Odwołując się do wybranych przykładów literackich, scharakteryzuj przełom miedzy oświeceniem a romantyzmem. Czego dotyczyły główne kwestie sporne?

Głównym problemem mojej wypowiedzi będzie ukazanie radykalizmu sporów między zwolennikami klasycyzmu a romantykami, wynikający z całkowitej zmiany filozofii życia i estetyki w kulturze:

Na początku chciał bym przedstawić definicje oświecenia i romantyzmu:

Oświecenie – to epoka obejmująca wszystkie dziedziny życia społeczno-kulturalnego. Rozwijała się w Europie w XVIII i na początku XIX. Jej centra znajdowały się w Francji, Anglii i Niemczech. Dominującym prądem w okresie oświecenia, był klasycyzm. Nawiązywał on do antyku. Miał łączyć piękno i prawdę z trwałymi wartościami akceptowanymi przez rozum. Propagował harmonię kształtów i umiaru, unikając skrajnych wartości estetycznych. W Polsce widoczny od połowy XVIII wieku w twórczości najwybitniejszych pisarzy okresu stanisławowskiego.

Romantyzm – Prąd ideowy, literacki i artystyczny w Europie. Czas trwania przyjmuje się pomiędzy Wielką Rewolucją Francuską a Wiosną Ludów. W Polsce przywykło się ustalać początek romantyzmu od 1822, kiedy to wydano I tom poezji Adama Mickiewicza „Ballady i romanse”.. Literatura miała przede wszystkim wyrażać indywidualne cechy myślenia jednostki twórczej, występując zarazem w imieniu zbiorowości, społeczeństwa, narodu, przy czym poeta kreował się na jego przywódcę, proroka, wieszcza.

Ukażę teraz symptomy przełomu w Niemczech, Anglii i Francji:

Anglia – To w Anglii najwcześniej pojawiły się zjawiska nowego prądu. Za najbardziej wybitnego poetę i dramaturga uważa się Georga Byrona. W połowie XVIII nastąpił zwrot ku rodzimemu średniowieczu, noszący nazwę „odrodzenia gotyckiego”. Nowe idee wpłynęły na gwałtowny rozwój popularnej powieści grozy, zwanej powieścią gotycką, oraz powieści historycznej

Niemcy –Zwrócono się również ku tradycji średniowiecznej i ludowej, szukając w nich źródła inspiracji. Preromantycy stworzyli nowy typ bohatera, walczącego z obowiązującymi regułami życia społecznego. Najwybitniejszymi autorami byli Johann Wolfgang Goethe i Friedrich Schiller. Obaj pisarze w swojej ojczyźnie są uważani za klasyków, natomiast z perspektywy innych literatur europejskich, ich wczesna twórczość uważa się za preromantyczną.

Francja – Romantyzm we Francji z reguły utożsamiany jest z wydarzeniami politycznymi , Wielka Rewolucja Francuska 1789, oraz wiosna ludów 1848. To z Francji pochodzą idee wolności, równości i braterstwa, oraz romantyczne hasło „za wolność naszą i waszą”. Romantyzm Francuski łączy w literaturze zarówno elementy pochodzące z Anglii jak i Niemiec, co widać w twórczości najbardziej charakterystycznego pisarza tego okresu Wiktora Hugo.

W przełomie pomiędzy oświeceniem a romantyzmem w Polsce duże znaczenie miały wystąpienia publikowane w Warszawskiej prasie. Występowały w niej trzy odmienne stanowiska. Zdecydowanych obrońców estetyki i poetyki klasycyzmu, której przedstawicielem był Jan Śniadecki, równie zdecydowanych zwolenników romantyzmu reprezentowana przez M. Mochnacki i z własna koncepcją literatury występował K. Brodziński.

Chciał bym teraz zaprezentowac przełom pomiędzy tymi epokami na przykładzie twórczości Adama Mickiewicza

Wydając w 1820 roku „Ode do Młodości”, Mickiewicz zabiera głos w sporze klasyków z romantykami. Stara się połączyć ze sobą idee oświeceniowe z romantycznymi.
Elementami charakterystycznymi dla oświecenia w utworze są:
- Sama rodzaj utworu, oda była popularna już w antyku, i często używana przez klasyków.
- Tekst przesycony lirycznymi uniesieniami
- Metaforyka oparta na mitologii
<<>> „Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze, Ten młody zdusi Centaury”
- Służba dla społeczeństwa.
- Pogarda dla ciemnoty i zacofania
- Potępienie indywidualizmu w działaniu
- Wspólna praca <”razem młodzi przyjaciele”>
- Oświeceniowy mit braterstwa
<<>>„Młodości! tobie nektar żywota Natenczas słodki, gdy z innymi dzielę: Serca niebieskie poi wesele, Kiedy je razem nić powiąże złota.”
Do elementów romantycznych w „Odzie do Młodości” należą:
- Romantyczne hasła: walka, czyn, idea budowy świata duchowego
- Romantyczny przywódca
- Bunt, idee rewolucyjne
- Nagromadzenie zdań wykrzyknikowych

W niektórych przypadkach można mieć trudność z przypisaniem danego fragmentu tekstu do określonej epoki. Takim na przykład jest fragment o indywidualizmie . Mickiewicz potępia go, propaguje wspólne działanie. Jednak już w następnych jego utworach bohater romantyczny, indywidualista, będzie ich główną postacią. Mimo tego że autor stara się łączyć klasycyzm z romantyzmem, wyraźnie krytykuje stare pokolenie, atakuje ich.
Uważa ich za ludzi nie czułych, martwych duchowo.
<<>>„Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy”
W wydostaniu się z tego świata pomoże mu właśnie owa młodość:
<<>>„Młodości! dodaj mi skrzydła! Niech nad martwym wzlecę światem W rajską dziedzinę ułudy”
<<>>„Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga; Łam, czego rozum nie złamie: Młodości! orla twych lotów potęga, Jako piorun twoje ramię”

O ile w Odzie do Młodości Adam Mickiewicz stara się połączyć że sobą klasycyzm z romantyzmem o tyle w balladzie „Romantyczność” widać już wyraźna krytykę klasycyzmu. Ballada jest odpowiedzią na oświeceniową krytykę romantyzmu.
Utwór rozpoczyna cytat z Shakespeara
<<>>„Zdaje mi się, że widzę.. gdzie? Przed oczyma duszy mojej”
Cytat został celowo wprowadzony przez autora, jest to rozmowa Hamleta z Horacym. Hamlet mówi że widzi swojego ojca, Horacy pyta gdzie, ten mu odpowiada. Wprowadzenie to ma na celu powiedzenie nam że w tym tekście będziemy widzieli oczyma duszy, będziemy poznawali świat w sposób inny niż zmysłowy.
Istotnym elementem tego utworu jest polemika oświeceniowego starca z romantycznym poetą. Podają oni różne komentarze zastanej sytuacji. Bohaterem utworu jest Karusia, prosta wiejska dziewczyna. Żyje we własnym świecie, rozmawia z jedynie dla niej widocznym, zmarłym ukochanym Jasieńkiem. Dziewczyna buntuje się przeciwko zastanej rzeczywistości, nie chce już żyć na tym świecie. Jest nieszczęśliwa, uważa, że nikt jej nie rozumie, nie rozumieją co czuje.
<<>>„Źle mnie w złych ludzi tłumie, Płaczę, a oni szydzą; Mówię, nikt nie rozumie; Widzę, oni nie widzą!”
Oświeceniowy starzec utożsamiany z Janem Śniadeckim, uważa, że skoro niczego nie widać, to nie ma sensu zastanawiać się czy Karusia coś widzi. Następnie drwi z niej, uważa ją za obłąkaną, dla niego jest ona świadectwem ciemnoty prostych ludzi.
Autor wierzy Karusi, solidaryzuje się z nią, głęboko jej współczuje, istnienie świata nadprzyrodzonego jest prawdą, tak samo myśli prosty lud. Warto wspomnieć w tym momencie o tytule utworu. „Romantyczność” ma oznaczać że autor akceptuje wszystko to co romantyczne. W przeciwieństwie do starca uważa, że ludzie nie są ciemni, to wrażliwe istoty.
Balladę kończy fragment:
<<>>„Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu, Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce. Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu! Miej serce i patrzaj w serce!”
Jest to wskazówka dla klasyków , świat trzeba poznawać kierując się uczuciem, sercem. Rozum nie jest w stanie wszystkiego ogarnąć. Tekst kończący jest wezwaniem do zmiany postawy oświeceniowej na romantyczną.

W „Odzie do Młodości” Mickiewicz łączył klasycyzm z romantyzmem, w „Romantyczności” krytykuje już wyraźnie oświeceniowe ideologie. Dziady są już typowym dziełem romantycznym. W II części „Dziadów” główną rolę grają zwykli ludzie, a w IV części bohater romantyczny.
Sama numeracja „Dziadów” jest niezgodna z klasycznymi kanonami. Nie do pomyślenia było żeby utwory były numerowane nie po kolei, Mickiewicz zrobił to celowo, na każdym kroku chce pokazać wyjątkowość swoich dzieł i ich odejście od klasycznych zasad.
W Dziadach brak trzech jedności, miejsca, czasu, i akcji.
Na początku II części zostaje umieszczony cytat z Sheakspira.
<<>>„Są dziwy w niebie i ziemi, o których
ani śniło się waszym filozofom”
Obrzęd dziadów stał się dla poety okazją do ukazania powiązań między światem widzialnym i niewidzialnym. Obrządek dziadów jest bardzo stary, uważany był za świecki, brał w nim udział ksiądz, z czasem więc został uznany za kościelny. Mickiewicz jednak wprowadza na miejsce księdza, guślarza. Robi to celowo, utwór staje się bliższy ludziom. W klasycyzmie w ogóle nie zajmowano się kulturą ludową, tutaj natomiast poeta robi wszystko aby zbliżyć się do ludzi. Cytat z Sheakspira również nawiązuje do ludowości.
Klasycyzm unikając skrajnych wartości estetycznych. W „Dziadach” natomiast znajduje się wiele strasznych, nieakceptowanych przez oświecenie opisów ludzi, jak na przykład opis złego pana:
<<>>„Jak kość na polu wybladły;
Patrzcie! patrzcie, jakie lice!
W gębie dym i błyskawice,
Oczy na głowę wysiadły,
Świecą jak węgle w popiele.
Włos rozczochrany na czele.
A jak suchy snop cierniowy
Płonąc miotłę ognia ciska,
Tak od potępieńca głowy
Z trzaskiem sypią się iskrzyska”
Dla klasyków było nie do pomyślenia żeby umieszczać w utworze taki opis ducha, po pierwsze dlatego, że był on zbyt makabryczny, a po drugie, że z punktu widzenia racjonalizmu duchy nie istnieją.
Warto wspomnieć w tym momencie, że poeta występuje w obronie ludzi prostych, sprzeciwia się wyzyskowi jaki w tamtych czasach panował, mówi o czymś, czym klasycy gardzili, nie chcieli o tym myśleć.
Podobne opisy, choć już nie tak drastyczne występują w IV części „Dziadów”, jak na przykład opis ubioru Gustawa widziany oczyma dzieci:
<<>> „Czemu waćpan tak jesteś dziwacznie ubrany?
Jak strach albo rozbójnik, co to mówią w bajce,
Z różnych kawałków sukmany,
Na skroniach trawa i liście,
Wytarte płótno, przy pięknej kitajce?”

Konrad Wallenrod jest poematem, który zapoczątkował w historii literatury okres, w którym: problematyka narodowa i sprawy związane z walką o niepodległość wysunęły się na plan pierwszy, literatura stała się narzędziem kształtowania uczuć patriotycznych i utrzymywania świadomości narodowej.
Utwór ukazał się w Petersburgu w r. 1828. Mickiewicz przebywał w tym czasie w Rosji na przymusowym wygnaniu. Przeżył powstanie, którego klęska uświadomiła mu potęgę carskiej Rosji i błędną ideologię rewolucjonistów, którzy tę potęgę próbowali złamać w samotnej, bo oderwanej od mas ludowych, walce. Najważniejsza kwestia podjęta w utworze to dylematy moralne i tragizm postaci Wallenrod stanął przed zadaniem, które w imię miłości do ojczyzny wymagało od niego konieczności wyboru nieetycznych dróg działania (-starcie racji władcy z racjami poddanego; - przysięga na wierność a konieczność jej złamania; - legalizm a nielegalność spisku).

Również w Dziadach cz. III obecne jest zainteresowanie problemami politycznymi Polski. Sytuacja jaka wynikła po upadku powstania listopadowego nie zgadzała się z założeniami wczesnoromantycznymi dotyczącymi oderwania się od polityki , ucieczce w sferę marzeń i buntowi przeciwko zastanej rzeczywistości. Dlatego też, większość scen tego utworu przedstawia obraz narodu polskiego w tym okresie. Należy tu głównie zwrócić uwagę na sceny realistyczne, ukazujące martyrologię narodu wyniszczanego przez rosyjskiego zaborcę, a także charakteryzujące różne warstwy społeczeństwa polskiego.

Uhonorowaniem przełomu romantycznego było powstanie nowej poezji takiej jak na przykład Konrad Wallenrod lub Dziady część III. Poezji która angażowała się w sprawy narodowe, prezentowała ideologie walki spiskowej, a po klęsce powstania listopadowego stworzyła całkowicie irracjonalny program narodowego mesjanizmu, który Mickiewicz ukazał w III części Dziadów. I tak oto utrwalała się nowa epoka której rozwój zakończył się dopiero klęską powstania styczniowego w 1860 roku.

Na koniec podsumowując moja wypowiedź chciał bym przekazać moje wnioski:
Główne kwestie sporne dotyczyły w Europie wolności jednostki zaś w Polsce wolności narodowej
W Europie i Polsce przełom romantyczny dokonuje się stopniowo od ludowości, poprzez historyzm do nowych idei narodowych i społecznych.