Postać ludzka w wytworach plastycznych dzieci i młodzieży.

Do tego czasu rysunek postaci ludzkiej dziecka był rozpatrywany na tle całokształtu jego twórczości rysunkowej. W polskiej literaturze psychologicznej nie ma pracy poświęconej analizie rozwoju procesów poznawczych dziecka na podstawie rysunków postaci ludzkiej. Jest to jednak bardzo bogaty materiał, na którego podstawie można śledzić rozwój psychiczny dzieci i młodzieży. Z analizy zebranego materiału podczas badań nasuwają się pewne wnioski o charakterze ogólnym. Analiza rysunków człowieka z najwcześniejszych lat życia wykazała, że dopiero między trzecim a czwartym rokiem życia spośród chaosu kresek, zygzaków, łuków i kół zaczynają wyłaniać się pierwsze kontury człowieka. Decydującym, przełomowym momentem jest rysowanie kółek lub różnych wieloboków, to jest zamykanie powierzchni papieru ramami konturu. Ten moment stanowi niejako genezę formowania się rysunku człowieka. Szuman tego rodzaju kółka traktuje jako ?zarodki i embriony przyszłych schematów postaci ludzkiej? w twórczości rysunkowej dziecka. Wystarczy potem pierwotne koło uzupełnić kilkoma kreskami i punktami aby stworzyć pierwszy zasadniczy schemat ludzki. Te przedstawione punkciki i kreski reprezentują najczęściej nos i oczy. W ten sposób powstają charakterystyczne rysunki człowieka wykonane przez małe dziecko. Są to tak zwane głowonogi.
W tym okresie spotkać się można i z formą przejściową. Koła zaczynają się stopniowo, nieśmiało i niezdecydowanie różnicować, otrzymują pewne odnogi na zewnątrz i pewne dalsze kółka i kreski wewnątrz. Układ tych donóg i części na ogół nie jest nie jest uporządkowany w taki sposób, aby można było wyodrębnić takie części jak tułów, głowe, oczy, nos, usta, ręce i nogi itp. Uporządkowanie poszczególnych elementów następuje dopiero w rysunku dojrzałego schematu człowieka, jaki wykonuje dziecko nieco starsze.Na podstawie swoich badań Szuman doszedł do przekonania, że dziecko w tym okresie rozwojowym rysuje wyłącznie z pamięci i wyobraźni. Rysuje to, co wie o przedmiocie w danej chwili rysowania. Nie rysuje ono według wyobrażeń schematycznych i mało wyrazistych. Za tego rodzaju oceną rysunku przemawia ubogi i pierwotny jego charakter. Dziecko rysuje to, co zapamiętało o przedmiocie, lecz nie rysuje tak, jak go widzi. Im więcej pamięta szczegółów należących do przedmiotu w chwili rysowania, tym ich więcej umieszcza na rysunku. Przez to samo rysunek staje się bogatszy i bardziej szczegółowy. Początkowo jednak dziecku przychodzi na myśl niewiele elementów dotyczących danego przedmiotu. Z tego też względu pierwotne rysunki są takie ubogie i prymitywne w swojej treści i wykonaniu.
Meumann twierdził, że rozwój rysunku dziecka jest stopniowym przezwyciężaniem trudności zewnętrznych i wewnętrznych, jakie sprawia rysowanie. Miał on słuszność. Procesy dziecka nie są jeszcze w pełni wykształcone, aby mogło ono ujmować rzeczywistość w taki sposób, jak osoba dorosła. Czynność rysowania u małego dziecka polega na mechanicznym naśladowaniu wzoru z natury. Jest symbolem rzeczywistości, a nie wiernym jego odzwierciedleniem. W rysunku dziecko wyraża nie tylko swoje umiejętności rysowania, ale przede wszystkim wiedzę, jaką sobie przyswoiło drogą słabo jeszcze rozwiniętych procesów poznawczych, emocjonalnych oraz cech osobowościowych. Jeśli chodzi o wykorzystanie kolorów (w pierwszym podokresie i drugim)w rysunkach dziecko stosuje je dla własnej przyjemności bez zainteresowania się nimi. W trzecim stosuje dla kolory dla zaznaczenia różnych swoich bazgrot. Zasadniczym motywem bazgrania w tej fazie jest przyjemność.
Niektóre dzieci rysują postać ludzką tak, jakby stała ona do góry nogami. Stern tłumaczył to brakiem rozróżniania przez małe dzieci położenia rysowanych lub oglądanych przedmiotów względem własnego ciała. Dopiero dzięki zdobytemu doświadczeniu uczą się one rozróżniać położenia, np. pozycje stojącą. Pojawienie się głowonogów w początkowej fazie rysunków Szuman starał się wyjaśniać genetycznie. Twierdził że dziecko zapomina rysować tułów dlatego tylko, ponieważ bardzo rzadko słyszy słowo tułów, a jeśli słyszy rozumie go ogólnie jako ciało. To co nie ma nazwy, trudniejsze jest do uświadomienia. Dlatego dziecko rysuje początkowo głowonogi. Stopniowo zauważa jednak ten brak, zwłaszcza dzięki temu, że rysując głowę musi myśleć i o osadzeniu kończyn. Spostrzega że wielką niedorzecznością jest osadzać je w głowie. Według Szumana głowonogi w rysunkach dzieci są charakterystyczne dla najmłodszych, powyżej 10 roku życia, świadczą o niedorozwoju umysłowym. Dziecko rysuje kończyny równe w różnych miejscach tak, że wyglądają one jak patyki przyczepione do tułowia. Dziecko zapomina o stawach. Dzieci przestają rysować kończyna za pomocą kresek w 9 roku życia. Zjawisko występowania w rysunkach postaci ludzkiej pewnych części ciała, a brak innych należy tłumaczyć w tym okresie tym, że elementy o charakterze wzrokowym, czuciowym, dotykowym nie występują jednocześnie i równomiernie w rysunkach. Spośród elementów ciała, które często występują w rysunkach, to te części które odgrywają najważniejszą rolę w mimice, gestykulacji i manipulacji. Przejście z rysunku przodem do rysunku z profilu odbywa się bardzo powoli. Dzieci czteroletnie rysują nos z profilu w 6 %, gdy siedmioletnie w 65%. Według Oakleya dziecko rysuje człowieka zgodnie z przyjętym schematem wzrokowym. Dziecko nie troszczy sie o to, czy ją tak widzi, czy nie. Dziecko rysuje to, co wie. Dopiero w późniejszych latach pojawiają się szczegóły na rysunku. W przyswojonym schemacie postaci ludzkiej najbardziej są reprezentowane twarz i ręce. Zaznacza się to wyraźnie w rysunkach z pamięci. Z wiekiem schematy rysunkowe dzieci rozwijają się i doskonalą. Z poszczególnych elementów wyrasta coraz bogatszy rysunek schematyczny. Czasem sam ruch rysowania, a nie jego wytwór, staje się dla dziecka środkiem wyrażania się.
Schemat jest zjawiskiem centralnym w rozwoju rysunkowym dziecka. Poprzez przyswojony schemat dziecko jest w stanie ująć bogactwo kształtów rzeczywistości i ukazać je w rysunku. Buduje go na podstawia zdobytej wiedzy, posiadanego doświadczenia oraz rozwiniętych procesów poznawczych. Rozwój schematu przebiega poprzez różne formy. Postępuje on od najprostszych form bazgrania, poprzez formowanie się i ulepszanie aż do uzyskania pewnej :doskonałości?. Należy jednak pamiętać o tym że rozwój ten jest ciągły i trudno jest ustalić dokładną granicę pomiędzy poszczególnymi jego fazami. Dziecko stopniowo przechodzi od rysowania schematycznego do rysowania naturalistycznego.Pojawiające się trudności w rysowania zniechęcają dziecko do dalszego rysowania. Okazuje więc pogardę to tego rodzaju czynności i uznaje je za dziecinne. Przyjmuje postawę intelektualną.Rysunek z amięci zamienia się na rysunek z natury. Pojawiające się niezadowolenie młodzieży prowadzi do przerwania rysowania, co można zaobserwować u osób dorosłych.
Reasumując rozważania na temat rowoju rysunku postaci ludzkiej, można powiedzieć, że w okresie bazgrania, między drugim a czwartym rokiem życia, należy wyodrębnić 3 podstawowe podokresy. Pierwszy z nich, tak zwany niekontrolowany, charakteryzuje sie tym, że dziecko nie potrafi zapanować nad swoimi spontanicznymi ruchami. W drugim podokresie tzw. Kontrolowanym, dziecko zaczyna powoli kontrolować ruchy. Wykształca się koordynacja pomiędzy wzrokową a motoryczną aktywnością. Dziecko nabiera pewności siebie, potrafi wyróżnić nowe ruchy. W trzecim podokresie dziecko nadaje pewne nazwy swoim bazgrotom. W ten sposób zaznacza się stopniowe przejście od myślenia motorycznego do myślenia konkretno-obrazowego. W czasie bazgrania dziecko często przerywa swoje czynności i zaczyna zastanawiać sie nad swoimi ruchami. W pierwszej i drugiej pofazie nie pojawia się jeszcze postać ludzka.
W fazie przedschematycznej obejmującej okres od czwartego do siódmego roku życia, na pierwszy plan występują próby ujęcia postaci ludzkiej za pomocą schematu. W rysowaniu postaci ludzkiej pojawiają się początkowo forma koła, która reprezentuje głowę i wydłużone elipsy przedstawiające nogi i ręce. Ze względu na rozwój procesów myślenia głowa i stopy wzbogacają się o nowe elementy. Zainteresowane własną osobą znajduje w tym okresie swoje odbicie w rysunku i w układzie przestrzennym. Postać ludzka występuje na planie pierwszym, brak natomiast jakiegoś porządku i organizacji w przedstawionych przedmiotach na rysunku. Ujawnia swój emocjonalny stosunek do przedstawionych przedmiotów: ? to jest moja lala?, ? to jest mój piesek?. W wykorzystywaniu kolorów dziecko nie stara się poszukiwać zależności między zjawiskami przyrody. Kolor dobiera w zależności od swojego emocjonalnego nastawienia i aktualnych zainteresowań. W układzie treści rysunku nie ujawnia się jeszcze świadome planowanie. Głównymi motywami w rysowaniu jest aktywizacja przyswojonej wiedzy, związanej głównie z własną osobą.
W fazie schematycznej która trwa od 7 do 9 roku życia, wyraźnie występują już ukształtowane pojęcia: człowieka i środowiska. Jeśli chodzi o rysunki postaci ludzkiej to przyswojone wyobrażenia i pojęcia zależą głownie od wiedzy i doświadczenia, jakie dziecko zdobyło. Decydują one o treści i wykonaniu rysunku. Ujawniają się one w powtarzającym się schemacie. Przeżycia swoje uwidacznia dziecko w wyolbrzymieniu niektórych części w rysunku człowieka lub też w zaniechaniu czy opuszczeniu ich, ewentualnie w przekształceniu czy zmianie symboli. W tym okresie pojawiają się poraz pierwszy określenia przestrzeni. Dziecko odkrywa zależność swoją od środowiska( ludzi i przedmiotów) z którymi musi współpracować. Ujawnia się to poprzez wprowadzenie linii horyzontalnej i podstawy terenu na rysunku. Odchylenie od przyjętego schematu świadczy o własnych przeeżyciach psychicznych. W tym okresie zaczyna się współzależność pomiędzy kolorem a przedmiotem. Uwidacznia się to w nadawaniu takiego samego koloru przedmiotom na rysunku, jaki posiadają one w rzeczywistości. Odchylenia od przyjętych kolorowych schematów wskazują na przeżycia emocjonalne zachodzące u dziecka.
W fazie realizmu która trwa od 11 do 15 roku życia, występuje odejście od schematu, od sztywnych linii geometrycznych. Jest to wiek wpływu grupy, w którym wyraźnie zaznacza się brak współdziałania z dorosłymi. Ujawnia się natomiast większa świadomość własnej osoby, jak również własnej płci. W rysunku postaci ludzkiej na pierwszy plan występują zainteresowania chłopców i dziewcząt ubiorem, z jednoczesnym zaznaczeniem różnic płciowych. Ujawnia się także tendencja do przedstawiania postaci ludzkiej w sposób bardziej realistyczny. Pojawia się ucieczka od schematu. Przestrzeń występuje coraz wyraźniej, jak również chęć zapełnienia pustej przestrzeni. W posługiwaniu się kolorem zaznacza się emocjonalne nastawienie. Młodzież posługuje się nim zgodnie ze swoimi własnymi przeżyciami. Po raz pierwszy ujawnia się już planowanie w rysunku, przede wszystkim w dekoracji, jak również znajomość materiałów, którymi posługuje się podczas rysowania. Zasadniczą charakterystyczną cechą w trakcie rysowania jest dobieranie ubioru postaciom ludzkim zgodnie z zawodem, płcią i wiekiem. Zaznacza się wyraźna współpraca z grupą rówieśniczą, co ujawnia się w podejmowaniu treści rysunku i form zgodnie z panującymi poglądami i wartościami w grupie.