Wstęp do teorii komuniowania

1. Na jakie kategorie można podzielić opracowania prasoznawcze?

Opracowania prasoznawcze świadome i nieświadome. Do tych drugiej zaliczamy przede wszystkim prace Lompy z pierwszego okresu rozwoju prasoznawstwa na Śląsku. Do świadomych zaliczamy: bibliograficzno-statystyczne szkice, rozprawy, historyczno-prasowe publikacje o charakterze przyczynkarskim, odczyty popularyzatorskie, prasoznawcze szkice, pozycje biograficzne poświęcone m.in. Lompie, Miarce, monografie, opracowania syntetyczne, publikacje o charakterze pamiętnikarskim. Do grupy opracowań bibliograficznych możemy zaliczyć również katalogi i wykazy prasy.

2. Proszę scharakteryzować pierwszy okres badań prasoznawczych na Śląsku.

Pierwsze publikacje o prasie zawdzięczamy Józefowi Lompie. W „Myślach o „Tygodniku Polskim”
w Pszczynie wychodzącym” Lompa podaje kilka informacji o polskich pismach dla ludu. Głównym celem tego cyklu publikacji było zachęcenie ludu do prenumeraty „Tygodnika”.
Drugą z tych publikacji, którą uważać można za początek zainteresowań prasoznawczych Lompa zamieścił
w „Telegrafie Górno-Śląskim” z 1848 r. Analizując stan prasy polskiej na Śląsku, pisał o polskojęzycznych pismach Warmii i Mazur, a następnie postulował zastąpienie dotychczasowych, urzędowych pism regencyjnych polskojęzycznymi pismami powiatowymi.
Po tych publikacjach nastąpiła niemal półwiekowa przerwa w rozwoju myśli prasoznawczej na Śląsku. W tym okresie zaczęło się jednak zwiększać zainteresowanie prasą polską Śląska w innych regionach – zwłaszcza
w Krakowie.
Za pierwszą publikację o właściwościach świadomej refleksji prasoznawczej uznać trzeba bibliograficzno-statystyczny szkic O. Balcera opublikowany w książce zbiorowej na rzecz Gimnazjum Polskiego w Cieszynie. Drogą statystyczną autor dowodzi, że na polskie gazety istniało na Śląsku Cieszyńskim większe zapotrzebowanie niż na niemieckie. Praca ta jest dojrzałym opracowaniem prasoznawczym.
Kolejnym osiągnięciem w rozwoju prasoznawstwa śląskiego jest rozprawa J. Kudery „Dziennikarstwo polskie na Śląsku”. Została ona przygotowana w związku z jubileuszem 250-lecia „Merkuriusza Polskiego”. Opisywał pisma śląskie i dzieje najstarszych gazet polskich, które wychodziły w różnych okresach poza Śląskiem. Była ona pierwszą próbą syntetycznego spojrzenia na dzieje polskiej prasy na Śląsku.
Ważne miejsce w rozwoju śląskich badań prasoznawczych zajmuje praca K. Prusa „O pierwszych polskich drukarzach i wydawcach na Górnym Śląsku to i owo”.
Ważna jest również rola przyczynków historycznych J. Londzina traktujących o roli, znaczeniu i dziejach „Gwiazki Cieszyńskiej”.
Podsumowując, Śląsk nie dysponował w tym okresie żadnym polskim pismem naukowym. Nie było żadnego ośrodka naukowego, który skupiałby ludzi zainteresowanych pracą naukową. Pod względem możliwości rozwoju badań naukowych Śląsk był w najgorszej sytuacji spośród regionów ziem polskich.

3. Proszę scharakteryzować drugi okres badań prasoznawczych na Śląsku.

Drugi, najkrótszy okres badań prasoznawczych na Śląsku przypada na lata, w których dwie części tego regionu: cieszyńska i skrawek Górnego Śląska odzyskały niepodległość i przywrócone zostały Polsce. Stworzyło to korzystniejsze warunki dla rozwoju polskiego życia umysłowego, badań naukowych, a w tym prasoznawstwa. W okresie ok. 15 lat regionalna literatura prasoznawcza wzbogaciła się bardzo pokaźnie – o cenne przyczynki bibliograficzne oraz publikacje bibliograficzne, m.in. W. Ogrodzińskiego oraz L. Brożka i O. Michejdy.
Szczególny rozkwit publikacji historyczno-prasowych o charakterze przyczynkarskim przypada na ostatnie
5-lecie poprzedzające wybuch II wojny.
Jedną z pierwszych tego typu prac opublikował w 1924 r. T. Reger. Jest ona cennym przyczynkiem źródłowym do początków i rozwoju prasy robotniczej Śląska Cieszyńskiego. Autor omawia w niej fakty i swoistą atmosferę, w jakiej zrodziła się „Równość”.
Przypomnieniu najstarszych pism pszczyńskich (tam pierwsza na Górnym Śląsku gazeta polska) poświęcił swój artykuł historyk Śląska F. Popiołek. Jego przedmiotem jest głównie „Tygodnik Polski” i jego rola w krzewieniu oświaty na wsi.
O wrocławskim „Zniczu” pisał w 1935 r. S. Wallis. Spośród dwu prac A. Bara poświęconych prasie śląskiej jedna dotyczy gazet z okresu powstań i plebiscytu, druga zaś jest osadzona chronologicznie w problematyce śląskiej XIX w.
Pod urokiem roczników „Zwiastuna Górnośląskiego” i dramatycznych pamiętników jego wydawcy T. Heneczka napisał swój szkic prasoznawczy J. Dąbrowa. Próbuje w nim dokonać oceny polemiki T. Heneczka z K. Miarką oraz zbadać powstanie, losy i okoliczności upadku owego pisma, a także przyczyny odejścia z jego redakcji Miarki.
Wśród prac poświęconych czasopiśmiennictwu cieszyńskiemu wyróżniają się dwa opracowania J. Galicza, oraz jubileuszowe wydanie „Gwiazdki Cieszyńskiej” w 1928 r. Galicz, w artykule „Józef I. Kraszewski i „Gwiazdka Cieszyńska”” omówił wiele faktów z początkowego okresu rozwoju gazety, sposobów jej redagowania
i rozpowszechniania na Śląsku, w Galicji i Królestwie. W drugim szkicu zajmuje się literacką i naukową zawartością pisma.
Ciekawym przyczynkiem do dziejów, a przede wszystkim roli, czasopism śląskich w okresie kulturkampfu, jest praca L. Musioła. Autor wychodzi od omówienia motywów i okoliczności powołania tego specyficznego z wielu względów pisma („Schlesier-Szlązak”).
Ważnym czynnikiem aktywizacji badań prasoznawczych na Śląsku w tym okresie było powstanie w Katowicach dwóch instytucji naukowych, które skupiały wokół siebie i integrowały wszystkich ówczesnych badaczy regionalnych i oddziaływały kulturalnie na nie odzyskane jeszcze regiony Śląska, tworząc zalążki przyszłego ośrodka naukowego humanistyki śląskiej. Były to: Instytut Śląski oraz Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku. Z instytucjami tymi były związane dwa periodyki – „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”
i „Zaranie Śląskie”.

4. Proszę scharakteryzować trzeci okres badań prasoznawczych na Śląsku.

Wojna i okupacja zahamowały zupełnie rozwój badań prasoznawczych na Śląsku. Hitlerowcy zniszczyli większość zbiorów, a w obozach koncentracyjnych zginęło wielu ludzi ze środowiska naukowego i kulturalnego Śląska. Zlikwidowane zostały również obie instytucje naukowe i związane z nimi periodyki.
Początkowo, tj. do przełomu lat 40. i 50. badania prasoznawcze rozwijały się w formach i kierunkach znanych już z poprzedniego okresu, a dominującymi ośrodkami były Katowice i Cieszyn, to najdojrzalsze opracowanie prasoznawcze tego okresu powstało we Wrocławiu – W. Floryan „Czasopiśmiennictwo na ziemiach śląskich
w okresie walki o narodowość (1845-1921)”. Do 1972 r., tj. o ukazania się w Opolu książki F.A. Marka „Najdawniejsze czasopisma polskie na Śląsku 1789-1854”, było to jedyne, a w odniesieniu do lat 1868-1921, jest do dziś jedynym, choć niewątpliwie fragmentarycznym opracowaniem syntetycznym dziejów prasy polskiej na Śląsku w XIX i w początkach XX w.
Coraz szybciej badania rozwijają się w Opolu i Wrocławiu. W tych miastach oraz w Katowicach w okresie Polski Ludowej powstało mnóstwo opracowań prasoznawczych (J. Glensk – „Bibliografia opracowań prasy polskiej”).
Przygotowanie pierwszych poważnych opracowań z tego zakresu było możliwe dopiero w latach 60. i 70. Dwa spośród nich najpełniej odpowiadają potrzebom warsztatu prasoznawcy: „Bibliografia polskich czasopism śląskich do 1939 r.” autorstwa M. Przyweckiej-Sameckiej i J. Reitera oraz opracowanie J. Glenska.
• pierwsze, pełne, opublikowane w postaci książek bądź obszernych rozpraw w czasopismach naukowych monografie niektórych pism bądź też syntez obejmujących prasę śląską zapoczątkuje książka R. Śmieli poświęcona „Dziennikowi Górnośląskiemu”
• monografia „Nowin raciborskich” J. Glenska – w pełni naukowy charakter
• studium monograficzne w „Studiach śląskich” – J. Demel 1973 r.
• opracowania syntetyczne:
- książka F.A. Marka, która jest zbiorem szkiców poświęconych cenzurze pruskiej do 1848 r., a następnie kilku pismom ukazującym się na Śląsku w latach 1789-1854
- syntetyzująca rozprawa J. Ratajewskiego poświęcona polskiej prasie centrowej Górnego Śląska w latach 1886-1925
- szkic syntetyczny F. Szymiczka poświęcony dziejom prasy i czasopiśmiennictwa województwa śląsko-dąbrowskiego
- Instytut Śląski w Opolu – edycja małych form monograficznych związanych z różnymi dziedzinami wiedzy
o prasie
• publikacje o charakterze pamiętnikarskim lub zbliżone gatunkowo
• podsumowanie:
- aktywizująco na rozwój badań prasoznawczych wpłynęło przywrócenie całego Śląska Polsce
- szybkie odnowienie i ponowne ożywienie ośrodków naukowych na tym obszarze, zwłaszcza w Opolu
i we Wrocławiu
- dla środowiska katowickiego najbardziej charakterystyczne są opracowania dotyczące prasy konspiracyjnej, głównie PPR, prasy fachowej (górniczej i hutniczej) oraz prasy w innych krajach (RFN), jej roli
i funkcjonowania w systemie politycznym tego kraju; badania nad prasą współczesną, nad komunikowaniem międzynarodowym
- opolski ośrodek naukowy imponuje dorobkiem w zakresie bibliografii i historii prasy polskiej (Instytut Śląski, Wyższa Szkoła pedagogiczna)
- dorobek ośrodka wrocławskiego – opracowania historyczno-prasowe, badania nad prasą i współczesnym komunikowaniem masowym (oddział PAN, Ossolineum, UW)