"Zmierzch" Żeromskiego jako opowiadanie realizujące hasła modernizmu.

Modernizm to termin, którym określa się nowatorskie tendencje w literaturze i sztuce końca XIX w., w Polsce stosowany zamiennie z Młodą Polską. Głównymi cechami modernizmu było całkowite odcięcie się od literackich i filozoficznych osiągnięć pozytywizmu, manifestowaniem indywidualistycznego buntu oraz nasyceniem symbolika i liryzmem. Modernistom towarzyszy poczucie kryzysu kultury, wyrażane w dekadenckich i pesymistycznych postawach. Postulowali, by odseparować sztukę od celów dydaktycznych, patriotycznych, artysta powinien być wolny. Młodopolscy poeci i pisarze kwestionują wartości i dorobek poprzedniej epoki: ewolucjonistyczny optymizm, poznawcze możliwości nauki, która nie mogła udzielić odpowiedzi na egzystencjalne pytania.
„Zmierzch” przedstawia losy małżeństwa Gibałów – Walka i jego żony. Gibała był fornalem na miejscowym dworze, ale został wyrzucony z pracy za kradzież owsa, a ponieważ dziedzic wystawił mu złą opinię, nie mógł nigdzie znaleźć stałej pracy. Małżeństwo żyje więc w skrajnym ubóstwie, z małym dzieckiem, chwytając się każdej możliwości zarobku. Gdy dziedzic traci swój majątek i przychodzi nowy pan, Gibałowie zgłaszają się do pracy przy wywozie torfu z bagna, gdzie chce on zrobić stawy rybne. Ponieważ z początku rządca dał wysokie wynagrodzenie i dużo chłopów chciało u niego pracować, postanowił je zmniejszyć. Walek
Gibała rozzłoszczony tym poszedł do karczmy i się upił, a z rana zbił żonę. Tego dnia, podczas pracy, gdy już zmierzchało, Gibałowa obserwując nadchodzącą mgle, w której widzi dziwne kształty, zaczyna martwić się o pozostawione w chacie, bez opieki, małe dziecko. Prosi męża, aby pozwolił jej wrócić do niego, ale Gibała nie puszcza jej gdyż muszą skończyć zaplanowaną robotę. Okazuje jednak „grubiańską dobroć” – sam ładuje swoje taczki i każe tak samo robić żonie, dzięki czemu szybciej wykonają prace i będą mogli wrócić do chaty.
Żeromski posługuje się wieloma technikami charakterystycznymi dla modernizmu: realistycznie i naturalistycznie opisuje chłopów, pokazując ze są cząstką zwierzęcego świata. Gibała został odhumanizowany, odarty z wyższych uczuć i uprzedmiotowiony. Nie jest to jednak jego wina, lecz polskiej szlachty, która od wieków wyzyskuje chłopów, traktując ich jak zwierzęta, bez odrobiny szacunku.
Liryczno-nastrojowe, symboliczne opisy natury maja na celu oddanie stanu ducha bohaterów. Autor stosuje w tym celu specjalną kompozycję: partie realistyczne (opisy pracy), są przeplatane z obrazami pięknej, ale i zmiennej natury, w których używa technik impresjonistycznych. Przyroda jest tu groźna, Gibałowej zdaje się ze mgła ja atakuje, wsącza się w nią. Przeraża ja chłód, mrok i kontrastująca z nim biel oparów. Opis Żeromskiego jest bardzo sugestywny i działa na wszystkie niemal zmysły.
Opowiadanie to jest dialogiem z pozytywizmem, próbą rozrachunku z poprzednią epoką. Najważniejsza wartość pozytywistów – praca, która był dla nich źródłem satysfakcji, spełnienia, nadawała życiu człowieka sens i była kryterium jego wartości (utylitaryzm), u Żeromskiego wcale nie uszlachetnia bohaterów, ale ich zezwierzęcą, niszczy resztki wrażliwości i otępia. Pracujący chłopi przypominają bezmyślne roboty (ciężka praca nie pozwala skupić myśli, zajmuje cala uwagę), ich ruchy są automatyczne. Tylko wtedy, kiedy człowiek pracuje z wolnego wyboru, a nie z konieczności, praca staje się wartością i miernikiem jego człowieczeństwa. Sam tytuł jest wiec symbolem zmierzchu pozytywistycznych ideałów szlachetnej pracy. Postulaty pracy organicznej i pracy u podstaw okazują się bezwartościowe, niemożliwe do zrealizowania w polskiej rzeczywistości. Chłopi nadal są wyzyskiwani przez panów, którzy nie starają się ich edukować, ponieważ wolą ich utrzymać w ciemnocie, aby łatwiej było nimi kierować.
Pokazana przez Żeromskiego praca nijak się ma do wyobrażeń pozytywistów. Zmierzch jest granicą miedzy dniem – światłymi ideałami, a nocą – ponurą, mroczną rzeczywistością nędzy i katorżniczej pracy chłopów. Autor odcina się od pozytywizmu, ale nie ma w utworze elementów dydaktycznych lub patriotycznych, tylko opis wykorzystujący różne techniki modernistyczne.