Geografia - Hydrosfera (załącznik)

Wody juwenilne to wody z wnętrza Ziemi, które (według obecnego stanu wiedzy) po raz pierwszy w swych dziejach geologicznych pojawiają się w skorupie ziemskiej. Powstają podczas ostatniego etapu krzepnięcia magmy wewnątrz Ziemi, w wyniku skraplania wytrącanej z niej pary wodnej. Anekumena – obszary na kuli ziemskiej nie zamieszkane na stałe przez człowieka i nie wykorzystywane gospodarczo. Do anekumeny można zaliczyć: obszary pustynne, obszary polarne oraz najwyższe pasma górskie. Subekumena – obszar na kuli ziemskiej zamieszkany przez człowieka jedynie okresowo (np. koczownicy na terenach półpustynnych) bądź nie zamieszkany, ale wykorzystywany gospodarczo. Subekumeną są też duże obszary Afryki, pustynia Sahara i leżące wokół niej sawanny. Transpiracja – czynne parowanie wody z nadziemnych części roślin. Rośliny transpirują przez aparaty szparkowe (transpiracja szparkowa), przez skórkę (transpiracja kutykularna) i przez przetchlinki (transpiracja przetchlinkowa). Transpiracja szparkowa stanowi około 75-90% transpiracji ogólnej, natomiast kutikularna nie przekracza kilku procent, przy czym u drzew i roślin cieniolubnych udział transpiracji kutikularnej jest większy niż u roślin światłolubnych. Spływ powierzchniowy - Część opadu, która spływa po powierzchni gruntu. Retencja wodna - zdolność do gromadzenia zasobów wodnych i przetrzymywania ich przez dłuższy czas w środowisku biotycznym i abiotycznym. W lesie mamy do czynienia m.in. z retencją szaty roślinnej, retencją glebową i gruntową, śnieżną, depresyjną, zbiorników i cieków wodnych. Bilans - zestawienie wielkości równoważących się. Bilans wodny - jest to zestawienie obiegu wody w przyrodzie na poszczególnych obszarach (np. dorzecze, zlewisko itd.), z rozróżnieniem na przychody i rozchody (odpływy). Mierzy się go, biorąc pod uwagę ilość opadów na danym terenie, odpływ powierzchniowy i podziemny z danego terenu, parowanie. Rok hydrologiczny - jednostka czasu używana w hydrologii przy obliczaniu bilansu wodnego danego obszaru. Podobnie jak rok kalendarzowy trwa 12 miesięcy. Rok hydrologiczny w Polsce rozpoczyna się jednak 1 listopada, a kończy 31 października. Związane jest to z retencją opadów w postaci śniegu i lodu w początkowym okresie roku hydrologicznego, co później uwidocznia się podczas wiosennych roztopów. W ten sposób nie występuje sytuacja, gdy opady z poprzedniego roku hydrologicznego mają wpływ na poziom wód w późniejszym okresie kolejnego roku hydrologicznego. Morze szelfowe – morze położone nad brzeżną częścią kontynentu (czyli nad szelfem). Morza szelfowe są stosunkowo płytkie, ponieważ kąt nachylenia dna jest zazwyczaj niewielki aż do krawędzi szelfu i jego przejścia w skłon kontynentalny o znacznie większym nachyleniu. Dno morza jest muliste wskutek osadzania się namułów. Charakterystyczną cechą wód jest ich żółte zabarwienie. Termoklina – wąska warstwa wody, w której następuje gwałtowna zmiana temperatury wraz ze wzrostem głębokości. Latem poniżej termokliny temperatura gwałtownie maleje wraz z głębokością, natomiast zimą poniżej termokliny temperatura rośnie. Przybój - wahadłowy ruch wody od brzegu i do brzegu, wywołany załamaniem się fali na płytkiej wodzie przybrzeżnej. Kipiel to taki sam ruch, występujący przy wybrzeżach stromych. Jezioro- jest to masa wody zajmująca przez dłuższy czas zamknięte zagłębienie na lądzie i pozbawione bezpośredniego połączenia z morzem. Podział jezior ze względu na pochodzenie masy wody: • Reliktowe(szczątkowe)miały kiedyś połączenie z oceanem światowym np. Morze Kaspijskie, Morze Martwe, Jezioro Arabskie • Jeziora które nigdy nie były częścią oceanu światowego Podział jezior ze względu na pochodzenie misy jeziornej: 1. jeziora tektoniczne powstają w pęknięciach skorupy ziemskiej np. Titicaca, Tanganika. 2. jeziora tektoniczne- polodowcowe są to jeziora tektoniczne przekształcone przez lodowiec np. Górne, Łagoda, Onega. 3. jeziora pochodzenia kosmicznego- jeziora te powstałe w skutek upadku meteorytów np. Ungare 4. jeziora wulkaniczne powstają w kraterach wygasłych wulkanów np. Albano, Bolsena. 5. jezioro polodowcowe powstają w skutek działalności lodowców lub lądolodowców. • Cyrkowe- powstałe na miejscu cyrku lodowcowego np. Czarny staw i Wielki staw. • Rynnowe- powstałe w rynnie polodowcowej utworzonej na skutek erozji wód płynących pod lodowcem np. Gopło, Drańsko, Wigry. • Morenowe- powstałe w wyniku zatamowania wód przez osady moreny czołowej i bocznej np. Mamry, Śniardwy, Roś, Niegocin. • Wytopiskowe tzw. oczka 6. jeziora krasowe- powstałe przez wypełnienie wodą zagłębień wytworzonych przez rozpuszczalną działalność wody w skalach wapiennych np. jeziora w krasie jugosłowiańskim lub na Polesiu Lubelskim. 7. jeziora pochodzenia morskiego- są to jeziora nadbrzeżne, powstające przez osunięcie rzek np. Sarbsko, Łebsko, Gardno. 8. jezioro meandrowe powstałe w dawnej części koryta rzeki. 9. jeziora deltowe tworzą w ujściach deltowych rzek np. Druzno. 10. jeziora antropogeniczne stworzone przez człowieka np. Asuańskie, Kariba, Solińskie. Bagno jest to obszar stale nasycony wodą słoną lub słodką. Ocean światowy różni się od hydrosfery tym że : • Tworzy jedną powierzchnie(z dowolnego punktu można dostać się do dowolnego drugiego punktu bez konieczności pokonywania drogi na lądzie) • Powierzchnia oceanu pokrywa się z powierzchnia geoidy Morze jest to część oceanu światowego oddzielona od jego otwartych wód: • Przez półwyspy • Łańcuchy wysp • Progi podwodne • Układ prądów morskich Zatoka jest to część morza Morze które niesłusznie nazywane są zatokami: Zatoka Bengalska, Zatoka Gwinejska, Zatoka Hudson’a Jeziora które są niesłusznie nazywane morzami: Morze Kaspijskie, Morze Martwe MORZA Podział mórz: 1. Morza otwarte- są to morza które mają szerokie połączenie z oceanem światowym np. Morze Arabskie, Morze Norweskie, Morze Barentsa, Morze Grenlandzkie. 2. Morze wewnętrzne(wewnątrz kontynentalne) otoczone są prawie ze wszystkich stron lądami połączone z oceanem tylko cieśninami np. Morze Bałtyckie, Morze Czarne, Morze Śródziemne, Morze Czerwone. 3. Morze przybrzeżne- oddzielone są od oceanu wyspami lub półwyspami np. Morze Japońskie, Morze Żółte, Morze południowo- chińskie, Morze Beringa, Morze Ochockie. 4. Morze między wyspowe- otoczone są prawie ze wszystkich stron mniej lub bardziej zwartymi pierścieniami wysp (oddzielone od oceanu archipelagami wysp) np. Celebes, Jawajskie, Banda, Moluckie. 5. Morze śródziemne międzykontynentalne- leżące pomiędzy kontynentami np. Morze Śródziemne 6. Morze oddzielone od oceanu światowego przez układ prądów morskich np. Morze Sargassowe. OCEAN ŚWIATOWY Ocean światowy (361 mln km) to : • Ocean spokojny • Ocean atlantycki • Ocean spokojny Ocean światowy różni się od hydrosfery tym że : • Tworzy jedną powierzchnie(z dowolnego punktu można dostać się do dowolnego drugiego punktu bez konieczności pokonywania drogi na lądzie) • Powierzchnia oceanu pokrywa się z powierzchnia geoidy Morze jest to część oceanu światowego oddzielona od jego otwartych wód: • Przez półwyspy • Łańcuchy wysp • Progi podwodne • Układ prądów morskich Zatoka jest to część morza Morze które niesłusznie nazywane są zatokami: Zatoka Bengalska, Zatoka Gwinejska, Zatoka Hudson’a Jeziora które są niesłusznie nazywane morzami: Morze Kaspijskie, Morze Martwe RZEKI: Rzeki jest to woda płynąca stale lub okresowo w wyraźnym korycie opadającym w określonym kierunku. Rzeka główna jest to rzeka uchodząca do morza System rzeczny System rzeczny jest to rzeka główna wraz z dopływami Dorzecze- jest to obszar z którego rzeka główna zbiera wodę. Gęstość sieci rzecznych- jest to stosunek długości wszystkich rzek na danym obszarze do wielkości tego obszaru. Rodzaj rzek: 1. rzeki stałe- woda stale płynie w korycie 2. rzeki epizodyczne- (chwilowe) woda płynie po ulewnych deszczach na pustynie(w czasie trwania burzy) 3. rzeki okresowe(sezonowe)płyną w okresach deszczowych , wysychają w porze ciepłej(letniej) Ustrój rzek(związany z zasileniem rzek w wody) 1. ustrój lodowcowy(prosty)- rzeki zaczynają swój bieg w lodowcach np. Ren , Rodan, Syr-daria, a wahania stanu wód związane są z topnieniem lodowców w porze letniej. 2. ustrój śnieżny- wysokie stany wód wiosną w okresie topnienia śniegów niskie jesienią np. rzeki Syberii i Kanady. 3. ustrój deszczowy- poziom wód zależy od opadów atmosferycznych. Wyróżnia się tu: • deszczowo oceaniczny- zasilenie przez opady równomiernie przez cały rok stany wód i przypływy wyrównane nieco wyższe w zimie ze względu na mniejsze parowanie np. Tamiza, Sekwana, Loara • deszczowo monsunowy- duże wahania poziomu wód z maksimum w okresie letnim np. Ganges, Jangcy, Brahmaputa. • deszczowo zwrotnikowy- duże wahania stanu wód , wysokie stany w okresie deszczów zenitalnych, letnie susze powodują wysychanie rzek, wiele z nich to rzeki okresowe. • deszczowo równikowy- w ciągu całego roku wysokie stany wód dzięki obfitym opadom np. Kongo, Amazonka 4. ustrój deszczowo- śnieżny(złożony)- z dwoma okresami wysokich stanów wód w związku z topnieniem śniegu i lodów na wiosnę oraz z maksimum opadowym w lecie np. Wisła, Odra. Rzeki w Polsce: sieć rzecz polski ma charakter południkowy tzn. ze rzeki płyną z południa na północ zgodnie z spadkiem(nachyleniem terenu) ale w odcinkach środkowych wyginają się równoleżnikowo (wykorzystują pradoliny polodowcowe) Skład chemiczny wody morskiej Skład chemiczny • chlorek sodu 78% • chlorek magnezu 11% • siarczan magnezu 4,7% • siarczan wapnia 3,6% • pozostałe związki i pierwiastki 3% Słony smak wodzie nadaje chlorek sodu(NaCl) Średnia zasolenia wody morskiej to 35 promili i jest zależna od takich czynników: 1. temperatura 2. parowanie 3. opady 4. dopływ słodkich wód rzekami Zasolenie nazywamy ogólna ilość soli rozpuszczalnych(ilość soli rozpuszczalnych w wodach morskich na 100części wagowych) Na zwiększenie zasolenie wpływa: • Parowanie • Brak dopływu wód z lądu •zamarzanie wody Na wysłodzenie wody morskiej wpływa: • Dopływ wód z lądu • opady atmosferyczne • topnienie gór lodowych Pływy morskie (przypływy i odpływy) – regularnie powtarzające się podnoszenie i opadanie poziomu wody w oceanie. Wywołuje je zjawisko pływowe, którego istotą są siły grawitacyjne Księżyca i Słońca (którego wpływ jest około dwukrotnie mniejszy z racji około 400 razy większej odległości przy masie około 2 mln razy większej). Pływ syzygijny (pływ maksymalny) – zjawisko pływowe powstające, gdy Ziemia, Księżyc i Słońce znajdują się w linii prostej. Oddziaływania grawitacyjne Księżyca i Słońca działają wówczas na Ziemię w tym samym kierunku (choć ich zwrot może być ten sam lub przeciwny), skutkiem czego występujące na Ziemi pływy morskie są maksymalne. Zjawisko to występuje dwa razy w miesiącu synodycznym: pełni Księżyca (Ziemia jest wtedy pomiędzy Księżycem i Słońcem) oraz w nowiu (Księżyc jest wtedy pomiędzy Ziemią i Słońcem). Infiltracja - grawitacyjne przemieszczanie wód powierzchniowych oraz opadowych w głąb skorupy ziemskiej. Zależy m.in. od przepuszczalności gruntów (ich współczynnika filtracji), morfologii terenu, szaty roślinnej, niedosytu wilgotności powietrza, nasycenia wodą środowiska skalnego, przemarzania gruntu, działalności człowieka i klimatu. Odgrywa decydującą rolę w odnawianiu zasobów wód podziemnych. Wody kondensacyjne to wody podziemne, powstałe w wyniku skraplania (kondensacji) pary wodnej w przypowierzchniowych warstwach gruntu. Powstają tylko w obecności "jądra", na którym mogą gromadzić się krople wody. Biorą one niewielki udział w zasilaniu wód podziemnych (tylko w terenach o dużych dobowych wahaniach temperatur mogą stanowić aż do 50% ogólnej ilości wód podziemnych). Wody reliktowe (szczątkowe) - wody podziemne występujące na dużych głębokościach. Pozostałości wód z minionych okresów geologicznych. Są to zwykle wysłodzone wody morskie. Spąg - dolna powierzchnia warstwy skalnej (spąg warstwy), pokładu (spąg pokładu) lub wyrobiska (spąg wyrobiska); na podstawie stropu lub spągu określa się bieg i upad warstwy. Strop - górna granica warstwy geologicznej; na podstawie stropu lub spągu określa się bieg i upad warstwy. Mianem tym określa się również górną część pokładu lub wyrobiska. Woda wolna - inaczej woda grawitacyjna. W strefie aeracji występuje głównie w postaci wody przemieszczającej się w głąb utworów skalnych od wód podziemnych. Jej obecność w strefie aeracji wiąże się z wielkością i częstotliwością opadów atmosferycznych oraz przepuszczalnością skał w tej strefie. Woda higroskopijna - to cienka warstwa wody powstała w wyniku adsorpcji cząsteczek pary wodnej z powietrza na wolnej powierzchni ciała stałego. Woda błonkowata, woda adhezyjna – powstaje w strefie aeracji wokół pojedynczych ziaren skalnych, które już osiągnęły maksymalną higroskopijność. Jej grubość nie przekracza 0,5 μm. Nie wypełnia porów i szczelin całkowicie, a otula cieniutką błoną ziarna skały. Woda adhezyjna nie bierze udziału w podziemnym krążeniu wód. Woda kapilarna - jest to woda występująca w drobnych porach, szczelinach i naczyniach włoskowatych produktów niezależnie od siły grawitacji, gdyż silniejsze od niej są siły napięcia powierzchniowego. Woda ta podlega zjawiskom kapilarnym. Zwierciadło wód podziemnych - granica stref aeracji (napowietrzenia) i saturacji (nasycenia). Zwierciadło wód podziemnych może być napięte, lub swobodne. Warstwa wodonośna jest ośrodkiem skalnym zdolnym do gromadzenia i przewodzenia wody. Charakteryzuje się stosunkowo dużym współczynnikiem filtracji. Wychodnia - miejsce w terenie, w którym dana warstwa skalna, jak również inne ciało, wychodzi na powierzchnię ziemi. Woda mineralna – naturalna woda (zobacz też woda pitna) wzbogacona w znacznym stopniu solami mineralnymi (lub innymi składnikami) w postaci jonów. Gejzer - rodzaj gorącego źródła, które gwałtownie wyrzuca słup wody i pary wodnej o temperaturze około 100° C. Woda z gejzerów ogrzewana jest zalegającą kilka kilometrów pod ziemią magmą w procesie hydrotermalnym. Wybuchy gejzerów są dość regularne, ale dla każdego źródła odstępy pomiędzy kolejnymi wybuchami są inne. Woda może być wyrzucana na wysokość nawet 30-70 m. Cieplice - źródło, z którego wypływa woda termalna o temperaturze wyższej o co najmniej 5°Cod średniej rocznej temperatury powietrza na danym obszarze (wg klasyfikacji hydrogeologicznej) lub wyższej niż 20°C (wg klasyfikacji balneologicznej). Wadi– suche formy dolinne występujące na suchych obszarach, pustynnych, które wypełniają się w czasie pory deszczowej, tworząc niekiedy wartkie i szerokie rzeki. Doliny uedów zostały najprawdopodobniej wyżłobione w okresie trzeciorzędu i czwartorzędu, kiedy to zasięg pustyń był znacznie mniejszy, a klimat – wilgotniejszy. Rzeka główna – rzeka, która uchodzi bezpośrednio do morza, oceanu lub wpływa do obszaru bezodpływowego; nie może być dopływem innej rzeki. Wezbranie - wysoki stan wody w rzece, który prowadzi do wystąpienia rzeki z brzegów i zalania doliny rzecznej. W polskiej terminologii geograficznej wezbrania przynoszące szkody materialne i społeczne nazywa się powodziami. Stan wody jest to wzniesienie zwierciadła wody w cieku ponad umowny poziom odniesienia (co nie jest równoznaczne z głębokością cieku). Należy rozróżnić pojęcia stan wody i poziom wody. Są to te same wielkości fizyczne, jednak podawane względem różnych odniesień. Niżówka - znaczne obniżenie się stanu wód w ciekach powierzchniowych (rzeki, strumienie), występujące corocznie okresowo, a będące zwykle skutkiem dłuższej suszy.