Wielkie Księstwo Poznańskie w latach 1815-1848 - krótka charakterystyka.

Wielkie Księstwo Poznańskie ustanowiono na kongresie wiedeńskim. W jego skład weszły departamenty Księstwa Warszawskiego - poznański i bydgoski (prawie w całości), oraz część departamentu kaliskiego. Terytorium Wielkiego Księstwa liczyło ok. 29 tys. km , i zamieszkiwało je około 776 tys. ludności (dane z 1815 roku). Nie był to osobny twór państwowy, ale Księstwo miało uzyskać autonomię. Będąc integralną częścią Królestwa Prus,

Wielkie Księstwo miało posiadać odrębne instytucje, zbliżone do instytucji Królestwa Polskiego. Obietnice tego złożył mieszkańcom Wielkiego Księstwa król pruski Fryderyk Wilhelm III, w odezwie z 1815 roku. Wyrazami odrębności były np. nazwa akcentująca organizacyjną odrębność (?Wielkie Księstwo?), własny herb (orzeł pruski z orłem polskim pośrodku, i z napisami w języku niemieckim i polskim), i flaga. Język polski był równorzędny z językiem niemieckim w szkołach czy w urzędach. Zagwarantowano Polakom równy dostęp do urzędów. Wielkie Księstwo posiadało też instytucję namiestnika królewskiego (inne prowincje Prus takiej instytucji nie posiadały), oraz, od 1824 roku, prowincjonalny sejm postulatowy, który przedkładał skargi i petycje w obronie społeczności polskiej. Polacy mieli większość w tym sejmie (zwoływanym co 3 lata), ale jego rola ograniczała się do tworzenia forum na którym posłowie polscy mogli występować w obronie języka polskiego (na ogół bezskutecznie). Za wyraz odrębności Wielkiego Księstwa można też uważać fakt wyłączenia go w 1815 (z przerwami do 1867 roku) ze Związku Niemieckiego. Do 1871 roku inkorporowano je do Związku Północno-Niemieckiego (podobnie jak Prusy Wschodnie i Zachodnie). Do tego czasu król pruski liberalnie traktował tę prowincję, zwłaszcza, że do upadku powstania listopadowego na wschód od Wielkiego Księstwa istniało Królestwo Polskie z własną konstytucją. Król pruski szanował więc z początku narodowe odrębności Księstwa, i jego rządy w Poznańskiem charakteryzowały się liberalizmem.

Król Pruski przybrał tytuł wielkiego księstwa poznańskiego. Namiestnikiem został książę Antoni Radziwiłł (spokrewniony z Hohenzollernami). Jednak jego uprawnienia były niewielkie.

Od 1824 roku liberalne rządy się skończyły. Od tej pory starano się usuwać wszelkie odrębności ustrojowe i narodowe. Zamykano polskie szkoły. Namiestnik pełnił funkcje jedynie reprezentacyjne. Wielkie Księstwo podzielono na dwie regencje (toruńską i poznańską), w których władzę sprawował pruski nadprezydent prowincji, zwany tez niekiedy naczelnym prezesem. Wielkie Księstwo było odtąd prowincją Królestwa Pruskiego, jego autonomia zanikała. W skład regencji wchodziło 26 powiatów, zarządzanych przez landratów. Trzecim z kolei nadprezydentem był Edward Heinrich Flottwell ? aktywny germanizator. Od 1831 przestano obsadzać urząd namiestnika. Od 1832 roku język niemiecki stał się wyłącznym językiem administracji (później też sądownictwa i notariatu). W 1834 roku dokonano reorganizacji sądownictwa (wprowadzono jego pruską organizację). Podczas gdy w Prusach starostów (landratów) powiatowych wybierały sejmiki powiatowe, to w Księstwie w 1833 odstąpiono od tej zasady, by nie dopuścić do wysuwania polskich kandydatur. W 1833 roku zamknięto tez zakony, i skonfiskowano ich majątek. Wprowadzono też pruski system miar i wag. W 1842 roku do szkół wprowadzono język niemiecki do szkół elementarnych, zwiększono liczbę niemieckich urzędników, i zadbano o napływ ludności niemieckiej do Wielkiego Księstwa. Przeprowadzono też reformę uwłaszczeniową, w związku z która właściciele ziemscy utracili władze wójtowską na rzecz mianowanych przez rząd komisarzy obwodowych. Poprzez ostra germanizację i likwidację odrębności Księstwa po powstaniu listopadowym, odrębność ta została zatarta prawie całkowicie (wraz z nazwą) w ciągu niewiele ponad 20 lat. Jednak odrębność ta przyczyniła się do rozwoju ruchu narodowego w zaborze pruskim. W 1848 roku, po powstaniu wielkopolskim, większą część Wielkiego Księstwa Poznańskiego wcielono do Rzeszy. Pozostałe ziemie stanowiły prowincję poznańską.