Ojcowski Park Narodowy

Ojcowski Park Narodowy jest położony w południowej części kraju, w województwie małopolskim, w odległości 16 km na północ od Krakowa, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Park obejmuje doliny dwóch niewielkich rzek – Prądnika i Sąspówki oraz przyległe fragmenty wierzchowiny jurajskiej. Został utworzony rozporządzeniem Rady Ministrów dnia 14 stycznia 1956 r. na obszarze 1440 ha. Aktualnie jego powierzchnia wynosi 2146,62 ha z czego 1529 ha zajmują lasy (71,26 % powierzchni OPN). Ochroną ścisłą objętych jest 251 ha terenów leśnych. Jest to najmniejszy park narodowy w Polsce, stanowi on 0,7 % ogólnej powierzchni polskich Parków Narodowych.
Początki ochrony obszaru parku sięgają 1924 roku, kiedy to z inicjatywy W. Szafera opracowano pierwszą monografię przyrodniczą tego regionu oraz projekt rezerwatu w Dolinie Prądnika i Sąspowskiej. Wyróżnia się on niezwykle bogatą szatą roślinną, światem zwierzęcym, zróżnicowaniem rzeźby, malowniczym krajobrazem oraz licznymi zabytkami historii i kultury materialnej człowieka. Jest on ponadto obiektem licznych badań naukowych, głównie przyrodniczych a także archeologicznych i historycznych.
Podłoże geologiczne obszaru parku stanowią wapienie jurajskie, które powstały około 150-180 mln lat temu. Miąższość kompleksu wapiennego dochodzi w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej do 200 m. W wyniku działania wód krasowych w dolinach ojcowskich powstał osobliwy krajobraz urozmaicony stromymi ścianami wąwozów, sięgających do 120 m głębokości oraz przeróżnymi formami skałkowymi i ostańcowymi. W okolicach Ojcowa spotykamy się z dwoma odmianami wapieni: skalistymi i ławicowymi. Na wierzchowinie jurajskiej licznie rozniesione są odosobnione skałki zwane ostańcami. Głębokie doliny wycięte w wapieniu charakteryzują się stromymi i urwistymi zboczami. Wapienie skaliste są odporne na wietrzenie i tworzą wspomniane ostańce oraz izolowane skałki w dolinach o urozmaiconych kształtach (np. Maczuga Herkulesa, Krakowska Brama, Igła Deotymy i inne).
Z wapieniami związane są także jaskinie, powstałe w skutek krasowania czyli rozpuszczania skały wapiennej przez wodę przepływającą szczelinami. Na terenie parku znajduje się ok. 400 jaskiń i inne formy krasowe, takie jak: wywierzyska, wciosy, rozłogi czy leje krasowe. Do najdłuższych jaskiń w parku należą: jaskinia Łokietka (320 m), jaskinia Ciemna (230 m) i jaskinia Zbójecka (189 m). Największe
z nich to Wierzchowska Górna, Nietoperzowa, Łokietka, Ciemna, Zbójecka, Okopy, Sąspowska, Koziarnia. Mają one przeważnie układ poziomy, są suche i łatwo dostępne. Jaskinie Ojcowa stanowią ok. 40 % liczby wszystkich jaskiń Jury Krakowsko-Częstochowskiej, chociaż OPN zajmuje tylko 1 % jej powierzchni. Gleby wytworzone są na wapieniach, glinach i lessach.
Obecna sieć rzeczna parku wykształciła się pod koniec trzeciorzędu w wyniku wgłębnej erozji potoków. Głównym ciekiem wodnym na terenie Parku jest potok Prądnik stanowiący oś hydrograficzną całego dorzecza, który w tym samym dolnym biegu nosi nazwę Białucha. Jedynym jego dopływem na terenie parku jest Sąspówka. Potoki te zaopatrywane są w wodę z ok. 20 źródeł szczelinowo-krasowych zwanych wywierzyskami. Wody źródlane odznaczają się dużą czystością i niską temperaturą (ok. 8-10C). Okolice Ojcowskiego Parku Narodowego są typowym obszarem krasowym, który cechuje brak wód powierzchniowych.
Urozmaicona rzeźba parku wpływa na stosunki klimatyczne, które pod względem rozkładu nasłonecznienia, amplitud temperatur powietrza oraz inwersji termicznych wykazują wiele analogii z klimatem gór. Ojcowski Park Narodowy posiada znaczne zróżnicowanie mikroklimatów co wpływa na rozmieszczenie i mozaikowość zbiorowisk roślinnych. Różnorodność rzeźby terenu oraz mikroklimatu wpłyneły na bogactwo i urozmaicenie flory parku, na terenie którego występuje ponad 1050 gatunków roślin naczyniowych o różnych wymaganiach ekologicznych i pochodzeniu, w tym m.in. ok. 50 gatunków górskich i ponad 100 ciepłolubnych występujących głównie na południu Europy. Do najciekawszych z nich zalicza się: nasz największy storczyk – obuwik pospolity, subalpejski chaber miękkowłosy, stepowa trawa – ostnica Jana oraz rosnąca na jednym stanowisku macierzanka wczesna. W parku stwierdzono także 110 gatunków mszaków, 73 gat. wątrobowców, 370 gat. porostów i 1140 gatunków grzybów. W okresie tworzenia parku głównymi zbiorowiskami leśnymi były bory mieszane (38% powierzchni parku), w którym dominowała sosna, jodła i świerk. Grądy zajmowały 16% powierzchni, a buczyny 9%. W wyniku sukcesji wtórnej oraz oddziaływania emisji zanieczyszczeń przemysłowych, struktura zbiorowisk leśnych uległa zasadniczej przemianie. Obecnie bory mieszane zajmują 5% obszaru parku a do roku 2010 przewiduje się ich zanik; dominują zaś grądy (40%) oraz buczyna karpacka (31%). Wśród osobliwości florystycznych zasługują m.in. na uwagę obrazki plamiste, rzadka paproć-języcznik zwyczajny, lilia złotogłów, pełnik europejski, ginący już obuwnik oraz brzoza ojcowska(Betula oycoviensis – bardzo długo uważana była za endemit niżu polskiego, jednak jest znana także w innych krajach Europy). Mimo wielu przeobrażeń szaty roślinnej i zniszczeń dokonanych przez człowieka w drugiej połowie XIX w. flora Doliny Prądnika zachowała nadal swe bogactwo i w znacznej mierze naturalny charakter.
Różnorodność zespołów roślinnych i urozmaicona rzeźba warunkują rozwój świata zwierzęcego Parku, głównie owadów, które w Ojcowskim Parku Narodowym są reprezentowane przez ok. 4600 gatunków w tym m.in.: 1700 gatunków chrząszczy, ponad 950 gat. błonkówek i 1075 gat. motyli. W grupie owadów bezskrzydłowych spotykamy przedstawicieli typowych dla północy i wysokich gór; ich stanowiska koncentrują się przeważnie na Górze Chełmowej i w sąsiedztwie ocienionych skał. Na nasłonecznionych zboczach żyje wiele owadów typowych dla Europy południowej. Są wśród nich zarówno skoczogonki jak i gąsiennice kilku rzadkich motyli. W Ojcowskich jaskiniach żyje Meta menardi – najbardziej jadowity pająk w Polsce. Dotychczasowe badania wykazują na terenie OPN ok. 5500 gatunków zwierząt; ogólną zaś ich liczbę szacuje się na 12000 gatunków. Spośród ssaków występują takie jak: borsuk, orzesznica, gronostaj oraz introdukowany w 1985 roku bóbr. Najbardziej charakterystycznym rodzajem wśród fauny ssaków są nietoperze, z których wiele zimuje w tutejszych jaskiniach. Z 15 obserwowanych gatunków nietoperzy, zwraca uwagę osiągający tu północny kres swego występowania nocek orzęsiony. Oprócz nietoperzy w OPN żyje pospolita wszędzie fauna gryzoni, zającowatych, drapieżnych i parzystokopytnych. Najłatwiej zauważyć można sarnę; dwukrotnie zanotowano przemarsz łosia (1969 i 1974). Liczną grupę kręgowców stanowią ptaki w liczbie 134 gatunków m.in.: żyjącego głównie w górach pluszcza. Nad potokami górskimi spotkać można gatunki ptaków takie jak pliszka górska i zimorodek. Drapieżniki dzienne reprezentuje jastrząb i myszołów zwyczajny. Spośród innych osobliwości faunistycznych warto wymienić wypływka alpejskiego – interesującego przedstawiciela środowisk wodnych. Żyje on w zimnych źródłach Doliny Sąspowskiej i jest reliktem z epoki lodowej. Z innych grup systematycznych żyją w potokach Parku chruściki, skąposzczety, wodopójki, jętki, widelnice, chrząszcze i pijawki. Spotyka się także pstrągi, strzeble i rzadziej głowacze.
Najcenniejsze fragmenty Ojcowskiego Parku Narodowego wchodzą w skład rezerwatów ścisłych, których zadaniem jest ochrona wszystkich zachodzących w nich procesów przyrodniczych. Powierzchnia rezerwatów ścisłych w OPN wynosi 344 ha co stanowi 22% obszaru Parku. W skład rezerwatów ścisłych wchodzi Dolina Sąspowska, Góra Chełmowa, południowa część Złotej Góry, wąwóz Jamki, Korytania, lewe zbocze Doliny Prądnika od Grodziska do Prądnika Korzkiewskiego i niektóre skałki w Piaskowej Skale.
Samo istnienie parków narodowych i rezerwatów nie chroni całkowicie objętych nimi terenów przed degradacją środowiska. Nadmierny ruch turystyczny, a przede wszystkim zanieczyszczenia powietrza powstałe przez atakujące wyziewy z ponad 200 zakładów przemysłowych Śląska, Krakowa, Jaworzna, Chrzanowa i Olkusza powodują znaczne zniszczenie roślinności, a nawet skał.