Kawaleria samodzielna Wojska Polskiego w bitwie nad Bzurą 9-22 września 1939

Kamil Więcławek
KNSH UKW


„Kawaleria samodzielna Wojska Polskiego w bitwie nad Bzurą 9-22 września 1939”


Kawaleria stanowiła jeden z głównych rodzajów wojsk w Armii II RP. Pod względem swej liczebności była na 3 miejscu, po piechocie i artylerii1, a trwająca w niej 23 miesięczna służba, nie dość że trwała najdłużej, to jeszcze uważana była za elitarną. Oficerowie, podoficerowie i szeregowi charakteryzowali się wysokim poziomem wyszkolenia, oraz wyższym niż inne rodzaje wojsk przywiązaniem do swej formacji. Najważniejsze dla nich był ich wierzchowce – nieodzowni towarzysze, które służyły im nie tylko do szybkiego przemieszczania się, ale jak pokazała „Kampania Wrześniowa” do walki2.
W niniejszej pracy przedstawię udział tego rodzaju wojsk w największej i jedynej polskiej bitwie zaczepnej, stoczonej przez połączone siły Armii „Poznań” i „Pomorze”, pod dowództwem generała dywizji Tadeusza Kutrzeby, w dniach od 9 do 22 września 1939 roku, w rejonie rzeki Bzury.

Kawaleria w Wojsku Polskim okresu II Rzeczpospolitej:

Kiedy po wojnie polsko- bolszewickiej, w roku 1921 Wojsko Polskie przeszło na stopę pokojową, integralną jego część stanowiła jazda (tak do roku 1924 nazywano Kawalerię).
Samodzielna jazda składała się z 30 pułków3 (3 szwoleżerskich o nr od 1 do 3 oraz 27 ułańskich o nr od 1 do 27), podzielonych na 10 trzypułkowych brygad, każda z dywizjonem artylerii konnej. Prócz jazdy samodzielnej istniała jazda organiczna, używana do rozpoznania dla dywizji piechoty. Byli to strzelcy konni. Sformowano 10 pułków strzelców konnych, po jednym dla każdego z 10 Okręgów Korpusu4. Stan ten utrzymał się do roku 1923.
Wiosną 1924 roku skład kawalerii obejmował 40 pułków. Owa zmiana polegała na włączeniu w skład kawalerii samodzielnej 10 p.s.k. Owe 40 pułków zostało podzielone na 17 brygad i cztery dywizje5. Każdą dywizję tworzyły trzy dwupułkowe brygady oraz dwa dywizjony artylerii konnej. Łącznie dało to 12 brygad, a to jest 24 pułki kawaleryjskie i 8 dak-ów. Pozostałe 5 brygad zorganizowano w sposób następujący: 4 były trzypułkowe, a jedna czteropułkowa. Dla odróżnienia te brygady nazwano samodzielnymi i nadano im nr arabski: 2,3,5 (czteropułkowa), 6 i 9, natomiast brygady dywizyjne miały nr rzymskie6.
W 1925 roku wszystkie dywizje kawalerii oraz 5 Samodzielna Brygada Kawalerii otrzymały po szwadronie samochodów pancernych. Był to krok mający na celu wzmocnić bronią pancerną jednostki kawaleryjskie.
Lata 1926-36 to okres zastoju, a nawet regresu7 w dziejach kawalerii II RP.W tym czasie jak pisze płk. dypl. Marian Romeyko były dwa możliwe rozwiązania kwestii organizacyjnej kawalerii: „operacyjne”- pozostawienie dywizji kawalerii, a nawet stworzenie korpusów kawaleryjskich, albo drugie, stopniowe zastępowanie ich jednostkami zmotoryzowanymi i pancernymi8. Najwyższe władze wojskowe zdecydowały się na krok trzeci – rozdrobnienie. Polegało ono na rozformowaniu dywizji kawalerii, z wyjątkiem jednej – 2 Dyw. Kaw. (zlikwidowano ją ostatecznie w czerwcu 1939 roku, rozkazem z 1 lutego tego roku).

Konsekwencją tego kroku było powstanie pięciu typów brygad: 2 czteropułkowe z dak-iem , 5 trzypułkowych z dak-iem, 1 trzypułkowa z dwoma dak-ami, 2 dwupułkowe z dak-iem, 5 dwupułkowych bez artylerii9. Ten podział obowiązywał do początków 1937 roku.
W 1937 przystąpiono do kolejnej reorganizacji. Chciano stworzyć 11 trzypułkowych brygad o jednolitych, „regionalnych nazwach”, każdą z trzybateryjnym dak-iem oraz 4 dwupułkowe brygady pancerno-motorowe. Na początek zmotoryzowano dwa pułki, organizując z nich 10 B.K. Nie udało się zmotoryzować pozostałych pułków kawaleryjskich, dlatego ostatecznie 3 brygady były czteropułkowe10.11.
Ostatecznie w czerwcu 1939 roku, w wyniku ostatniej już reorganizacji utworzono następujące typy brygad: trzypułkowa z baon-em strz. (1), trzypułkowa bez baon-u strz. (6), czteropułkowa z baon-em strz. (2), oraz czteropułkowa bez baonu strz. (2)12.
Według etatu trzypułkowa bryg. kaw. bez baon-u strz. liczyła 5075 oficerów i szeregowych, z baon-em – 6143. Brygady czteropułkowe bez baon-u strz. – 6116, a z baon-em -718413.

Kulisy agresji na Polskę :

Następstwa I wojny światowej skomplikowały sytuację polityczną świata. System traktatów pokojowych zapoczątkowany traktatem wersalskim, podyktowany przez Francję i Wielką Brytanię miał zapewnić tym mocarstwom hegemonię polityczną i gospodarczą w Europie, panowanie w koloniach oraz izolację jedynego państwa socjalistycznego – ZSRR i zabezpieczyć je przed odwetem ze strony Niemiec.
W jego wyniku Niemcy musiały oddać na rzecz Francji Alzację i Lotaryngię, na rzecz Polski, ziemie dawnego zaboru pruskiego. Oprócz tego straciły wszystkie swoje kolonie, musiały zdemilitaryzować Nadrenie, nie mogły produkować materiałów wojennych, ich armia nie mogła mieć czołgów, dział dalekiego zasięgu, samolotów i przede wszystkim zostać zredukowana do poziomu 100 tyś. żoł., a także Niemcy musiały zapłacić duże kontrybucje wojenne14.
Szczególną groźbę dla pokoju w Europie i na świecie stanowiły odwetowe i rewizjonistyczne dążenia imperializmu niemieckiego, które nie godziły się z tymi upokarzającymi warunkami pokojowymi, co więcej szybko zaczęły omijać narzucone postanowienia.
Po przejęciu władzy przez Hitlera w Niemczech rząd nazistowski odmówił wypełniania niemieckich zobowiązań traktatowych i otwarcie zaczął przygotowywać się do wojny15.
W 1936 roku Niemcy, Japonia i Włochy podpisały pakt antykominternowski, w wyniku którego powstała „Oś Berlin-Tokio-Rzym”. W tym samym roku Niemcy bezkarnie remilitaryzowały Nadrenię. Dwa lata później dokonały aneksji Austrii oraz za zgodą Francji i Wielkiej Brytanii, zajęły Sudety Czechosłowackie. W marcu roku następnego Niemcy zagarnęły dla siebie resztę Czechosłowacji, tworząc z niej Protektorat Czech i Moraw, oraz zależne od siebie państwo marionetkowe – Słowację. Wymusiły też na rządzie litewskim oddanie obszaru Kłajpedy16.
Hitler skierował także ultimatum dla Polski z żądaniami zrzeczenia się roszczeni do Wolnego Miasta Gdańska i utworzenie tzw. „korytarza pomorskiego” dla zapewnienia komunikacji z Prusami Wschodnimi17. Zażądał też aby Polska podpisała pakt antykominternowski. Rząd Polski stanowczo odmówił, w wyniku czego Niemcy hitlerowskie wypowiedziały nam pakt o nieagresji. Jednocześnie rządy Wielkiej Brytanii i Francji zdały sobie sprawę że dotychczasowa polityka względem Niemiec poniosła klęskę. Kraje te zapowiedziały otwarcie, że Polski samej nie zostawią. Udzieliły Polsce gwarancje nienaruszalności jej granic. 25 sierpnia doszło do podpisania układu o wzajemnej pomocy militarnej na wypadek wojny. Podpisanie tego układu przesunęło wybuch wojny w Polsce o pięć dni, które Hitler przeznaczył na odwiedzenie Brytyjczyków od chęci pomocy dla Polski.18 Ostatecznie 1 września wybuchła wojna.

Przygotowania obronne Polski :

Od 4 marca 1939 roku, tj od daty pierwszej odprawy w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego, poświęconej sprawom przygotowania planu operacyjnego obrony przed atakiem Niemiec zabrano się ostro do pracy. Już w drugiej połowie marca tego roku gotowe były wytyczne dotyczące ogólnego podziału zadań dla poszczególnych armii i grup operacyjnych.19 Według których Naczelny Wódz postanowił stoczyć bitwę obronną głównymi siłami na obszarach zachodniej części kraju.
23 marca d-cy armii i grup operacyjnych otrzymali zadania obronne. Przedstawię tylko założenia obronne Pomorza i Wielkopolski, gdyż te w największym stopniu są związane z moją pracą. Obszaru Pomorza bronić miała Armia „Pomorze”, gen. dyw. Władysława Bortnowskiego. Jej siły skoncentrowane były w rejonie Borów Tucholskich i nad Osą. Obszaru Wielkopolski bronić miała „Armia „Poznań” z generałem dywizji Tadeuszem Kutrzebą na czele. Jej oddziały znajdowały się między rzeką Notecią na Pn. a Ostrowcem Wielkopolskim na Pd.
Gen. Kutrzeba pisał: „(…) Powstawało zasadnicze pytani; jak mamy się bić gdy będziemy najechani przez niemieckie dywizje pancerne, wyposażone w masy czołgów i wsparte silnym lotnictwem”20.Generał jako jeden z nielicznych polskich wojskowych znał odp. na to pytanie. Brzmiała ona: manewr, niespodziewany ruch, koncentracja wojsk na głównych kierunkach uderzeń nieprzyjaciela21. Tak też chciał poprowadzić swą armię do boju, ale Naczelny Wódz miał inną koncepcję.
Polski Plan Obronny o kryptonimie „Z” przewidywał obronę w trzech liniach: I – obrona granic i koncentracji, II obrona linii rzek Narwi, Wisły i Sanu, III – obrona tzw. „przedmościa rumuńskiego”. Na każdej z tych linii W.P miało trwać tak długo, jak to będzie możliwe, zadając jak największe straty nieprzyjacielowi, czekając na ofensywę z zachodu.
Taki plan był wymuszony postanowieniami polsko - brytyjskiego układu wojskowego, który zawierał jeden podstawowy warunek, którego wykonanie przez str. Polską uzależniało wykonanie zobowiązań przez str. Brytyjską. A mianowicie, żeby traktat zaczął obowiązywać Polska musiała stawić zbrojny opór. Dlatego nasi planiści postanowili wystawić główne siły do walki już w pierwszej fazie, w bitwie granicznej, aby niebyło wątpliwości, czy trwa wojna, aby zmusić naszych sojuszników do działań. Było to rozwiązanie dobre z punktu widzenia politycznego, a nie wojskowego. Z punktu widzenia wojskowego, była to katastrofa. Nasze wojska zostały rozciągnięte wzdłuż granicy z III Rzeszą, nigdzie nie stanowiąc siły dostatecznie dużej, by powstrzymać niemiecką nawałę22 .

Wybuch wojny. Zmagania jednostek kawalerii na obszarze działań Armii „Pomorze” i „Poznań” do 8 września 1939 roku :

1 września o godz. 4.45 pancernik „Schleswig-Holstein” otworzył ogień ze swoich dział pokładowych w str. Polskiej Składnicy Wojskowej na Westerplatte. Równocześnie wojska hitlerowskie bez wypowiedzenia wojny wdarły się na obszar Państwa Polskiego, atakując na lądzie, morzu i z powietrza. Rozpoczęła się Kampania Wrześniowa, pierwsza kampania II wojny światowej23.
Kawaleria tak jak pozostałe jednostki W.P. stanęły do walki w obronie pierwszych linii, bądź w odwodzie. Najczęściej jednak stała na skrzydłach, w miejscu styków polskich armii.
Na terenie Pomorza Pomorska Bryg. Kaw. płk. dypl. A. Zakrzewskiego, stanowiła trzon G.O. „Czersk” gen. bryg. St. Grzmota- Skotnickiego. Słabe jej siły rozciągnięte na przestrzeni 25 km podzielone zostały na trzy oddziały wydzielone (OW „Kościerzyna”, „Starogard” i „Tczew”) oraz jedno zgrupowanie (Zgr. „Chojnice”)24.
1 września 18 Pułk Ułanów Pomorskich, ze Zgr. „Chojnice” wykonał słynną szarżę konną, na pozycje biwakującego II batalionu 76 pułku piechoty 20 Dyw. Piech. Zmot. z XIX Kor. Panc. gen. H. Guderiana. Szarża mimo dużych strat25 była udana. Niemiecki batalion został rozbity26. Konsekwencje psychologiczne tego czynu były większe. Niemcy zaczęli obawiać się pojawiającej się jak zjawy kawalerii polskiej, dlatego spowolnili tępo natarcie. Stan ten trwał do czasu kiedy d-ca XIX Kor. Panc. gen. Guderian nie nakazał wznowienia ataku.
Miało to miejsce 2 września. W jego konsekwencji zostaje rozbita Pomorska Bryg. Kaw. 4 września pozostałości 18 p. uł. pom. zostają rozwiązane. Dzień później taki sam los spotyka resztki 16 p. uł. wielk. Pozostałe dwa niepełne pułki Brygady Pomorskiej za wszelką cenę próbowały wydostać się z korytarza pomorskiego. Udało to się tylko 2 szw. 8 p.s.k., 1 szw. 2 p. sz. rok., bryg. szw. kolarzy, 2 baterią z 11 dak-u, oraz żoł. dyon-u panc. we większości bez sprzętu.
7 września z tych sił utworzono Pułk Zbiorczy Pom. Bryg. Kaw. , który od 8 do 13 września wchodził razem z Podolska Bryg. Kaw. (A. „Poznań”) w skład G.O. Kaw. gen. St. Grzmota-Skotnickiego.

Na obszarze Wielkopolski stanęły dwie Bryg. Kaw. Podolska i Wielkopolska.

Podolska Bryg. Kaw. przybyła w skład A. „Poznań” 1 września 1939 roku i została skierowana do odwodu armii, w okolice Poznania. 3 września przekroczyła Wartę zajmując miejsce na prawym skrzydle, wykonując w tym dniu rozpoznanie w rejonie Szamotuł, Międzychodu i Zbąszyna27, nie stwierdzając nigdzie obecności wroga. 5 września Bryg. podjęła marsz odwrotowy, który zakończyła 8 września na wsch. od Łęczycy, nigdzie po drodze nie napotykając wroga. Tego dnia (tj. 8 IX) weszła w skład G.O. Kaw. gen St. Grzmota- Skotnickiego. W jej składzie brała udział w pierwszej fazie bitwy nad Bzurą.

Wielkopolska Bryg. Kaw. stanęła 1 września do boju w obronie granic. Powierzono jej odcinek od Kościana na Pn , do Rawicza na Pd. 1 września oddziały Wielk. Bryg. Kaw. odrzuciły oddziały rozpoznawcze nieprzyjaciela, które wdarły się Rydzyn i Rawicza. 2 września II kompania 1 batalionu 55 pułku piechoty 14 Dyw. Piech. razem z szw. 17 p. uł. wielkop. i baterią art. z 7 dak-u, dokonały wypadu na teren III Rzeszy w rejonie przejścia granicznego Geyersdorf28 i miasta Fraustadt29.30. Owo miasto zostało ostrzelane przez polską artylerię, a słabe jednostki niemieckie jakie Wojska Polskie spotkały po drodze były rozbijane i brane do niewoli.
W nocy z 2 na 3 września Brygada razem z całą A. „Poznań” wycofała się na główna linie obrony – Jeziora Żnińskie – Kanał Gopło31. Po klęsce A. „Pomorze”, A. „Poznań” musiała się wycofać dalej, w głąb kraju, w str. Warszawy. Wielk. Bryg. Kaw. osłaniała lewe skrzydło armii. 7 września jej jednostki biją się w rejonie Łęczycy, a dzień później w rejonie Kutna.
Następnie w dniach od 9 do 22 września brała udział w Bitwie nad Bzurą następnie od 23 do 28 września , w obronie Warszawy32.

Próby wykonania zwrotu zaczepnego przez Armię „Poznań”:

Dowódca nie atakowanej przez poważne siły niemieckie A. „Poznań” gen. Kutrzeba Niechciał biernie czekać na rozwój sytuacji, chciał uderzać na skrzydło niemieckiej armii idącej w str. Łodzi. 2 września chciał przedstawić N.D. W.P. plan ataku na skrzydło niemieckiej 8 Armii, prosząc jednocześnie o odwody N.D. Generał uważał że: (…) wypuścić okazję do współdziałania z A. „Łódź”, to pozwolić wrogowi bić nas częściami, bo gdy dziś bije naszego sąsiada, bez naszego udziału, to za parę dni weźmie się za nas33” Niestety trudność techniczne pozwoliły nawiązać łączność z Warszawą dopiero 3 września. Naczelny Wódz : „Nie zgodził się na zamierzony plan działania (…) polecił odejście na linię Żnin-Gopło-Warta”34.
4 września N.W. zmienił decyzję i zezwolił gen. Kutrzebie na zespolenie sił z A. „Łódź”, jednak jeszcze tego samego dnia decyzję swą odwołał i nakazał odwrót na Warszawę. Generał pisał: „(…) Okazja do zwrotu zaczepnego została przeoczona, a gdy po wahaniach została zarządzona, operacja była już słusznie spóźniona i – została słusznie odwołana. Rozkaz N.D. do odmarszu na stolicę wzbudził we mnie smutne refleksje. Niechybnie bowiem dowodził, że w pierwszej fazie wojny, w osłonie granic i koncentracji, przegraliśmy. Mimo że było to do przewidzenia, przegrana nasza była o wiele za wczesna .”35
Kutrzeba obawiając się wyprzedzenia przez niemieckie jednostki szybkie, które uniemożliwią mu marsz na Warszawę, wezwał więc telefonicznie N.D. 6 września. W rozmowie telefonicznej z N.W. gen. Kutrzeba prosił o pozwolenie na atak w stronę Łodzi. Marszałek odmówił, zezwolił jedynie na zejście w stronę Ozorkowa i poprosił o jak najszybszy marsz na Warszawę36.
8 września po kolejnej rozmowie telefonicznej z N.D.W.P. generał otrzymał aprobatę Szefa Sztabu N.D.W.P. na wykonanie kontrnatarcia, jej wykonanie jednak zostało uzależnione od zgody N. W. Jeszcze tego dnia wieczorem żołnierze Armii „Poznańskiej” dokonali nocne przegrupowanie. Poszczególne jej jednostki gotowe były do bitwy, która miała zacząć się następnego dnia w godz. po południowych.

Działania kawalerii w bitwie nad Bzurą :

Główne zadanie w pierwszej fazie bitwy spoczęły na G.O. gen. E. Knolla- Kownackiego. Wspierać je miała na skrzydłach kawaleria: od zachodu G.O. Kaw. gen. Grzmota-Skotnickiego, a od wschodu Wielkopolska Bryg. Kaw. gen. R. Abrahama. Brygada kaw. działająca na wschodzie, miała za zadanie sforsować Bzurę, w rejonie m. Sobota i opanować las Rulice, który miał być podstawą wyjścia do ataku w kierunku na Głowno i Skierniewice37.
Wykonanie tego zadania powierzono 17 p. uł. wielkop. płk. Kowaleskiego, który został mianowany dowódcą całego natarcia. W nocy z 9 na 10 września pułk ten wsparty szw. 15 p. uł. poz. wykonał uderzenie na Galewice. Polscy ułani walczyli pieszo, przez całą noc, zdobywając o świcie Walewice, co umożliwiło przejście przez Bzurę i dotarcie do Bielaw. Ułani wielkopolscy ponieśli przy tym duże straty38. W walce szczególnie odznaczył się d-ca 1 szw. 17 p. uł. rtm. Michał Gutowski39. 10 września 7 p.s.k. z Bryg. Wielkop. wsparty baterią 7 dak-u uderzał na Głowno, jednak natarcie załamało się, a polski oddział musiał się wycofać. Nazajutrz powtórzył natarcie, staczając piękny bój spotkaniowy z piechotą niemiecką pod wsią Zbrożkowa Wola40, w wyniku którego wojska niemieckie uległy rozbiciu i wycofały się. Polskie natarcie doszło aż do drogi łączącej wieś z szosą i tam utknęło. W międzyczasie nieprzyjaciel wykonał silne kontrnatarcie, wsparte bronią pancerną i artylerią. W jego konsekwencji polscy żołnierze musieli wycofać się na podstawy wyjściowe. 7 p. s. k. otrzymał wsparcie ogniowe w postaci jeszcze jednej baterii 7 dak-u oraz dyon-u 17 p. uł. wielkop., z którym jeszcze tego samego dnia, w godz. popołudniowych szedł dwa razy do natarcia. Warki trwały do wieczora, ale żadna ze stron nie zdołał przejąć inicjatywy i walki skończyły się takim samym wynikiem, jak zaczęły.
12 września Bryg. otrzymała rozkaz odejścia na PN. brzeg Bzury, do dyspozycji gen. dyw. Władysława Boronowskiego. Następnego dnia przeszła w rejon Brochowa, gdzie dzień później stoczyła bitwę o przeprawę na Bzurze. Do na ruszył 15 p. uł. i 7 p.s. k. wsparte 71 dyon-em panc. i art. w centrum, 17 p. uł. z baterią 7 dak-u na prawym skrzydle oraz szw. 15 p uł. i bryg. szw. kolarzy na lewym skrzydle. Siły te po przejściu rzeki nawiązały walkę z niem. piech. zmot. , którą wyparła z Brochowa, a następnie obroniła je przed silnym kontrnatarciem niemieckim. Do nocy walki ustały41
15 września z rozkazu gen. dyw. Tadeusza Kutrzeby, Brygada weszła w skład G.O. Kaw. gen. bryg. Romana Abrahama.

G. O. Kaw. gen. bryg. St. Grzmota - Skotnickiego 9 września znajdowała się w rejonie Dąbia nad Nerem. Tego dnia uderzyła na Uniejów, Wartkowice i Parzączewo osiągając znaczny sukces. 14 p uł. jazł. walczył pod Wartkowicami. Jego czwarty szw. rozbił w pieszym boju niem. kolumnę zmot. 10 Września grupa nie utrzymywała styczności z nieprzyjacielem, by następnego dnia o świcie uderzyć na 221 Dyw. Piech. pod Parzęczewem, koło Ozorkowa42. Walka była długa i zaciekła. Trwała do późnych godzin popołudniowych 12 września, do czasu kiedy Grupa otrzymała rozkaz oderwania się od nieprzyjaciela, by osłonic natarcie G.O gen. bryg. E. Knolla- Kownackiego na Głowno i Stryków. Następnego dnia rozformowano G.O. Kaw. gen. bryg. St. Grzmota – Skotnickiego. Nakazano Podolskiej Bryg. Kaw. by przeszła z rejonu Łęczycy pod Sochaczew, gdzie 15 września weszła w skład G. O. Kwa. gen. bryg. Romana Abrahama.

G. O. Kwa. gen. bryg. Romana Abrahama otrzymała zadanie otwarcia drogi resztkom wojsk A. „Poznań” i „Pomorze” do Warszawy przez Puszczę Kampinoską. 16 września jako pierwsza do przeprawy ruszyła Wielkop. Bryg. Kaw. , Podol. Bryg. Kaw. dołączyła do niej 17 września43. W nocy z 16 na 17 września pułki Wielkop. Bryg. Kaw. zaczynają bój pod wsiami Zamość i Górki. Po kilku godzinach wykonywanych na zmianę przez 17 p. uł. i 7 p. s. k. udaje im się zająć te wioski. Podczas tego boju pada śmiertelnie ranny d-ca 7 p. s. k. płk. Królicki44. Kolejne dwa dni to ciężkie boje G. O. Kwa. gen. bryg. Romana Abrahama pod Sierakowem i Laskami45. Początkowo polskie natarcie osiągało powodzenie, ale zmęczenie polskich żołnierzy było coraz większe, a opór niemiecki krzepł. Dlatego 19 września d-ca G. O. Kwa. gen. Abraham wydał rozkaz przebijania się do Warszawy w szyku pieszym46. Tego rozkazu nie wykonał 14 p. uł. jazł., który wykonał brawurową szarżę pod wsią Wólka Węglowa. Rozkaz do szarży wydał sam d-ca pułku, który cwałował na czele swych sił z szablą uniesioną ku górze. Straty pułku wyniosły 24 zabitych i 17 rannych47. 20 września pułki G. O. Kwa. gen. bryg. Romana Abrahama zebrały się na Bielanach. Bitwa nad Bzurą dobiegła końca.

Udział w obronie Warszawy:

Po krótkim wypoczynku pułki G. O. Kwa. gen. bryg. Romana Abrahama brały udział w obronie Warszawy, jako oddziały piesze na różnych odcinkach frontu. Konie pozostawiono w Warszawskich parkach, pod opieką nielicznych żołnierzy. Wyjadłszy trawę, jadły liście, gryzły korę. Po kapitulacji stolicy zostały raz jeszcze osiodłane i wyszły z ułanami za miasto, gdzie żołnierze poszli do niewoli, a konie na obcą służbę. Sztandary oddano pod dobrą opiekę, nie wszystkie jednak po wojnie zostały odnalezione.

Bitwa nad Bzurą rozegrała się o kilka dni za późno, aby w znaczący sposób wpłynąć na przebieg Kampanii Wrześniowej. Zaprzepaszczono cenny czas kiedy to dwie armie mogły zaatakować na jedną niemiecką i to w czasie kiedy ta była zajęta walkami z trzecią. Ostatecznie bitwa ta została przegrana. Nasze jednostki kawalerii stawiły zacięty opór najeźdźcy niemieckiemu.

Generał Kutrzeba po bitwie pisał: „(…) Wraz z kapitulującym wojskiem Armii „Poznań” odeszli do niewoli wszyscy d-cy wielkich jednostek. Z samolotu który przyleciał do Warszawy 27 września, a odleciał do Bukaresztu 28 września nie skorzystał ani generał Rómmel, ani ja. Uważaliśmy za swój obowiązek dzielić losy żołnierzy, którym nie byliśmy w stanie dać laurów zwycięstwa.”48

Przypisy:

1) Leszek Ratajczak, Historia wojskowości, Warszawa 1989 str. 234.
2) Bohdan Królikowski, Ułańska jesień, Lublin 2002.
3) Tamże, str. 19
4) Tamże, str. 20
5) Tamże, str. 103
6) Tamże, str. 104
7) Tamże, str. 120
8) Marian Romeyko, Stadium organizacyjne wyższych jednostek kawalerii, Bellona 1928
9) Bohdan Królikowski, Ułańska ... , str. 141
10)Dopiero w czerwcu 1939 roku przystąpiono do organizacji drugiej bryg. panc.–mot.
11)Bohdan Królikowski, Ułańska ... , str. 156-157
12)Tamże, str. 206
13)Tamże, str. 206
14)Leszek Ratajczak, Historia . . . , str. 212
15)Tamże, str. 244
16)Tamże, str. 244-245
17)Tamże, str. 246
18)Tadeusz Jurga, Bzura 1939, Warszawa 200, str., 16.
19)Tamże, str. 24.
20)Tadeusz Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą, Warszawa 1957, str. 28.
21) Bogusław Wołoszański, Sensacje XX wieku – Kutrzeba cz. 1 i 2, TVP 2002.
22) Tamże.
23)Leszek Ratajczak, Historia . . . , str. 252
24)Bohdan Królikowski, Ułańska ... , str. 237
25)Zginęło 25 żołnierzy, w tym d-ca pułku płk. K. Mastalerz i d-ca 1 szw. rtm. E. Świesciak, a 50 było rannych. Stracono tez 60 koni.
26) Apoloniusz Zawilski, Bitwy polskiego września, Warszawa 1972.
27)Bohdan Królikowski, Ułańska ... , str. 241
28)Obecnie wieś Dębowa Łąka.
29)Obecnie miasto Wschowa.
30)Roman Abraham, Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, Warszawa 1990 str. 35-37.
31) Tamże, str. 43.
32)Tamże, str. 58-264.
33)Tadeusz Kutrzeba, Bitwa … str. 54.
34)Tamże, str. 55.
35)Tamże, str. 74-75.
36)Tamże, str. 80.
37)Zygmunt Szacherski, Wierni żołnierskiej przysiędze, Warszawa 1966, str. 61.
38) 60 zabitych i ciężko rannych.
39)Ciężko ranny podczas bitwy.
40) Bohdan Królikowski, Ułańska … str. 245 oraz Piotr Bauer, Bogusław Polak, Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939 roku, Poznań 1980 str. 313-314.
41)Bohdan Królikowski, Ułańska … str. 246.
42)Piotr Bauer i Bogusław Polak, Armia … str. 316.
43)Bohdan Królikowski, Ułańska … str. 249.
44)Tamże, str. 250.
45)Roman Abraham, Wspomnienia … str. 254.
46) Tamże, str. 256.
47)Bohdan Królikowski, Ułańska … str. 252.
48)Tadeusz Kutrzeba. Bitwa nad … str. 184.


Wykaz skrótów :

p. s. k – pułk strzelców konnych,
p. uł. – pułk ułanów,
p. szw. – pułk szwoleżerów,
dak – dywizjon artylerii konnej,
dyon. panc. – dywizjon pancerny,
baon strz. – batalion strzelców,
szw. Kaw. – szwadron kawalerii,
W.P. – Wojsko Polskie,
N.D. W.P. – Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego,
N.W. – Naczelny Wódz,
G.O. – Grupa Operacyjna,
G.O. Kaw – Grupa Operacyjna Kawalerii,
OW – Oddział Wydzielony,
Bryg. Kaw. – Brygada Kawalerii,
Wielkop. Bryg. Kaw. – Wielkopolska Brygada Kawalerii,
Podol. Bryg. Kaw. – Podolska Brygada Kawalerii,
Pom. Bryg. Kaw. – Pomorska Brygada Kawalerii,
A. „Poznań” – Armia „Poznań”,
A. „Pomorze” – Armia „Pomorze”,
A. „Łódź” – Armia „Łódź”,


Bibliografia :

Monografie:

1)R. Abraham, Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, Warszawa 1990.
2)P. Bauer, B. Polak, Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939 roku, Poznań 1980.
3)T. Jurga, Bzura 1939, Warszawa 2001.
4)T. Jurga, Największa bitwa września, Warszawa 1978.
5)J. Kirchmayer, Kampania Wrześniowa, Warszawa 1946.
6)B. Królikowski, Ułańska jesień, Lublin 2002.
7)T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą : (9-22 września 1939 r.) : przyczynek do historii kampanii polsko-niemieckiej w obszarze Poznań - Warszawa we wrześniu 1939 r., Warszawa 1957.
8)L. Ratajczak, Historia wojskowości, Warszawa 1980.
9)Z. Szacherski, Wierni żołnierskiej przysiędze, Warszawa 1966.
10)A. Zawilski, Bitwy polskiego września, Warszawa 1972.

Artykuły :

1)M. Romeyko, Stadium organizacyjne wyższych jednostek kawalerii, w Bellona 1928

Inne:

1)B. Wołoszanski, Sensacje XX wieku – Kutrzeba cz. 1 i 2, TVP 2002
2)www. 1939. pl.
3)www. histmag.pl