Antropologia-opracowne pojęcia

Różnorodność pojmowania kultury
Zasadnicze różnice pojawiają się, po przyjrzeniu się co oznacza termin "kultura" dla reprezentantów różnych nauk:
· dla archeologa - "zbiór rzeczy materialnych znalezionych na miejscu wykopalisk, wykonanych z kamienia, metalu, kości bądź drewna",
· dla etnografa - "nie tylko przedmioty materialne, lecz również zachowania ludzkie, takie jak pieśni, przysłowia, baśnie, mity, legendy, mody, obyczaje, zwyczaje czy obrzędy, występujące w danym regionie",
· dla antropologa - "sfera przedmiotów materialnych, zachowań ludzkich, a także instytucje, działalność gospodarczą, zabawę, język i religię",
· dla psychologa - "zbiór, do którego wchodzą przede wszystkim zachowania jednostki, jej myśli, uczucia i reakcje; kultura przejawia się poprzez zbiór reguł i motywów postępowania, form ekspresji, nakazów i zakazów, ocen i sądów"
· dla socjologa - "wydzielony obszar życia i działalności grup ludzkich".
Sposoby badania zjawiska kultury Sposoby badania kultury można podzielić na dwie zasadniczo odmienne grupy i wiążące się z nimi dwa różne sposoby badania zjawiska kultury:
Pierwszy sposób badania zjawiska kultury
W tym wypadku pojmuje się kulturę jako pewną własność ludzkich zbiorowości. Obejmuje ona cechy odróżniające ludzi od innych organizmów, które nie są społecznie ukształtowane.
Stanisław Ossowski wyróżnił dwie warstwy zjawisk kulturowych:
· kulturę we właściwym sensie tego słowa, obejmującą jedynie wzory zachowania i myślenia,
· przedmioty materialne, powiązane z tymi wzorami, jako warstwę skorelowaną z kulturą, będącą jej namacalnym odpowiednikiem (korelatem).
Ward Goodenough również wyróżnił dwa poziomy kultury, jednak rozumiał je inaczej:
· poziom zjawiskowy w kulturze, w obrębie którego mieszczą się instytucje oraz zewnętrzne cechy charakteryzujące zbiorowości ludzkie,
· poziom ideacyjny, na który składają się reguły działania i wyuczone elementy wiedzy.

Drugi sposób badania zjawiska kultury
W tym wypadku badacze kultury interesują się przede wszystkim treścią kultury, nie jej "ludzkim podłożem
Definicje kultury
Istnieje mnóstwo definicji kultury, często rozbieżnych, a nawet wzajemnie sprzecznych. sześć typów:
· opisowo-wyliczający (nominalistyczny)
Zamieszczone tutaj zostały definicje prezentujące klasyczną postać wczesnych definicji etnologicznych. Najbardziej znaną z nich, jest wciąż popularna i użyteczna, definicja Edwarda Tylora: "Kultura, czyli cywilizacja, jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa."
Można zauważyć, że Tylor traktował zamiennie pojęcia "kultura" i "cywilizacja". Inni badacze kultury chętnie się odwoływali do jego definicji kultury, bądź ją modyfikowali. Ruth Benedict określiła ją jako: "Kultura jest to złożona całość zawierająca nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa.
Wśród definicji z tego typu warto również przytoczyć definicję wybitnego polskiego antropologa Bronisława Malinowskiego: "Kultura jest integralną całością składającą się z narzędzi i dóbr konsumpcyjnych, twórczych zasad różnych grup społecznych, ludzkich idei i umiejętności, wierzeń i obyczajów."
· Historyczny Definicje tu umieszczone kładą nacisk na czynnik tradycji jako mechanizmu przekazywania dziedzictwa kulturowego.
Stefan Czarnowski stworzył definicję, znakomicie ilustrującą ten typ: "Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń (...) Jest nią całokształt zobiektyzowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie."
· Normatywny Definicje normatywne akcentują podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wzorom, wartościom i modelom.
Temu typowi definicji odpowiada ujęcie kultury zaproponowane przez Alfreda Kroebera i Talcotta Parsonsa: "Kultura to przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania."
Również w tym duchu kulturę definiuje wspomniany Ralph Linton: "konfiguracja wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy składowe są podzielane i przekazywane przez członków danego społeczeństwa"
· Psychologiczny Definicje psychologiczne skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania się kultury. Analizują one mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji norm obowiązujących w danej zbiorowości i wartości uznawanych przez tą zbiorowość, jak również wpływ kultury na kształtowanie osobowości jednostek. Główny nacisk położony jest na uczenie się i naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury.
Definicje tego typu sformułował Stanisław Ossowski: "Kultura jest pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków międzyludzkich."
· Strukturalny Definicje tu zebrane interesują się głównie strukturą konkretnej kultury, a więc jej zasadniczymi elementami oraz ich wewnętrznymi powiązaniami. Wyróżnia się cztery kategorie elementów kultury:
a) materialno - techniczne,
b) społeczne,
c) ideologiczne,
d) psychiczne (dotyczące uczuć i postaw).
· Genetyczny Definicje te skupiają uwagę na problemie genezy kultury, próbują wyjaśnić jej pochodzenie. Definicje te można podzielić na dwie grupy:
a) dotyczące wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się jednych (wyższych) jej form z form innych wcześniejszych (uważanych za niższe),
b) dotyczące problemu wyłaniania się kultury z natury oraz związkami, różnicami i przeciwieństwami między nimi.
Podstawowe pojęcia związane z kulturą. Kulturę można opisywać w rozumieniu:
1. wartościującym – zawierało ocenę poszczególnych zbiorowości ludzkich, klasyfikowało je jako lepszych i gorszych, wyższych i niższych, bardziej lub mniej cywilizowanych czy kulturalnych. Kultura była pojmowana jako zjawisko kumulujące się i narastające w toku dziejów, stopniowalne.
2. nie wartościującym (opisowym) – kultura to zespół wielu zjawisk których wzajemne powiązania, uwarunkowania i oddziaływania mogą być opisywane i analizowane, lecz nigdy nie wartościowane.
Z powyższymi dwoma rodzajami rozumienia kultury związane są dwa przymiotniki: kulturalny (odwołujące się do pierwszego rozumienia) i kulturowy (odwołujące się do drugiego). Różnicę pomiędzy nimi można wyjaśnić na przykładzie ulicznego graffiti. Zachowanie młodych grafficiarzy, malujących na murach czy wagonach kolejowych, trudno nazwać zachowaniem kulturalnym (często określa się je jako akt wandalizmu), lecz na pewno jest ono zjawiskiem kulturowym. Nie zawsze pojęcia te są ze sobą sprzeczne, np. o obrazach Vincenta van Gogha powiemy, że są zarówno zjawiskiem kulturalnym jak i kulturowym.
Według atrybutywnego rozumienia kultury jest ona cechą stałą i atrybutem ludzkości jako całości (ujęcie globalne) lub poszczególnego człowieka jako przedstawiciela gatunku homo sapiens (ujęcie jednostkowe). Można mówić o kulturze tylko w liczbie pojedynczej, nigdy w liczbie mnogiej (o kulturach). Według dystrybutywnego rozumienia kultury jest ona rozumiana jako zbiór cech kultury określonej zbiorowości, np.: Polaków, rowerzystów, uczniów gimnazjum czy górników. W tym wypadku można używać pojęcia "kultury", gdyż jest ich wiele, podobnie jak wiele jest różnych zbiorowości.
Definicje kultury
Kultura związana jest z człowiekiem.(człowiek jest jej twórcą, a zarazem jest przez nią kształtowany; za jej pomocą wyraża swoje potrzeby, emocje i wrażenia. Człowiek, który tworzy kulturę jest jej nosicielem i odbiorcą, a także manipuluje kulturą jako pewnym narzędziem w życiu zbiorowym.
Jest zjawiskiem społecznym (ponadjednostkowym) Związana jest z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia zbiorowego. Istnieje tylko dzięki zbiorowości, w jej ramach jest przekazywana w przestrzeni i czasie. Jest sposobem organizacji życia zbiorowego, choć zarazem organizuje życie jednostki w zbiorowości oraz tworzy jej profil psychologiczny.
Kultura jest regularna. W charakterystyce cech definicyjnych kładzie się nacisk na ich regularność, częstotliwość czyli powtarzalność (naukowiec, który nie ujawni swego wynalazku szerszemu gronu, nie włączy go tym samym do elementów kultury, lecz po jakimś czasie zrobić to może inny uczony, który niezależnie od niego doszedł do tych samych wniosków).[To, ze jakieś zjawiska się powtarzają co jakiś czas]
Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych (czyli przekazywanych nie za pośrednictwem genów, lecz na drodze wychowania i uczenia się). Można się uczyć kultury w sposób celowy i świadomy ale także w sposób intencjonalny, a nawet nieświadomy.
Istotne cechy zjawisk kulturowych
1. Kultura ma charakter czasowy tzn. charakteryzuje się rozciągłością w czasie. Kultura rozumiana w sensie atrybutywnym, jako cecha ludzkości, zmieniała się, rozwijała i kumulowała w miarę upływu czasu. Również w sensie dystrybutywnym kultura jako zbiór cech określonej zbiorowości istnieje zawsze w planie czasowym: rozwija się, przeżywa rozkwit i upadek, ma swoją historię.
2. Kultura ma wymiar przestrzenny, tzn. rozciągłość w przestrzeni zjawisk kulturowych, rozprzestrzenianie się ich po różnych obszarach. Poszczególne kultury określonych zbiorowości wyodrębniały się miedzy innymi w wyniku zajmowania ograniczonego obszaru. Kultura ma wymiar przestrzenny zarówno w sensie atrybutywnym jak i dystrybutywnym.
3. Kultura jest systemem, a więc każda pojedyncza kultura ma własną wewnętrzną logikę. Tworzy wewnętrzną całość. Między jej elementami zachodzi proces integracji.
4. Kultura jest prawidłowa. Kultura trwa i zmienia się według pewnych praw i regularności. Dlatego można ją nie tylko opisywać , ale i także szukać zasad jej działania.
5. Kultura jest też mechanizmem (aparatem) adaptacyjnym człowieka, jest pośrednikiem między człowiekiem, a środowiskiem, które ten zamieszkuje.
Płaszczyzny zjawisk kulturowych:
· materialna - każde zjawisko kulturowe ma jakiś wymiar materialny, rozgrywa się w jakimś środowisku. Człowiek sam jest istotą materialną i posługuje się przedmiotami materialnymi. Wobec tych przedmiotów, pochodzących wprost z przyrody lub stworzonych przez samego siebie, człowiek przejawia postawy.
· behawioralna - zjawiska kulturalne są związane nierozerwalnie z zachowaniami motorycznymi (zewnętrznymi, czyli czynnościami związanymi z tworzeniem i odbiorem dzieła kulturowego{np. malarz przygotowuje płótno, pędzle, farby lub wewnętrznymi, czyli przeżyciami, odczuciami, bądź wypowiedziami),lub werbalnymi.
· psychologiczna - dla niektórych badaczy ważne są: wartościowanie, oceny, postawy, motywy i znaczenia nadawane przez człowieka przedmiotom materialnym i zachowaniom. Przedmioty materialne nabierają znaczenia dzięki wymiarowi psychicznemu a odstawowym elementem kultury są znaczenia nadawane przedmiotom materialnym i zachowaniom przez człowieka. Elementem kultury może być narzędzie pracy, zwierzę łowne, rzeźba terenu.
· aksjonormatywna - można też wyróżnić w kulturze normy i wartości jako byty idealne lub jako abstrakcje wyróżnione przez badacza. {Często łączy się ta płaszczyznę z płaszczyzną psychologiczną, gdy normy i wartości są interpretowane w kategoriach indywidualnych przeżyć, emocji i przekonań i gdy nie uznaje się istnienia czegokolwiek, co by poza te wyobrażenia, przeżycia, emocje i przekonania wykraczało.
Treść i forma w kulturze.
Forma stanowi warstwę bardziej konkretną, treść natomiast bardziej abstrakcyjną. Forma jest to łatwo dostępna dla obserwatora zewnętrznego powierzchniowa strona zjawisk kulturowych. Formy to struktury wyższego rzędu, wzajemne stosunki między elementami.
Treść to sens, istota, znaczenie które w sposób bezpośredni dane jest tylko samym uczestnikom kultury. Treści to konkretne elementy.
JEDNOSTKI ELEMENTARNE W BADANIU KULTURY
Cechy kulturowe –
a) uniwersalia – odnoszą się do wszystkich dorosłych członków danej zbiorowości
b) specjalności – dotyczą tylko niektórych z nich
Temat kulturowy – postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, zwykle kierujące określonym zachowaniem lub pobudzające do działania. Tematy kulturowe biorą początek z potrzeb i treści społecznych.
Wzór kulturowy określa, jak jednostka powinna reagować na sytuacje uważane za ważne dla niej samej i dla grupy, do której należy, aby zachowywać się zgodnie z jej oczekiwaniami i nie popaść w konflikt z innymi członkami grupy. Wzór kulturowy jest więc mniej lub bardziej ustalonym sposobem zachowywania się i myślenia w danej zbiorowości. W jego skład wchodzą też wytwory kultury materialnej.
Wzory kulturowe można rozpatrywać w dwóch aspektach:
1. normatywnym (normy, wedle której ktoś powinien postępować),
2. behawioralnym (wedle realizacji tej normy w konkretnym zachowaniu członków danej zbiorowości).

Instytucje – to sieć społecznych i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice. Pojęcie to obejmuje z jednej strony wszelkie treści zawarte w pojęciu wzoru kulturowego a z drugiej treść związaną z podłożem ludzkim i organizacją życia zbiorowego.
Instytucje – (Leonard Hobhouse) a)uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi b) organizacja ludzi podtrzymująca istnienie kompleksu zwyczajów rządzących stosunkami międzyludzkimi.

SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO KULTURY
Relacje między elementami kultury
Gregory Bateson – pisze o strukturze w obrębie zjawisk kulturowych jako o logicznym porządku w związkach między elementami kultury. Opis samego izolowanego elementu kulturowego znaczy niewiele, potrzebne jest całościowe spojrzenie na zjawiska kulturowe.
Podejście systemowe: Kultura widziana jako zespół powiązanych ze sobą elementów. Przeświadczenie, że związki między elementami kultury są równie realne i równie dobrze poddają się badaniu, jak same te elementy.
Dla współczesnego antropologa ważniejsze jest dotarcie do postaw subiektywnych znaczeń i wartości związanych z danym elementem kulturowym niż opis zewnętrzny, czyli opis behawioralnej i materialnej strony zjawiska. Do znaczeń, wartości i postaw można dotrzeć tylko dzięki badaniu całych kompleksów elementów kultury i związków miedzy nimi.
Koncepcja konfiguracjonistów – potrzeba nie tylko dzielenia kultury na cząstki analityczne, lecz również potrzeba łączenia ich w sensie całości. Pragną odkryć zasadę integracji całości kulturowych.

Wzór kultury (geniusz kultury, konfiguracja)
Wzór czy geniusz kultury jest ze swej istoty pełny i logiczny; zaspokaja potrzeby ludzkie, co nadaje mu harmoniczność i wewnętrzną równowagę.
Ruth Benedict twierdzi, że w tej samej kulturze różne sfery życia mogą być podporządkowane różnym wartościom podstawowym. Związki miedzy wzorami, normami, wartościami i regularnościami zachowań mają charakter z jednej strony logiczny a z drugiej psychologiczny. Porządek psychol. może być rozumiany jako ład postrzegany przez uczestników zbiorowości. Wzór kultury nie jest wiecznotrwały.

Ethos (Gregory Bateson) – przewodnia orientacja kultury opierająca się na emocjach I indywidualnych impulsach. Wyraża się on w ujednoliconych przeważających w obrębie danej kultury wzorach emocjonalizmu.
Eidos (Gregory Bateson) – opiera się na poznawczych władzach umysłu ludzkiego; stanowi wzór typowych procesów intelektualnych i poznawczych charakterystycznych dla danej grupy. Może zawierać takie cechy jak: predylekcja do widzenia rzeczywistości w kategoriach dualistycznych lub do komplikowania obrazu rzeczywistości.
[ E i E odnoszą się do opisu stanów psychicznych: emocjonalnych i intelektualnych]

KRĄG KULTUROWY (krąg cywilizacyjny) zbiór kultur spokrewnionych ze sobą genetycznie i historycznie lub wykazujących wspólnotę zasadniczych cech. O kręgach kulturowych mówimy zazwyczaj w odniesieniu do kultur mających pewne ramy terytorialne.

EWOLUCJA KULTUROWA pojecie to pojawiło się w związku z badaniem zmiany kulturowej a więc zmiany obyczajów, przekonań, sposobów postępowania, gustów. Zmiana ewolucyjna jest zawsze kierunkowana, prowadzi do bardziej lub mniej określonego celu, polega na ciągłej kumulacji, wzroście dorobku form kulturowych. Jest to proces od woli ludzkiej niezależny rozgrywa się zgodnie z wewnętrznymi prawami kultury.


DYFUZJA KULTUROWA służy do opisu i konceptualizacji zmian zachodzących w kulturze. Słowo dyfuzja oznacza przestrzenne rozchodzenie się lub przenoszenie się elementów kultury (cech, instytucji, wzorów, wątków, tematów) w drodze zapożyczania. Jest dziś pojmowane jako zjawisko oczywiste wynikające z faktu uczenia się kultury i przekazywania jej na drodze pozabiologicznej. Uczenie się może przebiegać zarówno między pokoleniami jak i miedzy grupami w obrębie zasadniczo jednolitego kulturowo społeczeństwa.


AKULTURACJA jedna ze swoistych form dyfuzji kulturowej. Zachodzi wówczas gdy w bliski kontakt wchodzą dwa odmienne społeczeństwa, które dzieli najczęściej znaczny dystans kulturowy, społeczny i gospodarczy. Proces ten polega na gwałtownym przeobrażeniu się jednej kultury pod wpływem innej, a także pod wpływem zmienionych warunków społecznych i środowiskowych. Zmianom akulturacyjnym podlegają nie poszczególne elementy czy dziedziny, ale zasadnicze części kultury, formy struktury i organizacji społecznej i podstawowe wartości. Jest to szybki proces, a jej skutkiem jest powstanie kultury zupełnie odmiennej od dawnej.

PROCES AKULTURACJI jest jedną z form dyfuzji kulturowej. Zachodzi wówczas gdy w bliski a nawet żywiołowy kontakt wchodzą dwa odmienne społeczeństwa które dzieli najczęściej znaczny dystans kulturowy społeczny i gospodarczy. Proces ten polega na gwałtownym przeobrażeniu się jednej kultury pod wpływem innej kultury a także pod wpływem zmienionych warunków społecznych i środowiskowych. Akulturacja jest procesem szybkim zazwyczaj dokonuje się w ciągu życia jednego pokolenia lub kilku kolejnych pokoleń a jej skutkiem jest powstanie kultury zupełnie odmiennej od dawnej.

SYNKRETYZM KULTUROWY jest jednym z podstawowych następstw dyfuzji które dostrzeżono po zauważeniu i nazwaniu zjawiska akulturacji. Synkretyzm polega na wiązaniu w jednorodne całości elementów pochodzących z różnych genetycznie i historycznie odrębnych kultur. Można powiedzieć że wszystkie kultury są synkretyczne, gdyż wszystkie zdradzają obecność elementów pochodzących z odmiennych tradycji zbiorowości często odległych od siebie w przestrzeni

EWOLUCJONIZM KULTUROWY pozytywistyczny kierunek i teoria powstałe w drugiej połowie XIX w. W naukach społecznych i filozofii uznające ewolucję kulturową i ewolucję społeczną za procesy decydujące o transformacji społeczeństw i kultury. Przyjmując założenia o jedności świata i jedności natury ludzkiej, wszechobecności dynamiki i postępu, który wyznacza kierunek ewolucji o globalnym charakterze zmian oraz istnieniu jednego punktu wyjścia dla wszystkich społeczeństw, ewolucjoniści w duchu naturalizmu i ahistoryzmu stosując przede wszystkim metodę porównawczą starali się odtworzyć dzieje rozwoju ludzkości oraz kultury a także określić rządzące nim prawa. Twórcy kierunku to Spencer, Morgan, Tylor

DYFUZJONIZM KULTUROWY podejście badawcze w antropologii kulturowej obejmujące różne orientacje uznające, że wszystkie kultury rozwinęły się z jednej bądź kilku tzw. Kultur zasadniczych które rozprzestrzeniły się dając początek tzw. Kulturom wtórnym na które składają się różne elementy kultur zasadniczych. Za główny czynnik procesu zmiany i rozwoju kultury dyfuzjonizm uznaje więc dyfuzję kulturową. Do przedstawicieli zalicza się Ratzela, Frobeniusa,Smitha


Literatura:
Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów (Warszawa 1995),
Antonina Kłoskowska: Socjologia kultury (Warszawa 1981),
Encyklopedia kultury polskiej. T.1.
Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze (Wrocław 1991),
Marian Filipiak: Socjologia kultury. Zarys zagadnień (Lublin 1996).