Kwestia wschodnia - historia tzw. " bałkańskiego kotła"

Bałkański problem, ważny element tzw. “kwestii wschodniej”, czyli walki o spadek po imperium ottomańskim. na widownię dziejową wkroczył w XIX i XX w. w związku z walką narodów bałkańskich o wyzwolenie spod panowania tureckiego. działania te spotkały się, w zależności od własnych celów, z politycznym poparciem lub dezaprobatą imperiów europejskich, w tej liczbie Austrii, Francji, Wielkiej Brytanii, Rosji, w późniejszym okresie także Niemiec.

Mocarstwa europejskie usiłowały uzyskać silne wpływy w tym strategicznym regionie, w związku ze znajdującymi się na tym obszarze ważnymi węzłami komunikacyjnymi m.in. cieśniny bosforskie, Dunaj. Działania zbrojne narodów bałkańskich doprowadziły do uzyskania przez nie bądź to autonomii bądź to całkowitej niepodległości. Na początku XIX w Serbia uzyskała znaczną autonomię. W 1829 powstało państwo greckie w 1856 rumuńskie w 1878 bułgarskie (w tym roku pełną niezależność uzyskały także Czarnogóra, Rumunia, Serbia).

Jak się okazało przełomowym zdarzeniem dla regionu był fakt rozpoczęcia wojny rosyjsko-tureckiej. 24 kwietnia 1877 roku, przy neutralności Austro-Węgier i pomocy rumuńskiej oraz powstańców bułgarskich. Armia rosyjska wkroczyła do Rumunii i Bułgarii. Na zachodzie zaś półwyspu Bałkańskiego na Turków uderzyli Serbowie i Czarnogórcy. Po zdobyciu bohatersko bronionej twierdzy Plewna Rosjanie przedarli się przez łańcuch bałkanu i w styczniu 1878 roku zajęli Adrianopol, co stanowiło o całkowitej otwartości drogi do Stambułu.

Wtedy to na widownię wstąpiły mocarstwa europejskie, obawiające się znacznego przypływu potęgi Rosji, na morze Marmara wpłynęły okręty marynarki brytyjskiej. W tych warunkach, wódz naczelny Wielki Książę Mikołaj, otrzymał rozkaz zatrzymania swych sił przed Stambułem. 3 marca 1878 roku w San Stefano podpisano pokój wstępny.

Postanowiono utworzyć księstwo bułgarskie rozciągające się od morza Egejskiego do Dunaju i od Morza Egejskiego do jeziora Ochyda. Niepodległa Rumunia otrzymała Dabrudżę, oddając jednak Rosji część Besarabii. Odpowiednio zwiększone zostały także terytoria Serbii i Czarnogóry. Posiadłości tureckie w Europy zostałyby więc rozcięte przez utworzenie Wielkiej Bułgarii, z jednej strony Tracja Wschodnia, z drugiej Albania i Bośnia z Hercegowiną.

Warunki z San Stefano spotkały się jednak z ostrym sprzeciwem Wielkiej Brytanii i Austro-Węgier. Szczególnie wrażliwym punktem był zasięg terytorialny Bułgarii oraz to, że car zastrzegał komisoryczny zarząd nad powstającym tam rządem oraz 2 letnią okupację kraju. Rosja ze względu na słaby stan skarbu i wyczerpanie armii trudną kampanią zimową musiała wycofać się z tych propozycji. Podczas tajnych rokowań z Wiedniem i Londynem Rosja zrzekła się planów stworzenia Wielkiej Bułgarii. Usankcjonowano to 13 lipca 1878 roku traktatem berlińskim. Bułgaria, znacznie okrojona (między Dunajem na północy a Bałkanem na południu, ze stolicą w Sofii), stała się lennem Turcji, z wybranym przez przedstawicielstwo narodowe a zatwierdzonym przez sułtana i mocarstwa księciem. Na podobnych zasadach działała także prowincja Rumelia Wschodnia, wchodząca w skład Turcji. W porównaniu z układem w San Stefano zmniejszono nabytki Serbii i Czarnogóry. Sprawę Rumunii rozwiązano podobnie jak w San Stefano. W wyniku zmian Serbia, Czarnogóra i Rumunia zyskały całkowitą niezależność, która objawiła się przyjęciem w Rumunii 1881r a w rok później w Serbii tytułów królewskich przez dotychczasowych książąt tych obszarów. Czarnogóra stała się królestwem dopiero w 1910 roku.

Doniosłe w następstwa były postanowienia kongresu berlińskiego wobec Bośni i Hercegowiny. Kraj ten, chociaż formalnie został częścią składową państwa tureckiego oddany został "tymczasowo" Austro-Węgrom, które otrzymały tam prawo zorganizowania własnej administracji cywilnej jak również i okupacji wojskowej.

Wypadki lat 1875-78 przyniosły więc duże przemiany na Półwyspie Bałkańskim, choć nie usunęły stamtąd do końca panowania Tureckiego. Turcja władała nadal Macedonią i Albanią oraz częściowo (do 1908 roku) Bułgaria. Grecja była monarchią konstytucyjną pod panowaniem króla Jerzego I. Był to ubogi kraj rolniczy, przeważały w nim nastroje dążenia do zjednoczenia z innymi grekojęzycznymi częściami Bałkanów. Chodziło przede wszystkim o tereny tureckie (Saloniki, miasta na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, Kreta). W 1897 roku doszło do wojny grecko-tureckiej, która zakończyła się przegraną Grecji, co pogłębiło tylko biedę w tym kraju. Jednakże Kreta zyskała autonomię.

W innym położeniu była Serbia. Austria wspierała tam gospodarkę importując z niej wiele produktów (około 80% całego handlu Serbii wiązało ją z Austro-Węgrami). Na mocy tajnego układu Serbia stała się częścią austriackiej strefy wpływów i zyskała sobie protektorat Austro-Węgier. W 1885 interwencja Austrii powstrzymała armię Bułgarską przed wkroczeniem do Serbii po tym jak Serbia zaatakowała Bułgarię i poniosła klęskę. Polityka dynastii panującej spotykała się z nieufnością. W 1903 roku doszło do zamachu na dotychczas panujących. Potem polityka Serbii wiązała ją z Rosją.

W Bułgarii silny ruch narodowowyzwoleńczy doprowadził w latach 1880-85 do proklamowania niepodległego państwa, poszerzonego o dotychczasowo Turecką Rumelię Wschodnią. Po perypetiach z licznymi zamachami stanu zgromadzenie narodowe wybrało księciem Ferdynanda, jednego z książąt dynastii sasko-kobursko-gotajskiej. Rosja uznała nowego władcę dopiero w 1896 roku. W 1908 książę Ferdynand Koburski ogłosił się królem Bułgarów, proklamując zerwanie zależności od Turcji.

Pomiędzy Grecją a Bułgarią zaczął narastać cichy konflikt o Macedonię. Co zaowocowało późniejszymi zatargami.

Rumunia natomiast była monarchią konstytucyjną z parlamentem dwuizbowym i królem z dynastii Hohenzollernów. Utworzenie niepodległej Rumunii nie rozwiązało całkowicie sprawy narodowej, spornymi stały się terytoria Bukowiny, Siedmiogrodu i Banatu (austriackie) i rosyjskiej Besarabii. Polityka państwa skierowana była przeciwko Rosji.

W nowo powstałych krajach zaczął się budzić szowinizm i nacjonalizm wpływający na zaostrzenie sytuacji w regionie, podsycany knowaniami potęg europejskich. Napięta sytuacja niweczyła jakiekolwiek próby współpracy nowych państw. Dopiero w 1912 Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbia zawarły alians wojskowy i w wyniku I wojny bałkańskiej opanowały resztki tureckich terenów na Bałkanach. Czwórprzymierze bałkańskie wykorzystując osłabienie Turcji i w październiku 1912 roku rozpoczęło wojnę. Wygrane bitwy Bułgarów pod Kirk Kilisse i pod Luleburgaz oraz wielka wygrana Serbów pod Kumanovem oraz zajęcie Salonik przez Greków zadały decydujące ciosy Turcji. Bułgarzy wstrzymali marsz na Stambul dopiero na fortyfikacjach na przedpolach stolicy. Grecy zdobyli Janinę, Serbowie i Bułgarzy Adrianopol. Zawarto 30 maja 1913 roku pokój. Tak zakończyła się pierwsza wojna bałkańska.

Druga wojna bałkańska wybuchła w nocy z 29 na 30 czerwca tego samego roku. Bułgaria przekonana o swojej przewadze, zgłaszając roszczenia wobec terenów Macedońskich zaatakowała wojska serbsko-greckie. Jednak wystąpienie Rumunii przeważyło szalę na niekorzyść Bułgarii. Dodatkowo Turcy korzystając z zamieszania odbiła Adrianopol. Bułgaria zagrożona totalną klęską zgodziła się na ciężki pokój. Miala zrezygnować ze spornych terenów Macedonii oraz oddać Sylistrię Rumunii. W ostatecznym rozrachunku po obu wojnach bałkańskich ludność Bułgarii powiększyła się o zaledwie 400 tysięcy mieszkańców, podczas gdy Serbia i Grecja zyskały po około 1,5 miliona.

Silna Serbia z dostępem do portów morskich nie spodobała się Austrii, co spowodowało kolejny kryzys międzynarodowy, dlatego utworzono niezawisłe państwo Albańskie zagradzające Serbii drogę do morza.

To właśnie sytuacja na Bałkanach oraz zabójstwo arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga stało się pretekstem do wybuchu I wojny światowej, w wyniku której po raz kolejny region uległ podziałowi na państwa popierające Ententę (Czarnogóra, Grecja, Rumunia, Serbia) i kraje popierające Niemcy i Austro-Węgry (Bułgaria i Turcja). Zakończenie działań zbrojnych w 1918 przyspieszyło powstanie królestwa Serbów Chorwatów i Słoweńców (SHS) w ramy którego weszły Bośnia, Chorwacja, Hercegowina, Serbia i Słowenia. Królestwo SHS w 1929 przekształcono w Jugosławię.