie radykalnych przemian w historii. Socjolodzy penetrowali niemalże wszystkie obszary spraw społecznych. Dorobek polskich badaczy wieku XIX i XX jest więc bardzo pokaźny. Można również powiedzieć, że przy niewątpliwej ciągłości (występującej w wielu zakresach i dziedzinach), mieliśmy w polskiej socjologii do czynienia z licznymi ważnymi zmianami. Wynikały one z przemian społeczeństwa, które w znaczny sposób zmieniało się jako przedmiot badań, a co za tym idzie musiała się również zmieniać analizująca je socjologia. Zmiany społeczne polegały na wprowadzeniu demokratycznego systemu politycznego, który jest warunkiem wolności badawczej nauk społecznych. Nie ma już politycznych ograniczeń działalności poznawczej, niema widocznej intencji ani możliwości narzucania socjologii. W związku z wielkimi przemianami gospodarczymi i politycznymi nastąpiła pozaakademicka profesjonalizacja socjologii – powstały nowe socjologiczne zawody.
I w dzisiejszych czasach „socjologię polską cechuje niespotykany w przeszłości wzrost zarówno liczby studentów, jak i kadry nauczającej. Liczba studentów socjologii była i jest nadal ponad dwudziestokrotnie, a może nawet trzydziestokrotnie niższa od liczby studentów akademickich ośrodków pedagogicznych, jak również liczby studentów innego typu szkół przyznających tytuły licencjacie w zakresie pedagogiki. Z kolei liczba samodzielnych pracowników naukowych w stosunku do liczby studentów wskazuje na bezwzględny prymat środowiska socjologicznego.”
BIBLIOGRAFIA
Andrzej Chodubski, „Wstęp do badań politologicznych”, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 1995.
Joanna Kurczewska – „Naród w socjologii i ideologii polskiej”, PWN, Warszawa 1979.
Andrzej Radziewicz – Winnicki, „Społeczeństwo w trakcie zmian”, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, 2003.
Jerzy Szacki (wybór tekstów pod jego redakcją), „Sto lat socjologii polskiej od Supińskiego do Szczepańskiego”, wybór tekstów pod redakcją Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Jan Szczepański, „Socjologia. Rozwój problematyki i metod”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969.
Robert B. Woźniak, „Zarys socjologii edukacji i zachowań społecznych”, Wydawnictwa Uczelniane Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej w Koszalinie 1998.