Rola poradnictwa zawodowego w procesie kształcenia ponadgimnazjalnego

Problem poradnictwa zawodowego stał się w Polsce, szczególnie w ostatnim dziesięcioleciu, ważnym elementem polityki edukacyjnej i polityki rynku pracy. Złożyło się na to wiele przyczyn. Pojawiające się zjawisko bezrobocia wymuszało od instytucji rynku pracy zarówno tworzenia od podstaw systemu placówek poradnictwa zawodowego funkcjonującego w warunkach gospodarki rynkowej, jak i kształcenia specjalistów w tej dziedzinie. Także system edukacji zgłaszał zapotrzebowanie na doradców zawodowych, którzy pomogliby młodzieży w planowaniu i rozwoju kariery zawodowej. Istotna stała się także pomoc w przygotowaniu młodzieży do wejścia na rynek pracy.
Poradnictwo znalazło swoje miejsce w ustawodawstwie dotyczącym problemów kształcenia, planowania kariery zawodowej i zatrudnienia. Pojawiające się od początku lat 90. akty prawne dotyczące zarówno systemu edukacji, jak i zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu, zawierały coraz częściej zapisy związane z poradnictwem zawodowym i jego funkcjonowaniem. W klasyfikacji zawodów i specjalności pojawił się zawód Doradca Zawodowy.
Oprócz wymienionych czynników społeczno-gospodarczych, istotny wpływ na zainteresowanie problemami poradnictwa miały wyniki badań psychologicznych i pedagogicznych dotyczących problemów kształcenia, planowania kariery zawodowej i zatrudnienia. Podkreślano w nich interpersonalny charakter kariery zawodowej i związanego z nią stylu życia oraz fakt, że wybór zawodu nie jest jednorazowym aktem, ale procesem.
Omówione czynniki – społeczno-gospodarczy i psychologiczno-pedagogiczny, sprawiły, że doradztwo stało się ważnym elementem zarówno systemu edukacji, jak i działań podejmowanych wobec młodzieży przechodzącej od nauki szkolnej do pracy oraz wobec osób zatrudnionych i bezrobotnych.
1. Problemy rozwoju zawodowego młodzieży
Proces rozwoju kariery zawodowej rozpoczyna się już w okresie przedszkolnym, a bezpośrednie formy przybiera u dzieci i młodzieży będących w wieku szkolnym, którzy wypracowują wówczas względnie stały sposób spostrzegania siebie, zbierają informacje na temat różnorodnych zawodów i dokonują pierwszych wyborów zawodowych. Procesy te zachodzą niezależnie od możliwości korzystania z poradnictwa zawodowego i informacji o zawodach. Jednak przyswajane przez młodzież informacje bywają niepełne i oparte bardziej na wyobrażeniach, niż faktach. Dlatego szczególnie ważna jest dla młodych osób możliwość korzystania z poradnictwa zawodowego, które dostarcza aktualnych informacji o zawodach i drogach kształcenia, a także informacji na temat możliwości wykorzystania swojego potencjału intelektualnego i osobowościowego zgodnie z zainteresowaniami. W gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej działania z zakresu poradnictwa zawodowego obejmować powinny badanie obszarów zawodowych oraz umiejętności własnych młodzieży i jej przydatności do wykonywania określonych zawodów. Rola poradnictwa zawodowego nie kończy się oczywiście na etapie dokonania wyboru zawodu. W momencie wchodzenia młodego człowieka na rynek pracy najbardziej istotne pozostaje wspieranie go w rozwoju kariery zawodowej oraz w procesie poszukiwania zatrudnienia. Dotyczy to zwłaszcza dostarczania młodzieży informacji o potencjalnych pracodawcach, metodach poszukiwania zatrudnienia, jak również pomoc w redagowaniu dokumentów niezbędnych do poszukiwaniu pracy oraz udzielanie wskazówek dotyczących przygotowania się do rozmowy kwalifikacyjnej. Należy również zwrócić uwagę, że obecny rynek pracy stawia przed przyszłymi pracownikami coraz wyższe wymagania dotyczące kwalifikacji i umiejętności. Zdarza się często, ze osoby poszukujące zatrudnienia muszą dokształcać się lub dokonać zmiany swoich kwalifikacji. Dotyczy to także ludzi młodych, w tym absolwentów, co wynika z częściowego niedostosowania szkolnictwa zawodowego do wymagań rynku pracy. W tym przypadku, poradnictwo zawodowe świadczy swoją pomoc w zakresie doboru zawodu, wyboru odpowiedniej drogi kształcenia oraz wyboru jednostki szkoleniowej.
Przedstawione problemy wynikające z rozwoju zawodowego młodzieży wskazują na istnienie potrzeby poradnictwa zawodowego jako działalności dostępnej dla dzieci i młodzieży już od najmłodszych lat. Znajomość rynku pracy, znajomość przemian w świecie zawodów, wymagań stawianych przez różne zawody sprzyjają podjęciu prawidłowej decyzji, co do kierunku kształcenia zawodowego oraz identyfikują z zawodem.
2. Cele poradnictwa zawodowego
Podstawowym celem opracowanego w 1999 roku Modelu zintegrowanego poradnictwa zawodowego była propozycja integracji działań resortu edukacji i resortu pracy w zakresie poradnictwa. Model został opracowany na podstawie czterech założeń. Zakładano, że istnieją:
· powszechna dostępności profesjonalnej pomocy doradczej na wszystkich ważnych etapach rozwoju zawodowego człowieka,
· integracja działań instytucji edukacyjnych, służb zatrudnienia i zakładów pracy,
· warunki tworzenia pozarządowych placówek poradnictwa zawodowego,
· warunki tworzenia europejskiej bazy informacji, służącej poradnictwu o charakterze międzynarodowym.
Wskazano również następujące obszary oddziaływań wobec młodzieży:
· treningi w samopoznaniu a zwłaszcza w ocenianiu samego siebie,
· uczenie aktywnych form zdobywania i przetwarzania informacji o zawodach, możliwościach nabywania kwalifikacji oraz sytuacji na rynku pracy,
· rozwijanie umiejętności konfrontowania wiedzy o sobie z wiedzą o możliwościach kształcenia zawodowego i wymaganiach pracodawców,
· treningi w podejmowaniu decyzji (uczenie reguł decyzyjnych oraz próby podejmowania decyzji).
Założono także stworzenie pięciu podstawowych filarów Modelu, a mianowicie:
· kadra doradców zawodowych zatrudnionych w szkołach,
· specjalistyczne placówki poradnictwa zawodowego przekształcone z niektórych poradni psychologiczno - pedagogicznych w Centra Orientacji i Poradnictwa Zawodowego resortu edukacji,
· Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej wojewódzkich urzędów pracy,
· Narodowe Centrum Zasobów Poradnictwa,
· Pozarządowe Centra Bilansów Kompetencji.
Niewątpliwie dobrze przygotowana kadra doradców zawodowych zatrudniona w urzędach oraz centrach jest jednym z najważniejszych celów całego procesu efektywnego prowadzenia informacji i poradnictwa zawodowego.
Głównym celem jest dostęp do rzetelnej informacji o możliwościach kształcenia i szkolenia zawodowego. Jednym z celów Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej jest stworzenie podstaw do koordynowania i wdrażania działań pobudzających do aktywności gospodarczej a przez to łagodzenie zjawiska bezrobocia.
3. Prowadzone działania w procesie kształcenia
Od momentu powstania i rozwoju kadry doradców zawodowych wyposażanych w specjalistyczną wiedzę, różnorodne zbiory informacji zawodoznawczych, narzędzi diagnostycznych oraz innego wsparcia metodycznego, Powiatowe Urzędy Pracy oraz Centra Orientacji i Poradnictwa Zawodowego utrzymują kontakty i współpracują z wieloma placówkami edukacyjnymi. Część działań z zakresu poradnictwa zawodowego realizowana jest przez szkoły, porady tej udzielać mogą w zależności od potrzeb pedagog, psycholog szkolny lub nauczyciel posiadający przygotowanie specjalistyczne. Doradcy pracujący w urzędach oraz centrach współpracują ze szkołami i zapraszani są do różnych typów szkół na spotkania informacyjne z uczniami ostatnich klas. Współpraca ta polega na utrzymywaniu bliskich kontaktów z pedagogami i psychologami poszczególnych szkół, którzy umawiają wizyty w ww. placówkach i ustalają wspólnie program grupowych spotkań informacyjnych z młodzieżą. Prowadzony jest program orientacji zawodowej dla wszystkich typów szkół ponadgimnazjalnych. Praca z młodzieżą uczącą się stanowi bardzo znaczącą część ich działalności usługowej. Oferują całą gamę technik doradczych i narzędzi diagnostycznych, począwszy od informacji zawodowej przedstawionej w różnej formie, poprzez rozmowę doradczą, badanie kwestionariuszowe lub testowe czy udział w zajęciach warsztatowych.
Do zadań Centrum Orientacji i Poradnictwa Zawodowego należy między innymi:
· udzielanie pomocy uczniom w dokonywaniu wyboru kierunku kształcenia, zawodu i planowaniu kariery zawodowej,
· udzielanie pomocy rodzicom i nauczycielom w diagnozowaniu i rozwijaniu potencjalnych możliwości i mocnych stron uczniów.
Powyższe działania dotyczą problematyki poradnictwa zawodowego oraz niektórych aspektów przygotowania ucznia do wejścia na rynek pracy. Podkreślić należy istotę dostarczania informacji o punktach, w których uczniowie znajdą pomoc w przygotowywaniu się do wyboru zawodu i poszukiwania miejsca pracy.
Zadania dotyczące poradnictwa i orientacji zawodowej skierowane bezpośrednio do młodzieży realizowane są przede wszystkim poprzez konsultacje indywidualne prowadzone przez psychologów lub pedagogów, obejmujące zarówno diagnozę zainteresowań i uzdolnień, jak również dostarczanie młodzieży informacji o zawodach i kierunkach kształcenia.
Ponadto, centra prowadzą różnorodne zajęcia warsztatowe wspomagające rozwój zawodowy :
· przygotowujące do wyboru fakultetów,
· technik efektywnego poszukiwania pracy dla uczniów wchodzących na rynek pracy,
· aktywizujące i przygotowujące do wyboru zawodu.
Biorąc pod uwagę potrzeby uczniów w zakresie orientacji zawodowej i wsparcia w procesie wyboru zawodu wszystkie realizowane poprzez ww. centra działania skierowane bezpośrednio do młodzieży wydają się być niewystarczające. Wskazać można u młodzieży potrzebę stałego kontaktu z doradcą zawodowym zwłaszcza, że problem wyboru zawodu jest procesem. Powraca on stale wraz z rozwijającym się rynkiem pracy oraz zmieniającym się systemem szkolnictwa.
Doradcy zawodowi Powiatowych Urzędów Pracy dysponują bogatymi zbiorami informacji zawodowej zarówno w formie pisanej jak i audiowizualnej. Zasoby informacyjne zawierają charakterystyki zawodów obejmujące: zadania i czynności, wymagania zawodu i przeciwwskazania do jego wykonywania, informacje o drogach dojścia do zawodu, możliwościach podnoszenia kwalifikacji i szansach zatrudnienia.
Należy zwrócić szczególną uwagę na ofertę Centrów Informacji i Planowania Kariery Zawodowej, które świadczą usługi doradcze ukierunkowane na rozwiązywanie różnorodnych problemów zawodowych, a także udzielają specjalistycznej pomocy wykorzystując przy tym najnowsze metody i techniki oraz multimedialne zbiory informacji zawodowej. Ponadto Centra Informacji i Planowania Kariery Zawodowej podejmują szereg inicjatyw związanych z działalnością wydawniczą, badawczą, szkoleniową oraz prowadzą współpracę z licznymi instytucjami i organizacjami mającą na celu poszerzanie wiedzy o rynku pracy oraz upowszechnianie usług poradnictwa zawodowego zwłaszcza wśród młodzieży.
Działania proponowane przez Powiatowe Urzędy Pracy w zakresie poradnictwa i informacji zawodowej są bardzo atrakcyjne zwłaszcza dla młodych ludzi stojących przed wyborem zawodu, kierunku kształcenia, szkoły. Dlatego też mając na uwadze obecną sytuację poradnictwa zawodowego w resorcie edukacji, który nie jest w stanie sprostać zapotrzebowaniu na te usługi wśród młodzieży szkolnej, urzędy pracy wychodzą z inicjatywą współpracy zarówno do Centrum Orientacji i Poradnictwa Zawodowego, szkół, jak i innych instytucji oświatowych. Współpraca ta polega zarówno na przekazywaniu informacji na temat rynku pracy, jak też bezpośredniej pracy doradców zawodowych urzędów pracy z młodzieżą szkolną.
4. Podsumowanie
W warunkach gospodarki rynkowej i szybkich zmian zachodzących na rynku pracy istnieje coraz większa potrzeba posiadania szczegółowych informacji o pracy, wymaganiach kwalifikacyjnych na danym stanowisku pracy, o formach i możliwościach kształcenia w systemie szkolnym i poza szkolnym oraz o możliwościach przekwalifikowania. Informacja związana z pracą wykorzystywana jest w procesie podejmowania decyzji zawodowych przez młodzież szkolną, co w późniejszym etapie zdecydowanie ułatwia pozyskiwanie satysfakcjonującego zatrudnienia.
To rosnące zapotrzebowanie, szczególnie wśród młodych, na usługi doradcze w zakresie informacji zawodowej, planowania kariery zawodowej spowodowało konieczność nadania priorytetowego znaczenia usługom wspierającym rozwój sfery zawodowej człowieka - poradnictwu zawodowemu.
Literatura:
1. Preferencje pracodawców przy zatrudnianiu absolwentów a oczekiwania absolwentów wobec pierwszej pracy. Wyniki badań. (2000), Wojewódzki Urząd Pracy, Gdańsk
2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15. stycznia 2001 r.
3. Foldery Informacyjne Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku, sierpień 2001 r.
4. Katarzyna Rewers: Model zintegrowanego poradnictwa zawodowego, Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku, Gdańsk 2001
5. Narodowa strategia wzrostu zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich w latach 2000-2006, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2000 r.
6. Model zintegrowanego poradnictwa zawodowego. Nowe problemy i zadania, pod red. E. Drogosz-Zabłocka, W. Trzeciak, Warszawa 2001
7. Zadania Powiatowych Urzędów Pracy, strona www