Triumf czy klęska? Problemy jednostki uwikłanej w konflikty swojej epoki (na wybranych przykładach literackich).

Według Emily Bront, "istnieje jakaś część nas samych gdzieś całkowicie poza nami". Na kształtowanie się indywidualnego systemu wartości jednostki istotny wpływ ma wiele czynników- podstawą jest rodzina, jej tradycje, wychowanie pobierane od rodziców, jak również szkoła, towarzystwo rówieśników, itp. Często jednak nie zdajemy sobie sprawy, że każdy człowiek przede wszystkim pozostaje pod wpływem środowiska i epoki, w której żyje. Wynika to ze wspólnej dla całej społeczności historii i tradycji, które generują pewne zachowania. Odizolowanie się od własnych korzeni jest niezwykle trudne, wydaje się wręcz niemożliwe. Mimo iż możemy próbować przełamywać otaczające nas stereotypy, w pewnym sensie nasz los nierozerwalnie połączony jest z losem innych, nasze troski mogą być wynikiem konfliktów epoki, w której żyjemy. Pozostaje tylko pytanie, dokąd zmierza droga , którą idziemy wraz z ludźmi naszych czasów- "Czy popiół tylko zostanie i zamęt, co w przepaść idzie z burzą, czy zostanie na dnie popiołu gwiaździsty dyjament, wiekuistego zwycięstwa zaranie?" Czy czeka nas triumf, czy klęska?.

Poznając kolejne epoki literackie i stworzonych w nich bohaterów literackich, dostrzegamy, iż od najdawniejszych czasów pojawiała się zależność pomiędzy człowiekiem a problemami okresu dziejowego, w którym żył. Jedną z bohaterek, uwikłanych w konflikty epoki, jest z pewnością Antygona, wykreowana przez starożytnego twórcę, Sofoklesa.

Na antyczny sposób widzenia Wszechświata i człowieka wpływał świat bogów. Prawa boskie były niepodważalne, stanowiły kodeks obowiązujący człowieka. Przestrzeganie tychże praw należało do tradycji, kultywowanej we wszystkich rodzinach i przekazywanej z pokolenia na pokolenie. W takiej rodzinie dorastała także
Antygona

Bohaterka tragedii Sofoklesa to przede wszystkim jednostka silna, ponad wszystko miłująca prawdę, wierna sobie i wyznawanym wartościom. Jest bezkompromisowa i nieugięta. Jej przeciwnikiem jest Kreon, władca Teb, stojący na straży praw państwa. Zabrania on Antygonie pochować brata, Polinejkesa, którego obarcza piętnem zdrajcy kraju. Tym samym sprzeciwia się prawom boskim, według których członkowie rodziny umarłego winni go pogrzebać, aby ułatwić mu wędrówkę do świata zmarłych. Złamanie zakazu Kreona groziło karą śmierci. Antygona staje przed niezwykle trudnym wyborem- wyznawane przez nią wartości, tradycja epoki , w której żyje, każą jej dochować wierności prawom boskim, a tym samym skazać się na śmierć.

Konflikt epoki, w jaki została uwikłana bohaterka to napięcie między prawem jednostki do wolności a ograniczającymi ją zasadami państwa, niezgodność pomiędzy prawem boskim, któremu wierność należała do tradycji epoki a prawem ludzkim, którego nieprzestrzeganie groziło karą śmierci. Trudno jednoznacznie określić, czy droga wybrana przez Antygonę doprowadziła ją do triumfu, czy klęski- wierność bogom, a także ukazanie miłości do brata były zwycięstwem bohaterki, jako klęskę zaś potraktować można przegraną walkę z prawem ziemskim. Antygona stała się ofiarą konfliktu zaistniałego w epoce, w której żyła. Konieczność dokonywania tak trudnych wyborów stała się z pewnością udziałem wielu ludzi jej współczesnych.
Kolejną jednostką, na której przykładzie chciałabym rozważyć zadaną w temacie pracy kwestię, jest Kordian, bohater romantyczny, postać tytułowa dramatu Juliusza Słowackiego.

Romantyzm to okres "burzy i naporu", epoka, dla której bardzo charakterystyczny stał się "bunt i ofiara". Polski bohater romantyczny buntował się przeciwko "zastanym" formom życia społecznego i politycznego. Na stworzenie najbardziej znanych sylwetek polskich bohaterów romantycznych miała sytuacja wewnętrzna w kraju, który znajdował się pod zaborami. Typ postaci, która przeciwstawia się panującej rzeczywistości, nie akceptuje jej i dąży do zmian, służył ukazaniu Polakom drogi postępowania i sposobów walki, jakie trzeba podjąć w konfrontacji z silniejszym przeciwnikiem.

Kordian to bohater poszukujący usilnie sensu życia, dostrzegający problemy istniejące w otaczającym go świecie, nieakceptujący panujących zasad i niepisanych praw, które rządzą ludźmi. Buntuje się przeciwko kultowi pieniądza w Europie, postawie Watykanu wobec Polski, a przede wszystkim tyranii politycznej Rosji. Aby dać wyraz swoim poglądom, decyduje się na radykalny krok- postanawia dokonać zamachu na cara Rosji. Jego plan kończy się niepowodzeniem- pod wpływem Strachu i Imaginacji bohater załamuje się, po czym trafia do szpitala dla psychicznie chorych, gdzie oczekuje na wyrok śmierci.

Droga, którą wybrał Kordian, zaprowadziła go do klęski. Mimo iż nie wiemy, czy bohater poniósł śmierć, jego dążenie do zmiany panujących stosunków nie miało szans na osiągnięcie celu. Kolejny raz konflikty epoki, z jakimi próbuje uporać się jednostka, stały się zbyt wielkie do przezwyciężenia.

Innym przykładem bohatera romantycznego- bojownika o sprawę narodową jest Konrad- Gustaw z III części "Dziadów" A. Mickiewicza. Młody Konrad- poeta swoją twórczością pragnie walczyć o szczęście ludzi- Polaków nawet z Bogiem. W jego przekonaniu głównym zadaniem poezji jest odzwierciedlać potrzeby epoki, ukazywać dążenia narodu w walce o wolność. Zbuntowany poeta chciałby stanąć na czele swojego narodu. Jest gotowy wziąć na siebie wszystkie cierpienia. W rezultacie skazuje się na samotność, co prowadzi go do zguby. Konrad w swych dążeniach bardzo przypomina Kordiana- choć pragną walczyć innymi sposobami, oboje przeciwstawiają się panującej rzeczywistości, problemy współczesnego im świata przerastają ich, co prowadzi postacie do klęski.

Bohaterem, który musiał stawić czoła historii, jest także Cezary Baryka z powieści "Przedwiośnie" S. Żeromskiego. Przeżywa on jak gdyby dwa wcielenia- początkowo, w czasie swojej wczesnej młodości, nie zna Polski, bierze udział w rewolucji w Baku, traci rodzinę. Po długotrwałej tułaczce odnajduje jednak ojca, który namawia go do wyjazdu do wreszcie wolnej Polski. Cezary poznaje swój kraj ojczysty jako państwo, któremu daleko do ideału- panuje inflacja, ogromne trudności gospodarcze, wybuchają strajki. Pojawiają się różne wizje rozwojowe Polski.

Baryka także jest buntownikiem- nie zgadza się na stosunki panujące wokół niego. Mieszkając w dzielnicy żydowskich nędzarzy w Warszawie, dostrzega ogrom zaniedbań społecznych w państwie. Styka się z różnymi siłami politycznymi, które walczą o władzę i z koncepcjami zreformowania rzeczywistości. Odcina się także wyraźnie od bardzo popularnej wówczas idei komunistycznej i zbiorowej odpowiedzialności.

Na postawę Cezarego ogromny wpływ ma epoka, wydarzenia historyczne, których jest świadkiem i uczestnikiem. Jego przekonania polityczne prowadzą go do klęski- Baryka jest samotny, pozbawiony oparcia, a jednocześnie rozdarty- choć nie zgadza się z ideą komunistyczną, w końcowej scenie powieści bierze udział w strajku przed Belwederem.

Na przestrzeni wieków zaistniał także taki czas, który pozostawił głęboki ślad w pamięci tych, którzy go przeżyli- czas II wojny światowej. Pogmatwała ona życie wszystkim, szczególnie zaś odbiła się w pamięci tych, którzy w latach 1939-45 dopiero wchodzili w dorosłość - ludzi tzw. pokolenia Kolumbów.

Najpełniej moim zdaniem ich uczucia obrazuje wiersz "Ocalony" autorstwa Tadeusza Różewicza. Wyraża on tożsamość zbiorową całego pokolenia, które zostało pozbawione części młodości, "rzucone" w dorosłość; pierwszym doświadczeniem dorosłego życia stała się okrutna wojna. Od doświadczeń wojennych nikt nie jest ocalony. Pokolenie Kolumbów to świadkowie upadku wszystkich wartości- miłości, litości, moralności, kultury, religii. Wojna prowadzi do zwątpienia, przekreślenia uczuć, a często także do zobojętnienia. Na ten temat pisze Tadeusz Borowski w swoich opowiadaniach. Bohater jednego z nich, "Pożegnania z Marią" (z cyklu o tym samym tytule), Tadek , w końcowej scenie opowiadania skazany jest na tragiczną bezsilność, która przeradza się w końcu w obojętność. Postać nie jest w stanie zapobiec wywiezieniu ukochanej do obozu, jest zupełnie bezradna, o prawdopodobnym losie Marii wypowiada się sucho i beznamiętnie ("wywieziono ją zapewne do obozu, zagazowano" itd.).

Tragedię upadku podstawowych praw człowieka opisuje także Gustaw Herling- Grudziński w utworze "Inny świat". Bohaterowie książki to ludzie więzieni w Rosji w nieludzkich warunkach, pracujący o głodzie na ogromnym mrozie. Mimo trudu i walki o przetrwanie, o przeżycie kolejnego dnia, więźniowie pozostają wierni sobie, swoim ideałom, więzienie nie wpływa na ich system wartości, są uczciwi wobec samych siebie. Pobyt w łagrze pozostawia jednak ślad w psychice, odciska piętno w pamięci.

Konflikty epoki, w jakie uwikłani zostali zarówno bohaterowie literaccy, jak i sami pisarze i poeci żyjący w czasie wojny, prowadzą do klęski- nikt już nie odda im zabranej młodości, nikt nie wymaże z pamięci tragicznych wspomnień.

Podsumowując- od wieków historia, kultura i tradycje miały ogromny wpływ na życie pojedynczych ludzi. To okres dziejowy, w którym żyli, w pewnym stopniu kształtował ich percepcję świata. Nie można uciec od problemów epoki, jesteśmy od nich zależni- zjawisko to zaobserwować można od najdawniejszych czasów. Doskonale obrazuje je literatura- począwszy od antycznej "Antygony", na utworach współczesnych skończywszy. Zależnie od wielkości tychże problemów, mogą one doprowadzić człowieka do upadku lub sprawić, że będzie on mógł zwyciężyć w konfrontacji z rzeczywistością. Musimy pamiętać, że i my, dzisiejsi ludzie, nie uciekniemy od konfliktów naszej epoki. Jesteśmy przecież jej częścią, współtworzymy historię. Według Stendhala, "Powieść to zwierciadło, które obnosi się po gościńcu"- moim zdaniem takim zwierciadłem jest cała literatura. W tym lustrze zobaczyć możemy własną twarz. Jaka ona będzie? Jakich bohaterów literackich wykreuje nasza epoka? Czy czeka ich upadek, czy zwycięstwo? Co nas czeka? Quo vadis, człowieku przełomu wieków?.