Stosunki polsko-kozackie

Kozacy to ludność naddnieprzańska, która początkowo w okresie letnim udawała się nad dolny Dniepr, zajmując się łowiectwem i rybactwem, a po części także rozbojami. Z czasem zaczęli zajmować się uprawą roli, kupiectwem, ale nadal głównym środkiem ich utrzymania były najazdy na ziemie Tatarów i Turcji. Kozacy to ludność niejednolita etnicznie. Wśród nich dominowali Rusini, którzy uciekli z majątków szlacheckich. Na tereny dolnego Dniepru przybywali również uciekinierzy z Rosji, Litwy, Mołdawii a także Białorusi. Dzięki religii prawosławnej i zachowaniu języka ukraińskiego ludy te szybko zjednoczyły się. Dla celów obronnych przyjęli formę organizacji wojskowej z podziałem na półki. Ich dowództwo mieściło się w Siczy, na jednej z wysp na Dnieprze. Kozacy nie uznawali zwierzchności feudalnej i liczyli się tylko z wybieranymi przez siebie przywódcami.
W drugiej połowie XV oraz w wieku XVI na południowo-wschodnie tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego coraz częściej najeżdżali Tatarzy. Ich napadów nie były w stanie powstrzymać małe oddziały obronne. Wtedy starostowie ukraińscy bacznie zaczęli interesować się półkami kozackimi. Zaczęli werbować je do obrony swych zamków, co przynosiło doskonałe skutki. Bezpośrednio po unii lubelskiej Zygmunt August wzywa Kozaków, aby przybyli na tereny, Kijowszczyzny gdzie znajdą dla siebie zajęcie w oddziałach wojskowych. W 1572 roku z jego polecenia Jerzy Jazłowski tworzy pierwszy rejestr kozacki, czyli imienny spis Kozaków, którym Rzeczypospolita wypłacała, co miesięczny żołd. Pierwszy rejestr obejmował tylko 300 najzacniejszych Kozaków. Uzyskiwali oni duże przywileje, a podlegali bezpośrednio starszemu rejestru. Pierwszy starszym rejestru podlegającemu hetmanowi koronnemu został Jan Badowski. Plany Zygmunta Augusta dalej kontynuował Stefan Batory. W 1578 roku na jego polecenie powstaje nowy rejestr, do którego wpisanych zostaje już 600 Kozaków. Wraz z Batorym toczą oni wojnę z Moskwą. Król chętnie korzystał z dobrze wyszkolonych piechurów kozackich, gdyż w Polsce brakowało dobrze wyszkolonego wojska a wynajęcie Niemców, Szkotów czy Węgrów było bardzo kosztowne.
Wpisanie do rejestru bardzo małej części Kozaków wywołało niezadowolenie nie objętych nim. Niezadowoleni byli też tzw. wypiszczykowie, czyli ludzie, którzy po zakończonej wojnie i zmniejszeniu rejestru zostawali wypisanie z niego. Zbuntowany lud kozacki zaczynał wszczynać powstania. Pod koniec XVI wieku wybucha pierwsze powstanie pod wodzą szlachcica Krzysztofa Kosińskiego. Zostało ono szybko, krwawo stłumione. Pokój jednak nie trwał długo. Już w 1594 roku wybuchło kolejne powstanie pod wodzą Semena Nalewajki. Powracające oddziały kozackie z wojny przeciwko Turcji, rozłożyły się na Podolu i zaczęły rabować dwory szlacheckie. Powstanie to stłumiły dopiero w 1599 roku wojska hetmana Żółkiewskiego. Międzyczasie sejm uznaje kozaków za wrogów i skazuje ich na banicję. To rozporządzenie jednak nie przetrwało długo i w 1601 roku ogłoszono amnestie. Przyczyniło się do tego to, że Rzeczypospolita potrzebowała pułków Kozackich do walk ze Szwecją. Również dzięki pomocy Kozaków w 1618 roku polska odniosła zwycięstwo pod Moskwą i zdobyła ziemie smoleńską, siewierską i czernichowską. Jan Karol Chodkiewicz również przy dużej pomocy hetmana Sahajdacznego skutecznie obronił Chocim i cała wojna z Turcją zakończyła się korzystnym dla polski pokojem. Kozacy jednak nieustannie walczyli o swoje prawa i w 1630 roku pod wodzą Federowicza udaje im się wymusić podniesienie rejestru do 8 tysięcy. Po śmierci Zygmunta III Wazy w 1632 roku, państwo stanęło przed problemem wybrania nowego króla. W wolnej elekcji uczestnictwa domagali się także Zaporożcy, jednak nie pozwolono im. W trzy lata później sejm uchwala obniżenie rejestru do 7 tysięcy. Wybucha kolejne powstanie pod wodzą Pawła Pawluka. Odnosi ono jednak klęskę i sejm w 1638 roku zmniejsza rejestr od 6 tysięcy oraz pozbawia Kozaków rejestrowych dużej części przywilejów. Na Ukrainie zapanowało 10 lat ?złotego pokoju?. W czasie tych lat szlachta oraz magnateria wyzyskiwała jak mogła chłopów kozackich. Ludność ukraińska nie mogła już znieść tego ucisku i czekała tylko na moment, w którym można będzie wywołać kolejne powstanie.
Władysław IV Waza w 1644 roku w tajemnicy przed izbą poselską rozpoczął przygotowania do wojny z Turcją. Do zrealizowania swoich planów potrzebował on jednak wojsk zaporoskich. Władysław nakazał Kozakom w tajemnicy przygotowywać się do wojny. Na Ukrainie w związku z tym zaczęły krążyć pogłoski o licznych przywilejach i powiększeniu rejestru. Z czasem jednak nie było żadnego potwierdzenia tych plotek i Kozacy poczuli się oszukani. W 1648 roku pisarz wojska zaporoskiego Bohdan Chmielnicki sprzymierza się z Tatarami i podrywa Kozaków do powstania. Chmielnicki miał też osobiste pobudki, które skłoniły go do wywołania powstania (konflikt z szlachcicem Damianem Czaplińskim, który porwał mu żonę). Pokonując wraz z Tuhaj ? bejem w maju wojska polsko-litewskie pod Żółtymi Wodami i Korsuniem przekonuje ludność ukraińską, że nadszedł długo oczekiwany czas odwetu. Powstanie szybko rozprzestrzeniło się na całym terenie naddnieprzańskim wcielając do walki ze szlachtą chłopów. Sytuację państwa pogorszyła dodatkowo śmierć władcy Władysława IV. Na wieść ze wraz z Kozakami pod Piławcami są także Tatarzy wojsko polskie uciekło bez walki. Po wybraniu nowego władcy Jana Kazimierza Wazy, do rozmów z Chmielnickim przystąpił Adam Kisiel. Nie przyniosły one żadnych rezultatów, ponieważ Chmielnicki już nie tylko chciał przywilejów dla Kozaków, ale także i własnego państwa. Latem 1649 roku wznowiono działania wojenne. Siły tatarsko? kozackie oblężyły twierdze Zbaraż, w której znajdowało się wojsko Wiśniowieckiego. Odsiecz prowadzona przez Jana Kazimierza nie powiodła się, ponieważ wojska zostały otoczone pod Zborowem. Dzięki Ossolińskiemu udało się pozyskać chana, który dążył do utrzymania swego rodzaju równowagi między obiema stronami konfliktu. Doszło do podpisania ugody zborowskiej na mocy, której wyodrębniono trzy województwa ukraińskie (kijowskie, bracławskie i czernihowskie), zwiększono rejestr do 40 tysięcy a Chmielnickiego uczyniono hetmanem. Ponadto Polska zobowiązała się do usunięcia z Ukrainy Żydów i jezuitów, w zamian, za co do swoich latyfundii mogła powrócić szlachta polska, a ludność kozacka nie objęta rejestrem miała nadal odrabiać pańszczyznę.
Obie strony uważały jednak ugodę zborowską za przejściowe zawieszenie broni. Już w 1651 roku doszło do kolejnego starcia wojsk pod Beresteczkiem. Armia Jana Kazimierza rozbiła o wiele liczniejszą armię kozacko-tatarską. Król z powody braku funduszy był zmuszony do podpisania ugody w Białej Cerkwi, która zmniejszała liczbę Kozaków rejestrowych do 20 tyś. a także zmniejszała wyodrębnione dla nich tereny. Porozumienie to jednak nie zakończyło walk z Chmielnickim, który zniechęcony do Tatarów z powodu ich kolejnej zdrady pod Batohem, szukał nowego sojusznika. Kozacy postanowili za sojusznika obrać sobie Rosję, z którą łączyła ich zarówno kultura jak i religia. Do podpisania między nimi ugody doszło w 1654 w Perejesławiu, na mocy której Ukraina była pod władaniem cara.
W ten oto sposób konflikty lokalne przerodziły się w międzynarodowe i stały się przyczyną wszystkich wojen polsko-rosyjskich. Liczne powstania kozackie osłabiły wewnętrznie Polskę i międzynarodowo. W czasie licznych wojen w XVI i XVII wieku polska straciła swoje znaczenie międzynarodowe. Sojusz Kozaków z Rosją przyczynił się też w dużym stopniu do późniejszych rozbiorów naszego kraju.