Trudności wynikające z planu sześcioletniego

W ciągu 1949 r. trwały prace nad ostatecznym sformułowaniem założeń ustawy o planie sześcioletnim. Samą ustawę Sejm uchwalił 21 lipca 1950 r. Stawiała ona na czele zadanie okresu do 1955 r. zbudowanie podstaw socjalizmu oraz wyeliminowanie kapitalizmu jako klasy na terenie Polski.

Dla realizacji celów ustawa nakazywała zapewnienie szybkiego rozwoju hutnictwa, przemysłu maszynowego i chemicznego. W ciągu sześciu lat wartość produkcji środków wytwórczości w przemyśle wielkim i średnim miała wzrosnąć o 154%, a wartość produkcji środków spożycia o 111%. Wymagało to znacznego przyśpieszenia tempa inwestycji. Większą ich część miał pochłonąć przemysł (wraz z budownictwem 46% całość nakładów, podczas gdy rolnictwo i leśnictwo tylko 12%). Wśród inwestycji przemysłowych 76% przeznaczono dla przyemysłu środków wytwórczości.

Wzrost produkcji przemysłowej miał nastąpić poprzez zwiększenie zatrudnienia pozarolnictwem (o 60%) oraz wzrost wydajności pracy (o 66%). Podkreślić należy ze plan sześcioletni zakładał równocześnie intensywną rozbudowę przemysłu drobnego (aż o 384%).

W początkowym okresie realizacji planu sześcioletniego zaostrzyły się stosunki międzynarodowe. W lecie 1950 r., parę tygodni przed uchwaleniem ustawy o planie sześcioletnim, rozpoczeła się wojna w Korei. Zwiększono siły Stanów Zjednoczonych stacjonujące w Japonii i na Filipinach.

W ślad za tym rozbudowano system amerykańskich sojuszów wojskowych w tym rejonie. Naprężona sytuacja międzynarodowa, bezpośrednia groźba wybuchu wojny spowodowały konieczność zmiany pierwotnych założeń planu sześcioletniego. Należało w o wiele szybszym tempie, niż poprzednio przewidywano, rozbudować przemysł obronny. Zadania w tej dziedzinie włączono w latach 1951-1952, nie rewidując innych elementów planu inwestycjnego. Podobne zmiany planów nastąpiły w innych krajach socjalistycznych. W rezultacjie szybko wzrastał udział akumulacji w dochodzie narodowym. W 1950r. w Polsce akumulacja stanowiła 21,1% dochodu narodowego, zaś w 1953r. udział jej wzrósł do 28,5%.

Sytuacja polityczna i zmiany w planie inwestycyjnym pociągneły za sobą także zmiany w polityce rolnej. Wzrost inwestycji przemysłowych spowodował ograniczenie i tak niewysoko zaplanowanych inwestycji rolnych, zwłaszcza budownictwa wiejskiego, dla którego nie wystarczało materiałów budowlanych.

W latach 1951-1953 nastąpił szybki wzrost nakładów inwestycyjnych w przemyśle. W roku 1953 przekroczyły one przeszło dwukrotnie poziom z roku 1949 (w cenach porównywalnych).

Nakłady przeznaczono przedewszystkim dla przemysłu ciężkiego. Przemysł konsumpcyjny otrzymał z nich w w/w. okresie 16%. Rozległy plan inwestycyjny nie mający równych sobie w dotychczasowej historii kraju, podjęto w szczególnie trudnych warunkach. Nikt w Polsce nie miał doświadczenia w reazlizacji tak olbrzymich zadań. Nie istniała podstawa w postaci odpowiednio rozbudowanego przemysłu maszynowego, a więc wykonywanie inwestycji zależało od importu.

Stany Zjednoczone wprowadziły embargo na dostawy maszyn i urządzeń do krajów socjalistycznych, narzucając je także innm krajom kapitalistycznym. Możliwości zakupu w innych krajach należących do RWPG były ograniczone, gdyż wszystkie one realizowały analogicznie programy industrializacji. W tych warunkach szczególnego znaczenia nabierało wydobycie węgla. Eksport tego produktu, poszukiwanego na rynkach europejskich, służył do opłacania importu niezbędnych maszyn i urządzeń. Zmuszało to do oszczędności opału i energii w kraju.

Równocześnie wystąpiło szereg objawów ujemnych. W toku wykonywania inwestycji okazałosię, że bardzo często rzeczywiste koszty budowy nowych obiektów przekraczały sumy przewidziane w kosztorysach. To też, choć w ostatecznym wyniku plan nakładów finansowych w okresie sześcioletnim został przekroczony, nie wykonano planu nakładów rzeczowych.

W trakcie wykonywania planu zaczeły występować różnorodne dysproporcje, pogłębione rewizją pierwotnych założeń. Zasadnicze znaczenie miało niedostosowanie inwestycji do możliwości gospodarki narodowej. Już przy sporządzaniu projektów technicznych wystąpiły trudności z powodu niedostatecznej liczby fachowców.

Ograniczone były możliwości przedsiębiorstw wykonawstwa inwestycyjnego. Niejednokrotnie występowały przeszkody w dostawach maszyn (zwłaszcza z importu). Niedostatecznenie wzrosły wydobycie węgla i produkcja energii elektrycznej. Naruszono proporcje rozwoju poszczególnych regionów. Nieuniknione skreślenia części planowanzch początkowo inwestycji dotyczyły nierównomiernie regionów bardziej i mniej uprzemysłowonych. Ponieważ uprzywilejowany został przemysł ciężki, skreślenia obieły zakłady przemysłu lekkiego, których budowę projektowano w woj. o charakterze rolniczym. Największa liczba skreślonych obiektów przypadała na dawne woj. białostockie.

Zasadniczym problemem w realizacji planu były migracje ze wsi do miast o takich rozmiarach i natężeniu , że procesy adaptacyjne napotykały wiele przeszkód.

Dawni mieszkańcy wsi, wyobcowani z dotychczasowego środowiska, przeniesieni w nieznane otoczenie, przez długi czas nie potrafili wytworzyć nowych, trwałych więzi społecznych. Ubocznym wynikiem tego był wzrost przestępczości.

Napływający do przemysłu nowi robotnicy nie mieli kwalifikacji. Toteż, zwłaszcza w początkowym okresie zatrudnienia, wydajność ich pracy była niska. W niektórych działach przemysłu ulegała nawet okresowemu obniżeniu. W przeciwnym kierunku oddziaływało unowocześnienie techniki produkcji. Ogólnie stwierdzić należ, że w omawianym okresie wzrost produkcji następował przedewszystkim w wyniku wzrostu zatrudnienia, a nie zwiększenia wydajności.

Ustawa z czerwca 1950r. zreformowała podatek gruntowy, zmierzając do uchwycenia wszystkich rodzajów dochodów gospodarstwa rolnego, a zarazem stwarzając możliwości udzielania ulg sprzyjających rozwojowi produkcji. Charakterystyczną cechą było duże zróżnicowanie stawek. Gospodarstwa najuboższe placiły 2% od podstwy wymiarów, zaś górną granicę stanowiło 20%.

Gospodarstwa zamożniejsze musiały zarazem dużą część należności regulować w naturze. Ten wymóg zniesiono, gdy w 1951r. wprowadzono ponownie dostawy obowiązkowe produktów rolnych. Celem przywrócenia dostaw obowiązkowych było zagwarantowanie pewnego minimum produktów żywnościowych, którymi mogło dysponować państwo dla zaspokojenia potrzeb miast oraz na eksport. Zarazem stały się one nową formą obciążenia wsi, gdyż rolnikom płacono ceny niższe od rynkowych.

W latach 1950-1953 obciążenia wsi na rzecz państwa wzrastały. Zwiększono wydatnie szacunkowe normy przychodowości, które stanowiły podstawe wymiaru podatków podwyższono też stawki podatku, które 1953r. osiągneły 10% dla najuboższych gospodarstw i 48% dla najzamożniejszych.

Już w październiku 1952 roku na XIX zjeździe WKP (która wówczas zmieniła nazwe na KPZR) w referacie sprawozdawczym oraz w przemówienu Józefa Stalina znalazły się tezy wskazujące na perespektywę odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Następowało ono stopniowo w 1953r. już po śmierci Stalina. Najbardziej istotnym jego przejawem stało się podpisanie w lipcu – po długotrwałych i trudnych rokowaniach – rozejmu kończącego wojnę w Korei. W 1954r. w Genewie podpisano układ kończący – jak się wydawało – wojnę w Wietnamie.

Dzięki zmniejszeniu napięcia i oddaleniu się bezpośredniej groźby konfliktu zbrojnego można było zrezygnować z części inwestycji o znaczeniu obronnym, a także zmniejszyć wysiłek industrializacyjny.